ΙΙ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1. Η εξάπλωση των Αράβων

2. Το εμπόριο και ο πολιτισµός του Ισλάµ

Διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ, σ. 26

Η επέκταση των Αράβων-παράγοντες και συνέπειες, σσ. 26-27

Το εμπόριο των Αράβων, σ. 29

Γράμματα και τέχνες, σ. 29

Επίδραση του αραβικού πολιτισμού στην Ευρώπη, σ. 29

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης ώστε να γίνει αντιληπτή η αραβική επέκταση και η τελική αναχαίτιση στον ευρωπαϊκό χώρο.

-Εικαστικά έργα αραβικής τέχνης ώστε να επισημανθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.

Για σχετικό υλικό, βλ.: -«Ισλαμική τέχνη», Μουσείο Μπενάκη: εδώ και «Discover Islamic art», Museum with no frontiers: εδώ

- «Πολιτιστικές επιδράσεις Βυζαντινών και Αράβων», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Κατάρτιση πίνακα στο οποίο να παρουσιάζεται ανά τομέα η συμβολή των Αράβων στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

 2 ώρες 

Διδακτικοί στόχοι

1. Να κατανοήσουν οι μαθητές τη σημασία του αραβικού εμπορίου για τη σύνδεση Ανατολής - Δύσης.

2. Να κατανοήσουν οι μαθητές την πολιτιστική αλληλεπίδραση μεταξύ Ισλάμ, Βυζαντίου και Δύσης.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Στο πλαίσιο της διδασκαλίας της ενότητας πρέπει να υπογραμμίσουμε τη σημασία των Αράβων για το διεθνές εμπόριο, εστιάζοντας στη φράση «μεταπράτες του διεθνούς εμπορίου» και στις καινοτομίες που εφάρμοσαν οι έμποροι του Ισλάμ. Γι' αυτό τον στόχο μπορούμε να αξιοποιήσουμε τον χάρτη, που δείχνει παραστατικά τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι Άραβες και οι Εβραίοι στην οικονομική σύνδεση της Ανατολής με τη Μεσόγειο και την Ευρώπη, και το πρώτο παράθεμα. Παράλληλα πρέπει να τονίσουμε ότι αποδέκτης και καταναλωτής των εξωτικών προϊόντων της Ανατολής ήταν κατά κύριο λόγο το Βυζάντιο και δευτερευόντως η Δύση. Η ζήτηση που είχαν τα προϊόντα στην αγορά της Κων/λης ήταν καθοριστική για τις διεθνείς τους τιμές. Τα προϊόντα αυτά και ιδιαίτερα τα καρυκεύματα ή μπαχαρικά είχαν εξαιρετικά υψηλές τιμές και γι' αυτό απαγορευτικές για το μέσο βαλάντιο. Έτσι, τα εμπορεύματα αυτά κατέληγαν κυρίως στο Βυζάντιο, όπου το επίπεδο και οι αγοραστική δυνατότητα του πληθυσμού, τουλάχιστον ων τα τέλη του 12^ου αιώνα, ήταν υψηλότερα από τη Δύση (πρώτος διδακτικός στόχος).

Ακολούθως εξετάζονται οι επιδόσεις των Αράβων στα γράμματα και τις τέχνες, οι ιδιοτυπίες του αραβικού πολιτισμού και της αραβικής τέχνης, με παρατήρηση των αντίστοιχων εικόνων, οι επιδράσεις που δέχτηκαν από άλλους λαούς, ιδιαίτερα τους αρχαίους Έλληνες και τους Βυζαντινούς (τρίτο παράθεμα και δύο πρώτα πρόσθετα παραθέματα), και οι επιδράσεις που με τη σειρά τους άσκησαν στους υποτελείς ή τους γείτονες χριστιανικούς λαούς (δεύτερο παράθεμα). Τέλος πρέπει να εξαρθεί η οφειλή της Δύσης και του Βυζαντίου στους Άραβες που αναφέρεται τόσο στις επιστημονικές επιδόσεις των Αράβων όσο και στη διάδοση ανατολικών τεχνικών και καλλιεργειών στη Δύση με αραβική διαμεσολάβηση. Το σχετικό λεξιλόγιο (που μπορεί να εμπλουτιστεί από τους μαθητές με αξιοποίηση των λεξικών) και η ετυμολογική του προσέγγιση προσφέρουν δυνατότητες εμβάθυνσης στο σημαντικό αυτό θέμα (δεύτερος διδακτικός στόχος).

