Εξωτερική πολιτική, εχθροί, αντιμετώπισή τους
6ος και 7ος αι.
Οι Σλάβοι
Οι Σλάβοι, νομάδες με ιδιότυπη πολιτική οργάνωση, βρέθηκαν εγκατεστημένοι στις αρχές του 6ου αι. βόρεια του Δούναβη. Τότε άρχισαν τις επιδρομές τους εναντίον του Βυζαντίου. Στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 7ου αι. οι Σλάβοι πέρασαν στην επιρροή των Αβάρων.
Από τις αρχές του 7ου αι. διάφορες σλαβικές ομάδες προχώρησαν νότια και εγκαταστάθηκαν σε εδάφη της σημερινής ηπειρωτικής Ελλάδας, όπου ίδρυσαν σκλαβηνίες, πολιτικά αυτόνομες νησίδες σλαβικού πληθυσμού, διάσπαρτες ανάμεσα σε Έλληνες.
Οι νεοφερμένοι Σλάβοι επιδόθηκαν αρχικά σε λεηλασίες και επιθέσεις, δημιουργώντας σημαντικά προβλήματα στην επικοινωνία της Κωνσταντινούπολης με τις ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντίου και ιδίως τη Θεσσαλονίκη.
Η βυζαντινή κυβέρνηση ακολούθησε μια ρεαλιστική πολιτική και επέτυχε να εντάξει ομαλά τους Σλάβους των κεντρικών και νότιων περιοχών των Βαλκανίων στη βυζαντινή κοινωνία (9ος και 10ος αι.). Οι Σλάβοι εξελληνίστηκαν σε τρία στάδια: Πρώτα υποτάχθηκαν στρατιωτικά στο Βυζάντιο, ακολούθως εκχριστιανίστηκαν και τελικά αφομοιώθηκαν κοινωνικά και εθνολογικά.
Οι Άβαροι
Οι Άβαροι λαός ουννικής καταγωγής, είχαν ιδρύσει προς τα τέλη του 6ου αι. μια πανίσχυρη αυτοκρατορία στην Κεντρική Ευρώπη και ενεργούσαν συχνά επιθέσεις στα βαλκανικά εδάφη του Βυζαντίου, παρασύροντας μαζί τους και τους Σλάβους. Οι δύο επιδρομείς πολιόρκησαν αρκετές φορές, αλλά χωρίς αποτέλεσμα την Θεσσαλονίκη.
Τέλη 7ου αι.
Οι Βούλγαροι
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε να αντιμετωπίσει από τα τέλη του 7ου αι. ένα νέο αντίπαλο στο βαλκανικό χώρο, τους Βουλγάρους. Οι Βούλγαροι ήταν φύλο ασιατικής προέλευσης με καλή στρατιωτική και πολιτική οργάνωση. Το 680 νίκησαν τα βυζαντινά στρατεύματα και κατέλαβαν την περιοχή μεταξύ Δούναβη και Αίμου. Τότε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δ' (668-685) υπέγραψε συνθήκη ειρήνης και συμφώνησε να παρέχει στους Βουλγάρους ετήσιο φόρο. Ήταν μια έμμεση αναγνώριση του νέου κράτους.
Στην περιοχή που εποίκισαν οι Βούλγαροι βρήκαν εγκατεστημένους πολλούς σλαβικούς πληθυσμούς, τους οποίους και προσπάθησαν να υποτάξουν. Μετά από πολλές συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις διαμορφώθηκε το βουλγαρικό έθνος (εθνογένεση Βουλγάρων). Στο νέο κράτος οι ολιγάριθμοι αλλά πολιτικά και στρατιωτικά κυρίαρχοι Βούλγαροι έδωσαν το όνομα και την οργάνωση, ενώ οι πολυάριθμοι Σλάβοι συγκρότησαν τη λαϊκή βάση και έδωσαν τη γλώσσα.
β. Σχέσεις με το Βυζάντιο
Στις βυζαντινοβουλγαρικές σχέσεις υπήρξαν περίοδοι μακρών πολέμων. Στα διαλείμματα των πολέμων οι δύο λαοί είχαν εμπορικές συναλλαγές, οι κανόνες των οποίων ρυθμίζονταν από συνθήκες. Οι ηγεμόνες (χάνοι) των Βουλγάρων είχαν υιοθετήσει την ελληνική ως επίσημη γλώσσα τους, όπως πιστοποιούν οι βουλγαρικές επιγραφές.
