ΙΙ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ
1. Η εξάπλωση των Αράβων
2. Το εμπόριο και ο πολιτισµός του Ισλάµ
Διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:
Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ, σ. 26
Η επέκταση των Αράβων-παράγοντες και συνέπειες, σσ. 26-27
Το εμπόριο των Αράβων, σ. 29
Γράμματα και τέχνες, σ. 29
Επίδραση του αραβικού πολιτισμού στην Ευρώπη, σ. 29
Υποστηρικτικό υλικό:
-Χάρτης ώστε να γίνει αντιληπτή η αραβική επέκταση και η τελική αναχαίτιση στον ευρωπαϊκό χώρο.
-Εικαστικά έργα αραβικής τέχνης ώστε να επισημανθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.
Για σχετικό υλικό, βλ.: -«Ισλαμική τέχνη», Μουσείο Μπενάκη: εδώ και «Discover Islamic art», Museum with no frontiers: εδώ
- «Πολιτιστικές επιδράσεις Βυζαντινών και Αράβων», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ
Προτεινόμενη δραστηριότητα:
-Κατάρτιση πίνακα στο οποίο να παρουσιάζεται ανά τομέα η συμβολή των Αράβων στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
2 ώρες
Δυναστείες και αυτοκράτορες
Δυναστεία του Ηρακλείου (των Ηρακλειδών)
Ηράκλειος (610-641)
Κωνσταντίνος Γ' & Ηρακλεωνάς (641)
Κώνστας Β' (641-668)
Κωνσταντίνος Δ' (668-685)
Ιουστινιανός Β' (685-695 & 705-711)
"Διάδοχοι" της δυναστείας του Ηρακλείου (των Ηρακλειδών)
Λεόντιος (695-698)
Τιβέριος (698-705)
Ιουστινιανός Β' (705-711 & 685-695)
Βαρδάνης-Φιλιππικός (711-713)
Αναστάσιος Β' (713-715)
Θεοδόσιος Γ' (715-717)
Δυναστεία των Ισαύρων
ή Συριακή δυναστεία
Λέοντας Γ' (717-741)
Κωνσταντίνος Ε' (741-775)
Λέοντας Δ' Χάζαρος (775-780)
Κωνσταντίνος Στ'- Ειρήνη (780-790)
Κωνσταντίνος Στ' (790-797)
Ειρήνη (797-802)
«Διάδοχοι» της δυναστείας των Ισαύρων
Νικηφόρος Α' (802-811)
Σταυράκιος (811)
Μιχαήλ Α' ο Ραγκαβές (811-813)
Λέων Ε' Αρμένιος(813-820)
Δυναστεία του Αμορίου
Μιχαήλ Β' ο Τραυλός (Ψελλός)(820-829)
Θεόφιλος (829-842)
Μιχαήλ Γ' ο Μέθυσος (842-867)
Όροι – κλειδιά της ενότητας
Μεταπράτες του διεθνούς εμπορίου, μπαχαρικά, εμπορικές εταιρείες, επιταγές, ανεικονική τέχνη, τεμένη, εισαγωγή νέων καλλιεργειών, μεταφορά τεχνολογίας
Λέξεις αραβικής προέλευσης:
άλγεβρα,
ζενίθ,
ναδίρ,
τζίφρα,
ταρίφα,
αλχημεία,
αλκάλιον,
αλκοόλ,
ρύζι,
σιρόπι,
τσεκ,
μουσελίνα,
σαφράνι,
ζάχαρη,
ταμπουράς.
α. Η ανάπτυξη του εμπορίου
Από τα μέσα του 8ου αι. οι Άραβες και οι Εβραίοι δραστηριοποιήθηκαν στο διεθνές εμπόριο με επίκεντρο τις μεγάλες πόλεις και έγιναν, όπως ειπώθηκε, οι μεταπράτες του διεθνούς εμπορίου. Σ' αυτό συνέβαλαν η εξαίρετη γεωγραφική θέση του Χαλιφάτου μεταξύ Ανατολής και Δύσης αλλά και η εκμετάλλευση των ορυχείων χρυσού και αργύρου της Δυτ. Αφρικής και της Σαχάρας.