Πρόσθετα παραθέματα

1. Αραβοβυζαντινές καλλιτεχνικές αλλαγές στο μεταίχμιο από τον 7^ο στον 8^ο αι.

α. Η βυζαντινή εκδοχή για τα γεγονότα

Και ο [χαλίφης] Αβιμέλεχ (=Abdalmalik 685-705) έστειλε διαταγή να χτίσουν τον ναό της Μέκκας. [Γι’ αυτό] θέλησε να πάρει τους κίονες από τη Γεσθημανή. Τον παρακάλεσαν όμως ο Σέργιος, ο γιος του Μανσούρ και γενικός λογοθέτης, που ήταν εξαιρετικά πιστός στον χριστιανισμό και είχε μεγάλη οικειότητα με τον ίδιο τον Αβιμέλεχ, και ο Πατρίκιος ο Κλαυσύς, διοικητής των χριστιανών της Παλαιστίνης και εφάμιλλος του Σέργιου, να μη γίνει αυτό, [υποσχόμενοι] ότι θα εκλιπαρήσουν και θα πείσουν τον Ιουστινιανό να στείλει άλλους κίονες, όπως και έγινε.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, εκδ. C. de Boore, τ. 1, 365

β. Η αραβική εκδοχή για τα γεγονότα

Ο Ibm Zabala, συγγραφέας του έργου «Ιστορία της Μεδίνας», που συντάχθηκε περί το έτος 814, αναφέρει ότι ο χαλίφης Βαλίδ (Walid I, 705-715) παρακάλεσε τον αυτοκράτορα των Ελλήνων να βοηθήσει στην οικοδόμηση του τεμένους του Προφήτη. «Αυτός του έστειλε φορτία με ψηφίδες και περί τους δέκα ή είκοσι τεχνίτες με το ακόλουθο μήνυμα: «Σου έστειλα δέκα τεχνίτες που αξίζουν όμως όσο εκατό τεχνίτες και επίσης ογδόντα χιλιάδες δηνάρια (χρυσά νομίσματα) για τη συντήρησή τους».

C. Head, Justinian II of Byzantium, Λονδίνο 1972, 126

2. Η Βαγδάτη, η πρωτεύουσα των Αββασιδών κατά τον 10 αι.

Αρχίζω πρώτα από τη Βαγδάτη, γιατί είναι το κέντρο του Ιράκ, η πιο σπουδαία πόλη, που δεν έχει ταίρι σ’ Ανατολή και Δύση, σε έκταση, σε σπουδαιότητα, σε ευδαιμονία, σε αφθονία νερού ή σε υγιεινό κλίμα. Την κατοικούν οι πιο διαφορετικοί άνθρωποι, αστοί ή χωρικοί. Σ’ αυτή μεταναστεύουν από παντού, τόσο από κοντινούς όσο και από μακρινούς τόπους. Και απ’ όλα τα μέρη πολλοί είναι εκείνοι που την προτίμησαν από την πραγματική τους πατρίδα. Όλοι οι λαοί του κόσμου έχουν σ’ αυτή μια συνοικία, ένα κέντρο για συναλλαγές και για εμπόριο. Εδώ βρίσκουμε συγκεντρωμένο ό,τι δεν υπάρχει σε καμιά άλλη πόλη του κόσμου.

Η πόλη απλώνεται στις όχθες των δύο μεγάλων ποταμών, του Τίγρη και του Ευφράτη, και γι’ αυτό έρχονται άφθονα εμπορεύματα και τρόφιμα από τους χερσαίους και τους υδάτινους δρόμους. Με πολύ λίγο κόπο φτάνουν συνέχεια κάθε λογής εμπορεύματα από την Ανατολή και τη Δύση, από μουσουλμανικές και από άλλες περιοχές. Γενικά τα εμπορεύματα φτάνουν από όλα τα μέρη τόσο πολλά, σε σημείο που τα βρίσκουμε στη Βαγδάτη σε μεγαλύτερη αφθονία παρά στις χώρες όπου παράγονται. Τα προμηθεύεται κανείς τόσο εύκολα και τόσο σίγουρα, που θα μπορούσε να πιστέψει ότι όλα τα αγαθά της γης φτάνουν εδώ, όλοι οι θησαυροί του κόσμου συγκεντρώνονται εδώ, όλες οι ευλογίες της οικουμένης συγκεντρώνονται εδώ.

Γιακουμπί, Οι χώρες, στο: M. Mollat, Ο μεσαίωνας, 49

3. Η Βαγδάτη στα μέσα του 12^ου αι., στα μάτια ενός ισπανοεβραίου προσκυνητή.