Το 864 οι Βούλγαροι δέχτηκαν το Χριστιανισμό από το Βυζάντιο, όπως θα γνωρίσουμε παρακάτω, και εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρροής του βυζαντινού πολιτισμού. Ο εκχριστιανισμός άνοιξε νέες προοπτικές και στις σχέσεις των Βουλγάρων με το Βυζάντιο.
Οι Άραβες
α. Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ
Η εξάπλωση των Αράβων, που επηρέασε βαθιά την παγκόσμια ιστορία, ήταν συνέπεια της μεταστροφής του λαού αυτού στο Ισλάμ (επί λέξει «αφοσίωση και πίστη στο θέλημα του Θεού»), μoνοθεϊστική θρησκεία που ίδρυσε ο Μωάμεθ (περ. 570-632).
Ο Μωάμεθ ήταν οδηγός καραβανιών. Ταξίδευε συχνά στις χώρες της Εγγύς Ανατολής και είχε γνωρίσει από κοντά το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό. Επηρεασμένος από τις δύο αυτές θρησκείες, ο Μωάμεθ διακήρυξε τις αρχές της νέας θρησκείας του Ισλάμ, διώχτηκε όμως το 622 από την πατρίδα του, τη Μέκκα, και κατέφυγε στη Μεδίνα, όπου απέκτησε έναν πυρήνα πιστών οπαδών. Το έτος αυτό (622), έτος της Εγίρας (αποδημίας), καθιερώθηκε ως αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Αράβων. Κατά την επόμενη δεκαετία (622-632) το Ισλάμ κυριάρχησε σ' όλη την Αραβία.
β. Η επέκταση - Παράγοντες και συνέπειες
Ο θεσμός του ιερού πολέμου προσέδωσε στους Άραβες ακατανίκητη ορμή. Δυο χρόνια μετά το θάνατο του Προφήτη, οι μαχητές του Ισλάμ, υπό την ηγεσία του χαλίφη (δηλ. του τοποτηρητή και διαδόχου του Προφήτη), εξόρμησαν από τη Χερσόνησό τους. Ο βυζαντινός στρατός συντρίφτηκε στη μάχη του Γιαρμούκ (636). Μέσα σε λίγα χρόνια οι επιδρομείς κατέκτησαν τις γειτονικές ρωμαϊκές και περσικές επαρχίες (Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυπτος, Μεσοποταμία και Περσία). Έτσι αποδείχτηκαν μάταιες οι στρατιωτικές επιτυχίες του Ηρακλείου κατά των Περσών. Τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου βαθμιαία υποχώρησαν στις παρυφές της Μ. Ασίας. Η αραβική απειλή κορυφώθηκε στο πέρασμα από τον 7ο στον 8ο αι.
Οι κυριότεροι παράγοντες των αραβικών κατακτήσεων ήταν:
α. η εξάντληση Βυζαντινών και Περσών από τη μακροχρόνια πολεμική τους σύγκρουση στα χρόνια του Ηρακλείου και
β. η έντονη αντίθεση μεταξύ του κέντρου και των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου που παρέμειναν προσκολλημένες στην αίρεση του Μονοφυσιτισμού.
Οι επαρχίες αυτές κατακτήθηκαν ως τα μέσα του 7ου αι. και ενσωματώθηκαν στο Χαλιφάτο, όπως ονομάστηκε το Αραβικό Κράτος.
Οι Άραβες προέλασαν ακολούθως κατά μήκος των ακτών της Β. Αφρικής. Μετά την κατάκτηση της Καρχηδόνας (τέλη 7ου αι.) οι στρατιές τους πέρασαν, στις αρχές του 8ου αι., τον πορθμό του Γιβραλτάρ και υπέταξαν το μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας. Τελικά ο Κάρολος Μαρτέλος, μαγιορδόμος (αυλάρχης) των Φράγκων, κατάφερε να αναχαιτίσει την προέλασή τους στο γαλλικό Πουατιέ, βόρεια από τα Πυρηναία (732).