Από τα μέσα του 9ου αι. οι Άραβες ίδρυσαν εμπορικές αποικίες στις ακτές των Ινδιών, της ΝΑ Ασίας και της Κίνας. Από τη μακρινή Ανατολή μετέφεραν μπαχαρικά και άλλα είδη πολυτελείας, κυρίως μέσω Ιράκ, στις αραβικές και βυζαντινές αγορές, αποκομίζοντας τεράστια κέρδη. Η ζήτηση που είχαν τα προϊόντα αυτά στις ακτές της Μεσογείου καθόριζε τις διεθνείς τους τιμές. Η δυναστεία των Φατιμιδών που κυριάρχησε στην Αίγυπτο κατά τον 10ο αι. ενθάρρυνε τις εμπορικές σχέσεις με τις Ινδίες διαμέσου της Ερυθράς Θάλασσας.
Εμπορική επιστολή, σταλμένη από την Αλεξάνδρεια στο Παλαιό Κάιρο (τέλη 11ου αι.)
Παρακαλώ, λάβε υπόψη ότι δεν υπάρχουν πιπέρι, κανέλλα και ζιγγίβερι (ή τζίντζερ, είδος αρωματικής ρίζας) διαθέσιμα στο παζάρι της Αλεξάνδρειας. Αν έχεις από αυτά, κράτησέ τα, γιατί οι ρωμαίοι έμποροι μόνο αυτά αναζητούν με πάθος. Όλοι οι ρωμαίοι έμποροι είναι έτοιμοι να ξεκινήσουν για το Παλαιό Κάιρο. Περιμένουν μόνο την άφιξη δύο πρόσθετων πλοίων από την Κωνσταντινούπολη.
S.D. Goitein, Letters of Medieval Jewish Traders, Πρίνστον 1973, 44.
Οι έμποροι του Ισλάμ υιοθέτησαν πολλές καινοτομίες: συγκρότησαν εμπορικές εταιρείες, επινόησαν την εμπορική επιταγή (τσεκ) και ανέπτυξαν το πιστωτικό σύστημα (αργυραμοιβοί και τράπεζες). Οι καινοτομίες αυτές διευκόλυναν σημαντικά τις συναλλαγές.
β. Γράμματα, επιστήμη και τέχνες
Τα γράμματα και οι τέχνες αναπτύχθηκαν στο Ισλάμ με επίκεντρο μεγάλες πόλεις όπως ήταν η Κόρδοβα και η Βαγδάτη, όπου ιδρύθηκαν βιβλιοθήκες και πανεπιστήμια. Η αραβική λογοτεχνία ήταν της μόδας ακόμη και ανάμεσα στους χριστιανούς υπηκόους των αραβικών κρατών.
Παράπονα ενός ισπανού επισκόπου για την επίδραση της αραβικής λογοτεχνίας στη νεολαία (10ος αι.)
Μερικοί χριστιανοί αδελφοί μας χαίρονται τα ποιήματα και τα μυθιστορήματα των Αράβων. Μελετούν τα έργα των μουσουλμάνων θεολόγων και φιλοσόφων, όχι για να αναιρέσουν το περιεχόμενό τους, αλλά για να αποκτήσουν το σωστό και κομψό αραβικό ύφος. Πού υπάρχει σήμερα ένας λαϊκός που μπορεί να διαβάσει τα λατινικά σχόλια της Αγίας Γραφής;
Οι νεαροί Χριστιανοί δεν γνωρίζουν άλλη λογοτεχνία εκτός της αραβικής. Διαβάζουν και μελετούν αραβικά βιβλία, συγκροτούν με τεράστια έξοδα ολόκληρες βιβλιοθήκες και εξυμνούν τις αραβικές συνήθειες.
