Κεφάλαιο 7 Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ (15ος -18ος αι.)
Ι. ΟΙ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

2. Αναγέννηση και Ανθρωπισμός





2. Αναγέννηση και Ανθρωπισμός

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Ποιο είναι το νόημα του όρου Αναγέννηση (ορισμός), σ. 113

Μια νέα εικόνα του κόσμου, σ. 113

Ο Ανθρωπισμός (ορισμός), σ. 113

Ο οικουμενικός άνθρωπος (ορισμός), σ. 114

Η συμβολή των Ελλήνων λογίων, σ. 114

Η γέννηση του τυπωμένου βιβλίου και η διάδοση της Αναγέννησης (απλή αναφορά), σσ. 114-115

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές για την ανάδειξη των παραπάνω σημείων.

-Βίντεο «Μια φορά κι έναν καιρό ο άνθρωπος. 14. Ο άνθρωπος της Αναγέννησης»: εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Με βάση (δύο ή περισσότερα) επιλεγμένα έργα ζωγραφικής από τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, προσπαθήσετε να εντοπίσετε τις μεταξύ τους διαφορές και να τις συνδέσετε με την αντίληψη του κόσμου που χαρακτηρίζει την κάθε περίοδο.

Για σχετικό υλικό, βλ.: Κόμβος για την ιστορία της τέχνης εδώ

-Με βάση τα στοιχεία της ενότητας, προσπαθήστε να φανταστείτε πώς βλέπει τον εαυτό του και τον κόσμο ο άνθρωπος της Αναγέννησης.

 2 ώρες 




Όροι – κλειδιά της ενότητας
Αναγέννηση, ανθρωπισμός - ανθρωπιστές, οικουμενικός άνθρωπος, έλληνες λόγιοι, τυπογραφία, γράμματα, επιστήμη, τέχνη

Τι είναι η Αναγέννηση

σχόλιο Την ίδια εποχή με τις Ανακαλύψεις αλλά σε μεγαλύτερη χρονικά έκταση, τον 15ο και 16ο αι., εκδηλώνεται στον ευρωπαϊκό χώρο ένα καλλιτεχνικό και πνευματικό ταυτόχρονα κίνημα, η Αναγέννηση. Στην προετοιμασία του κινήματος αυτού μεγάλη ήταν η συμβολή των Σταυροφοριών, που έστρεψαν το ενδιαφέρον της Δύσης στην Ανατολή, καθώς και της νέας κοινωνικής τάξης που αρχίζει να διαμορφώνεται, της αστικής. Κύριο χαρακτηριστικό της Αναγέννησης είναι η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, που είχαν μερικώς μόνο χρησιμοποιηθεί κατά τον Μεσαίωνα, για τη θεμελίωση ενός καινούριου κόσμου.

Γεωγραφική εκδήλωση της «Αναγέννησης» Γεωγραφική εκδήλωση της «Αναγέννησης» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Πηγή: Το κοσμοείδωλο της Αναγέννησης

Ο κόσμος δημιουργήθηκε βέβαια από τον Θεό, αλλά ο άνθρωπος τον μεταμόρφωσε και τον βελτίωσε. Γιατί ό,τι μας περιβάλλει είναι δικό μας έργο, το έργο των ανθρώπων [...]. Από μας προέρχονται οι ζωγραφιές και τα γλυπτά, από μας προέρχονται το εμπόριο, οι επιστήμες και τα φιλοσοφικά αριστουργήματα. Από μας προέρχονται όλες οι εφευρέσεις, όλες οι γλώσσες και όλα τα είδη των λογοτεχνικών κειμένων.

Απόσπασμα από κείμενο του Chianozzo Manetti (1452), στο J. R. Hale, Fursten, Kunstler, Humanisten, Αμβούργο 1973, 26.

● Τι θέλει να τονίσει ο συγγραφέας με την επανάληψη της φράσης Από μας προέρχονται;

Μια νέα εικόνα του κόσμου

σχόλιο Ο άνθρωπος διευρύνει το πλαίσιο σκέψης και δράσης του και διαμορφώνει μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο. Αυτή η νέα οπτική δεν στηρίζεται πλέον στη δύναμη της παράδοσης, όπου κυριαρχούν η συνεχής μέριμνα για τη σωτηρία της ψυχής, η αποχή από τις χαρές της ζωής και η ιδέα της ματαιότητας, αλλά στην κριτική σκέψη, στην εξέλιξη, στις επιστήμες και στην ιδέα της προόδου. Σε αντίθεση με τον Μεσαίωνα, ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται το επίκεντρο της παρατήρησης και του ενδιαφέροντος των λογίων, των σοφών και των καλλιτεχνών. Το σώμα, η επίγεια ζωή και η ομορφιά αποκτούν τη δική τους θέση στη ζωή του ανθρώπου και διαμορφώνουν μια νέα αντίληψη για τη ζωή.