Από την Οκμπάρα είναι δύο ημέρες πορείας ως τη Βαγδάτη, τη μεγαλόπολη και ηγεμονική καθέδρα του χαλίφη εμίρη αλ Μουνιμίν αλ Αμπάσι από την οικογένεια του Μωάμεθ. Ο εμίρης είναι επικεφαλής της μωαμεθανικής θρησκείας και όλοι οι «βασιλείς» του Ισλάμ υπακούουν σ’ αυτόν. Κατέχει μια θέση παρόμοια με την εξουσία που ασκεί ο Πάπας πάνω στους Χριστιανούς. Έχει ένα παλάτι στη Βαγδάτη που καλύπτει έκταση τριών μιλίων, όπου υπάρχει ένας μεγάλος κήπος με όλες τις ποικιλίες των φυτών, καρποφόρα και άλλα, και όλα τα είδη των ζώων. Το συγκρότημα περιβάλλεται από τείχος και στον κήπο υπάρχει μια λίμνη που τροφοδοτείται από το ποτάμι Hiddekel.

[…] Μέσα στον χώρο των ανακτόρων του χαλίφη υπάρχουν μεγάλα κτίρια από μάρμαρο και κίονες από ασήμι και χρυσάφι, ενώ στους τοίχους έχουν προσηλωθεί σκαλίσματα πάνω σε σπάνιες πέτρες (δηλ. ημιπολύτιμους λίθους). Στο παλάτι του χαλίφη υπάρχουν μεγάλα πλούτη και πύργοι γεμάτοι από χρυσάφι, μεταξωτά ενδύματα και όλοι οι πολύτιμοι λίθοι. […] Ο χαλίφης σε επίσημη πομπή προχωρεί από το παλάτι προς το μεγάλο τέμενος του Ισλάμ που βρίσκεται κοντά στην πύλη της Βασόρας. Κατά μήκος του δρόμου οι τοίχοι είναι στολισμένοι με μετάξι και πορφύρα και οι κάτοικοι τον υποδέχονται με κάθε είδους τραγούδια και ύμνους […]

Ο χαλίφης έκτισε στην άλλη πλευρά του ποταμού, στις όχθες ενός βραχίονα του Ευφράτη που βρίσκεται στις παρυφές της πόλης, ένα νοσοκομείο αποτελούμενο από συγκροτήματα οικημάτων και καταλυμάτων για τους άπορους ασθενείς που έρχονται εδώ να θεραπευθούν. Υπάρχουν εδώ περίπου 60 φαρμακαποθήκες που εφοδιάζονται με δρόγες και ό,τι άλλο χρειάζεται από τον Οίκο του Χαλίφη. Κάθε φτωχός που έρχεται εδώ συντηρείται με έξοδα του χαλίφη και γίνεται αντικείμενο ιατρικής μέριμνας.

Το οδοιπορικό του Βενιαμίν από την Τουδέλα (The itinerary of Benjamin of Tudela), εκδ. Μ. Ν. Adler, 1907, 35-38

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα αποτελεί απόσπασμα από εβραϊκή εμπορική επιστολή και δείχνει πόσο μεγάλο ήταν το ενδιαφέρον των βυζαντινών εμπόρων για τα μπαχαρικά και πόσο οι τιμές τους εξαρτιόνταν από τη ζήτησή τους στην αγορά της Κωνσταντινούπολης.

Το δεύτερο παράθεμα προέρχεται από τη γραφίδα Ισπανού επισκόπου και αναφέρεται στη μόδα της μελέτης της αραβικής λογοτεχνίας στην Ισπανία κατά τον 10^ο αι. Το κείμενο είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό για τη συμβολή του αραβικού πολιτισμού στην ανάπτυξη του δυτικού πολιτισμού.

Το τρίτο παράθεμα, κείμενο του Ισπανού ιστορικού Σαΐντ αλ-Ανταλουζί, είναι διαφωτιστικό για τη σχέση των Αράβων με το Βυζάντιο και την αρχαία λογοτεχνική παράδοση, για το εύρος και τη σπουδαιότητα των αραβοβυζαντινών πολιτιστικών ανταλλαγών. Αντίστοιχες πληροφορίες υπάρχουν στους βυζαντινούς χρονογράφους. Οι ανταλλαγές αυτές έφτασαν σε πολύ μεγάλη ακμή στα μέσα του 9^ου αι. επί των ηγεμόνων Μαμούν και Θεοφίλου.