H. Busley-H. Glaser-W. Hug, Geschichtliche Weltkunde,τ.2, Φραγκφούρτη-Βερολίνο-Μόναχο 1981, 20.
Στις μεγάλες πόλεις υπήρχαν βιβλιοπωλεία για το ευρύ κοινό, ενώ πολλοί χαλίφες ήταν μανιώδεις συλλέκτες χειρογράφων. Οι Άραβες μετέφρασαν τα έργα των Ινδών, των Περσών και των Ελλήνων. Ιδίως οι μεταφράσεις των έργων των Ελλήνων σοφών και κυρίως του Αριστοτέλη και των Νεοπλατωνικών επηρέασαν βαθιά την αραβική σκέψη και επιστήμη.
Κατά την πρώτη περίοδο του Ισλάμ, η τέχνη του δανείστηκε τεχνικές, τεχνίτες και υλικά από το Βυζάντιο, αλλά για θρησκευτικούς λόγους έμεινε προσηλωμένη στην ανεικονική τεχνοτροπία. Χαρακτηριστικά δημιουργήματα της αραβικής τέχνης είναι τα τεμένη (τζαμιά). Ξεχωρίζουν αυτό της Κόρδοβας και το μεγάλο τέμενος της Δαμασκού (αρχές 8ου αι.), του οποίου τα μωσαϊκά με τις εξαίσιες φυτικές παραστάσεις κατασκευάστηκαν από βυζαντινούς τεχνίτες. Οι Άραβες καλλιτέχνες φιλοτέχνησαν επίσης λαμπρά έργα μικροτεχνίας από ελεφαντόδοντο και άλλα υλικά.
Ισλαμική τέχνη: Ελεφαντοποίκιλτη σκακιέρα (Μουσείο Μπενάκη)
Ισλαμική τέχνη: Χρυσό φυλακτό (Μουσείο Μπενάκη)
Συλλογή Ισλαμικής τέχνης (Μουσείο Μπενάκη)
γ. Επίδραση του αραβικού πολιτισμού
Πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις Βυζαντινών και Αράβων (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η Δύση επηρεάστηκε σημαντικά από τις επιστημονικές επιδόσεις του Ισλάμ. Ποιες όμως ήταν αυτές; Οι Άραβες καθιέρωσαν την ινδική αρίθμηση (Μαθηματικά), οργάνωσαν μακρινά ταξίδια (Γεωγραφία), υπολόγισαν ακριβώς την τροχιά του ήλιου και των πλανητών (Αστρονομία), ανακάλυψαν το θειικό οξύ και το οινόπνευμα (Χημεία), καθιέρωσαν νέα φάρμακα και πραγματοποίησαν πολύπλοκες εγχειρήσεις (Ιατρική).
Πέρα από αυτά εισήγαγαν στο Βυζάντιο και τη Δύση το χαρτί, κινεζική εφεύρεση, και πολλές καλλιέργειες (βερίκκοκο, αγκινάρα, βαμβάκι, λεμόνι, σακχαροκάλαμο κ. ά.). Η παρουσία πολλών αραβικών λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες δείχνει το μέγεθος της επίδρασης των Αράβων στη Δύση.
29
Ο Μαμούν και η ελληνική παιδεία
Ο χαλίφης Μαμούν δημιούργησε σχέσεις με τους ρωμαίους αυτοκράτορες: τους έκανε πλούσια δώρα και τους ζήτησε να του δωρίσουν βιβλία φιλοσοφίας. Εκείνοι του έστειλαν έργα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ιπποκράτη, του Γαληνού του Ευκλείδη, του Πτολεμαίου κ. ά. Ο Μαμούν διάλεξε τους καλύτερους μεταφραστές και τους ανέθεσε να μεταφράσουν αυτά τα έργα με κάθε δυνατή προσοχή. Αφού μεταφράστηκαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ο χαλίφης παρακίνησε τους υπηκόους του να τα διαβάσουν και τους ενθάρρυνε να τα μελετήσουν. Έτσι στη συνέχεια της διακυβέρνησης αυτού του ηγεμόνα αναπτύχθηκε η επιστημονική σκέψη.
Σαΐντ αλ Ανταλουζί, Οι κατηγορίες των εθνών, στο: M. Mollat, Ο Μεσαίωνας, 47.