Στην ανατολή η αραβική προέλαση σταμάτησε στην οροσειρά του Ταύρου, όπου και σταθεροποιήθηκαν τα αραβοβυζαντινά σύνορα. Οι Άραβες δεν περιορίστηκαν σε χερσαίες επιχειρήσεις, αλλά διεκδίκησαν από το Βυζάντιο την κυριαρχία στη Μεσόγειο. Βασιζόμενοι στην τεχνογνωσία και την ναυτική εμπειρία των παράκτιων πληθυσμών της Φοινίκης και της Αιγύπτου, ναυπήγησαν και οργάνωσαν έναν αξιόμαχο στόλο. Ακολούθως έγιναν κύριοι της Κύπρου, της Ρόδου, της Κω, της Χίου, της Κυζίκου και πολιόρκησαν δύο φορές την Κωνσταντινούπολη (674-678 και 717-718). Οι βυζαντινοί μαχητές απέκρουσαν και τις δύο φορές τους Άραβες με τη βοήθεια των απόρθητων τειχών της Βασιλεύουσας και τη χρήση του υγρού πυρός, ενός νέου όπλου που κατέκαιε τα εχθρικά πλοία και ήταν επινόηση του Σύρου Καλλίνικου. Η αραβική επιθετικότητα στη θάλασσα έφτασε στο απόγειο της τον 9ο αι. με την κατάκτηση της Κρήτης και της Σικελίας.
Η αραβική επέκταση στις ακτές της Μεσογείου οδήγησε στη διάσπαση του μεσογειακού κόσμου, που είχε ενοποιηθεί από τους Ρωμαίους.
Περαιτέρω η πολεμική δράση των Αράβων στη στεριά και στη θάλασσα προκάλεσε:
α. την εδαφική συρρίκνωση,
β. την απώλεια σημαντικών αστικών κέντρων και την ερήμωση πολλών περιοχών της αυτοκρατορίας,
γ. επέφερε τη μείωση της αγροτικής παραγωγής και
δ. επηρέασε αρνητικά το εσωτερικό και εξωτερικό εμπόριο του Βυζαντίου.
Θρησκευτική πολιτική
Εκχριστιανισμός γειτονικών λαών, 6ος και 7ος αι.
Εκχριστιανισμός Σλάβων (Σέρβοι, Κροάτες,
Σλοβένοι).
Το Βυζάντιο από πολύ νωρίς επιδόθηκε στον εκχριστιανισμό των γειτονικών
του λαών. Πέρα από το ότι ήταν καθήκον των Χριστιανών η διάδοση του Χριστιανισμού, ήταν όμως και ένας από τους τρόπους με τους οποίους αντιμετώπιζε το Βυζάντιο τους διάφορους εχθρούς.
Πέρα από τον εκχριστιανισμό στόχος του Βυζαντίου ήταν και η διάδοση του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού.
Από τους πρώτους λαούς που δέχθηκαν τον Χριστιανισμό ήταν τα διάφορα Σλαβικά φύλα. Την ίδια, βέβαια, πολιτική ακολουθήσε και ο πάπας της Ρώμης με τα φραγκικά κράτη της Δύσης. Έστι, από τη μια μεριά το Βυζάντιο, ο Ελληνισμός και το πατριαρχείο της Κων/πολης και από την άλλη τα φραγκικά και γερμανικά κράτη της Κεντρικής Ευρώπης και ο πάπας της Ρώμης προσπαθούσαν να εντάξουν στη σφαίρα της επιρροής τους αλλά και να υποτάξουν πολιτικά και εκκλησιαστικά αυτούς τους πληθυσμούς. Οι Κροάτες και οι Σλοβένοι θα υποστούν τη δυτική πολιτική και πολιτιστική επίδραση και θα υπαχθούν θρησκευτικά στην παπική εκκλησία, ενώ οι Σέρβοι θα περάσουν στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου και θα ακολουθήσουν την Ορθόδοξη Εκκλησία.
Εκχριστιανισμός Βουλγάρων
Πέρα από το γεγονός ότι οι ηγεμόνες (χάνοι) των Βουλγάρων είχαν υιοθετήσει την ελληνική ως επίσημη γλώσσα τους, όπως πιστοποιούν οι βουλγαρικές επιγραφές, το 864 οι Βούλγαροι δέχτηκαν το Χριστιανισμό από το Βυζάντιο και εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρροής του βυζαντινού πολιτισμού. Ο εκχριστιανισμός άνοιξε νέες προοπτικές και στις σχέσεις των Βουλγάρων με το Βυζάντιο.