Τα δύο πρώτα πρόσθετα παραθέματα, το πρώτο από βυζαντινή και το δεύτερο από αραβική πηγή, εξαίρουν και αναδεικνύουν τη συμβολή του Βυζαντίου στη γένεση της αραβικής τέχνης στη στροφή από τον 7^ο προς τον 8^ο αι. Οι μαθητές μπορούν, συνδυάζοντας τα στοιχεία της αφήγησης με τα δύο πρώτα πρόσθετα παραθέματα, να συνθέσουν μια ενιαία εικόνα για τις πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων στη δεδομένη χρονική περίοδο.

Το τρίτο και το τέταρτο πρόσθετο παράθεμα αναφέρονται στη Βαγδάτη, τη θρυλική πόλη του Ισλάμ και την παρουσιάζουν από διαφορετική οπτική γωνία. Οι πληροφορίες του Γιακουμπί χρονολογούνται στον 10^ο αι., το κείμενο του ισπανοεβραίου Βενιαμίν του εκ Τουδέλα ανάγεται στα μέσα του 12^ου αι.

Το εικονογραφικό υλικό της ενότητας αποτελείται από έναν χάρτη με τους εμπορικούς δρόμους της ανατολικής Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής (ο χάρτης πρέπει να συνδυαστεί με την ανάλυση του περιεχομένου της επιστολής) και δύο φωτογραφίες που δείχνουν ένα ψηφιδωτό με φυτικό διάκοσμο από το δάπεδο του τεμένους της Δαμασκού, στην κατασκευή του οποίου συνέβαλαν και βυζαντινοί τεχνίτες στις αρχές του 8^ου αι. και το γεμάτο κίονες εσωτερικό του τεμένους της Κόρδοβας που άρχισε να χτίζεται στα τέλη του 8^ου και ολοκληρώθηκε τον 10^ο αι. Επί τη βάσει των δύο τελευταίων εικόνων μπορούμε να μελετήσουμε τα γνωρίσματα του τεμένους, ως του πιο χαρακτηριστικού δημιουργήματος της ισλαμικής τέχνης, και να εκτιμήσουμε τη συμβολή της βυζαντινής τέχνης στη διαμόρφωσή του.

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου

Η ανεύρεση δανείων από την αραβική και η επισήμανση των τομέων, στους οποίους η αραβική άσκησε επίδραση στην νέα ελληνική γλώσσα, προϋποθέτει ότι οι μαθητές έχουν στη διάθεσή τους και μπορούν να αξιοποιήσουν λεξικά της νεοελληνικής γλώσσας, όπως π. χ. του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη και του καθηγητή Μπαμπινιώτη. Η επίδραση της αραβικής στην ελληνική και τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες αφορά κυρίως τις θετικές επιστήμες, το εμπόριο και τις συναλλαγές και τέλος τις αγροτικές καλλιέργειες (πρώτη ερώτηση).

Με βάση το σχετικό παράθεμα μπορεί εύκολα να ανασυντεθεί το δρομολόγιο των ρωμαίων - βυζαντινών εμπόρων. Ξεκινούσαν από την Κων/λη με πλοία και παρέπλεαν τις δυτικές μικρασιατικές ακτές προτού πιάσουν κάποιο λιμάνι της Κρήτης ή της Κύπρου. Από εκεί διέσχιζαν πιθανότατα το πέλαγος (λιγότερο πιθανό είναι ότι παρέπλεαν τις ακτές της Συρίας και της Παλαιστίνης, γιατί η διαδρομή αυτή απαιτούσε πολύ χρόνο) και προσορμίζονταν στην Αλεξάνδρεια. Ο αποστολέας της συγκεκριμένης επιστολής αναμένει ότι οι ρωμαίοι (βυζαντινοί) έμποροι που βρίσκονται στην Αλεξάνδρεια θα μεταβούν σύντομα στο Παλαιό Κάιρο. Σε γενικές γραμμές η απάντηση στη σχετική ερώτηση προκύπτει από την προσεκτική μελέτη και τον συνδυασμό των δεδομένων της επιστολής και του χάρτη (δεύτερη ερώτηση).

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αραβικού πολιτισμού είναι η εκλεκτική σύνθεση και ανάπτυξη στοιχείων άλλων πολιτισμών, ο κατ' εξοχήν αστικός του χαρακτήρας, δηλαδή η αξιόλογη διάδοσή του στις μεγάλες μάζες του αστικού πληθυσμού. Η αραβική τέχνη είναι κυρίως ανεικονική και κάποτε εξαιρετικά νατουραλιστική (τρίτη ερώτηση).