Λέξεις αραβικής προέλευσης:
άλγεβρα,
ζενίθ,
ναδίρ,
τζίφρα,
ταρίφα,
αλχημεία,
αλκάλιον,
αλκοόλ,
ρύζι,
σιρόπι,
τσεκ,
μουσελίνα,
σαφράνι,
ζάχαρη,
ταμπουράς.
Ψηφιδωτό που συνδυάζει δένδρα με κτίσματα διαφόρων τύπων. Μεγάλο τέμενος Δαμασκού. Ιδρύθηκε από τον χαλίφη Βαλίδ και διακοσμήθηκε από βυζαντινούς τεχνίτες στις αρχές του 8ου αι.
30
Δυναστείες και αυτοκράτορες του Βυζαντίου:
Χάρτες Google: Μέγα
τέμενος Δαμασκού:
,
Μέγα τέμενος Κόρδοβας:
α. Η βυζαντινή εκδοχή για τα γεγονότα
Και ο [χαλίφης] Αβιμέλεχ (=Abdalmalik 685-705) έστειλε διαταγή να χτίσουν τον ναό της Μέκκας. [Γι’ αυτό] θέλησε να πάρει τους κίονες από τη Γεσθημανή. Τον παρακάλεσαν όμως ο Σέργιος, ο γιος του Μανσούρ και γενικός λογοθέτης, που ήταν εξαιρετικά πιστός στον χριστιανισμό και είχε μεγάλη οικειότητα με τον ίδιο τον Αβιμέλεχ, και ο Πατρίκιος ο Κλαυσύς, διοικητής των χριστιανών της Παλαιστίνης και εφάμιλλος του Σέργιου, να μη γίνει αυτό, [υποσχόμενοι] ότι θα εκλιπαρήσουν και θα πείσουν τον Ιουστινιανό να στείλει άλλους κίονες, όπως και έγινε.
Θεοφάνης, Χρονογραφία, εκδ. C. de Boore, τ. 1, 365
β. Η αραβική εκδοχή για τα γεγονότα
Ο Ibm Zabala, συγγραφέας του έργου «Ιστορία της Μεδίνας», που συντάχθηκε περί το έτος 814, αναφέρει ότι ο χαλίφης Βαλίδ (Walid I, 705-715) παρακάλεσε τον αυτοκράτορα των Ελλήνων να βοηθήσει στην οικοδόμηση του τεμένους του Προφήτη. «Αυτός του έστειλε φορτία με ψηφίδες και περί τους δέκα ή είκοσι τεχνίτες με το ακόλουθο μήνυμα: «Σου έστειλα δέκα τεχνίτες που αξίζουν όμως όσο εκατό τεχνίτες και επίσης ογδόντα χιλιάδες δηνάρια (χρυσά νομίσματα) για τη συντήρησή τους».
C. Head, Justinian II of Byzantium, Λονδίνο 1972, 126
Αρχίζω πρώτα από τη Βαγδάτη, γιατί είναι το κέντρο του Ιράκ, η πιο σπουδαία πόλη, που δεν έχει ταίρι σ’ Ανατολή και Δύση, σε έκταση, σε σπουδαιότητα, σε ευδαιμονία, σε αφθονία νερού ή σε υγιεινό κλίμα. Την κατοικούν οι πιο διαφορετικοί άνθρωποι, αστοί ή χωρικοί. Σ’ αυτή μεταναστεύουν από παντού, τόσο από κοντινούς όσο και από μακρινούς τόπους. Και απ’ όλα τα μέρη πολλοί είναι εκείνοι που την προτίμησαν από την πραγματική τους πατρίδα. Όλοι οι λαοί του κόσμου έχουν σ’ αυτή μια συνοικία, ένα κέντρο για συναλλαγές και για εμπόριο. Εδώ βρίσκουμε συγκεντρωμένο ό,τι δεν υπάρχει σε καμιά άλλη πόλη του κόσμου.
Η πόλη απλώνεται στις όχθες των δύο μεγάλων ποταμών, του Τίγρη και του Ευφράτη, και γι’ αυτό έρχονται άφθονα εμπορεύματα και τρόφιμα από τους χερσαίους και τους υδάτινους δρόμους. Με πολύ λίγο κόπο φτάνουν συνέχεια κάθε λογής εμπορεύματα από την Ανατολή και τη Δύση, από μουσουλμανικές και από άλλες περιοχές. Γενικά τα εμπορεύματα φτάνουν από όλα τα μέρη τόσο πολλά, σε σημείο που τα βρίσκουμε στη Βαγδάτη σε μεγαλύτερη αφθονία παρά στις χώρες όπου παράγονται. Τα προμηθεύεται κανείς τόσο εύκολα και τόσο σίγουρα, που θα μπορούσε να πιστέψει ότι όλα τα αγαθά της γης φτάνουν εδώ, όλοι οι θησαυροί του κόσμου συγκεντρώνονται εδώ, όλες οι ευλογίες της οικουμένης συγκεντρώνονται εδώ.
Γιακουμπί, Οι χώρες, στο: M. Mollat, Ο μεσαίωνας, 49
Από την Οκμπάρα είναι δύο ημέρες πορείας ως τη Βαγδάτη, τη μεγαλόπολη και ηγεμονική καθέδρα του χαλίφη εμίρη αλ Μουνιμίν αλ Αμπάσι από την οικογένεια του Μωάμεθ. Ο εμίρης είναι επικεφαλής της μωαμεθανικής θρησκείας και όλοι οι «βασιλείς» του Ισλάμ υπακούουν σ’ αυτόν. Κατέχει μια θέση παρόμοια με την εξουσία που ασκεί ο Πάπας πάνω στους Χριστιανούς. Έχει ένα παλάτι στη Βαγδάτη που καλύπτει έκταση τριών μιλίων, όπου υπάρχει ένας μεγάλος κήπος με όλες τις ποικιλίες των φυτών, καρποφόρα και άλλα, και όλα τα είδη των ζώων. Το συγκρότημα περιβάλλεται από τείχος και στον κήπο υπάρχει μια λίμνη που τροφοδοτείται από το ποτάμι Hiddekel.
[…] Μέσα στον χώρο των ανακτόρων του χαλίφη υπάρχουν μεγάλα κτίρια από μάρμαρο και κίονες από ασήμι και χρυσάφι, ενώ στους τοίχους έχουν προσηλωθεί σκαλίσματα πάνω σε σπάνιες πέτρες (δηλ. ημιπολύτιμους λίθους). Στο παλάτι του χαλίφη υπάρχουν μεγάλα πλούτη και πύργοι γεμάτοι από χρυσάφι, μεταξωτά ενδύματα και όλοι οι πολύτιμοι λίθοι. […] Ο χαλίφης σε επίσημη πομπή προχωρεί από το παλάτι προς το μεγάλο τέμενος του Ισλάμ που βρίσκεται κοντά στην πύλη της Βασόρας. Κατά μήκος του δρόμου οι τοίχοι είναι στολισμένοι με μετάξι και πορφύρα και οι κάτοικοι τον υποδέχονται με κάθε είδους τραγούδια και ύμνους […]
Ο χαλίφης έκτισε στην άλλη πλευρά του ποταμού, στις όχθες ενός βραχίονα του Ευφράτη που βρίσκεται στις παρυφές της πόλης, ένα νοσοκομείο αποτελούμενο από συγκροτήματα οικημάτων και καταλυμάτων για τους άπορους ασθενείς που έρχονται εδώ να θεραπευθούν. Υπάρχουν εδώ περίπου 60 φαρμακαποθήκες που εφοδιάζονται με δρόγες και ό,τι άλλο χρειάζεται από τον Οίκο του Χαλίφη. Κάθε φτωχός που έρχεται εδώ συντηρείται με έξοδα του χαλίφη και γίνεται αντικείμενο ιατρικής μέριμνας.
Το οδοιπορικό του Βενιαμίν από την Τουδέλα (The itinerary of Benjamin of Tudela), εκδ. Μ. Ν. Adler, 1907, 35-38