1 Bυζάντιο – Aναγέννηση, μια σύγκριση της βυζαντινής και της αναγεννησιακής έκφρασης (Άρθρα, περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)
1 Η ανθρωποκεντρική κοσμοθεωρία της Αναγέννησης και η λατρεία του προσώπου (Άρθρα, περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)


σχόλιο Κοιτίδα των πολιτιστικών αυτών εξελίξεων είναι οι ακμαίες οικονομικά πόλεις της Ιταλίας, όπως η Φλωρεντία, η Ρώμη, η Βενετία και το Μιλάνο. Στις πόλεις αυτές, οι πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες ενθαρρύνονται από διάσημους μαικήνες εικ. της εποχής, όπως είναι οι ηγεμόνες της Φλωρεντίας Μέδικοι και του Μιλάνου Σφόρτσα καθώς και ο πάπας Ιούλιος Β'.

Γλωσσάριο «Αναγέννησης» Γλωσσάριο «Αναγέννησης» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Ο Ανθρωπισμός
Η στροφή προς την αρχαιότητα

σχόλιο Ο άνθρωπος της Αναγέννησης στη προσπάθειά του να εκφράσει τις νέες αξίες στράφηκε προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό προκειμένου να αντλήσει τον αναγκαίο πνευματικό εξοπλισμό. Έτσι, άρχισε να μελετά, να μεταφράζει και να σχολιάζει συστηματικά τους αρχαίους συγγραφείς. Η στροφή αυτή προς τη βαθύτερη γνώση της αρχαιότητας ονομάστηκε ανθρωπισμός.

Οι ανθρωπιστές και η Ευρώπη των Διανοουμένων

σχόλιο Οι ανθρωπιστές, οι φορείς του ανθρωπισμού, ταξιδεύουν σε ολόκληρη την Ευρώπη για να διαδώσουν τις ιδέες τους, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό ένα δίκτυο σχέσεων και πολιτισμού, που ονομάστηκε Πολιτεία των Γραμμάτων. Έχουν βαθύ θρησκευτικό αίσθημα, ασκούν κριτική στις μεσαιωνικές αντιλήψεις και αγωνίζονται για μια καλύτερη κοινωνία. Γράφουν στη λατινική, η οποία παραμένει η κοινή γλώσσα των ανθρώπων των γραμμάτων και της Εκκλησίας. Υπερασπίζονται όμως τις εθνικές γλώσσες, στις οποίες συνθέτουν πολλά από τα έργα τους.

Η σάτιρα ενοχλεί

Τώρα, για την επίκριση ότι δαγκάνω (με το έργο Μωρίας Εγκώμιον), θ' αποκριθώ πως ανέκαθεν οι πνευματικοί άνθρωποι είχαν το ελεύθερο να κοροϊδεύουν ατιμώρητα τις συνθήκες της ζωής γενικά, φτάνει να μην καταντάει λύσσα. Θαυμάζω λοιπόν την ευαισθησία των σημερινών αυτιών, που δεν αντέχουν παρά μια γλώσσα με επίσημες κολακείες. Ανάμεσά τους βλέπεις ακόμα κι ανθρώπους ευλαβικούς, αλλά ευλαβικούς τόσο από την ανάποδη, ώστε ανέχονται καλύτερα τις πιο βαριές βλαστήμιες για τον Χριστό, παρά το πιο ελαφρύ χωρατό για τον πάπα ή τον ηγεμόνα, όταν μάλιστα τρώνε απ' το ψωμί του.

Από την επιστολή του Έρασμου στον Τόμας Μορ, στο: Στρατής Τσίρκας, Εράσμου, Μωρίας Εγκώμιον, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα 1970, 31-32.

σχόλιο Ο Έρασμος (1467-1536), ο πρίγκιπας της Πολιτείας των Γραμμάτων και κορυφαίος Ελληνιστής, σατιρίζει επικριτικά τις καταχρήσεις της Εκκλησίας (Μωρίας Εγκώμιον, 1509), μάχεται υπέρ μιας ειρηνικής Ευρώπης και αποδίδει εξαιρετική σημασία στην παιδεία.

113



Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται ο Φρανσουά Ραμπελαί (1483-1553, Πανταγκρουέλ 1532) και ο Τόμας Μορ (1478-1535) που οραματίζεται μια ιδανική πολιτεία, όπου θα βασιλεύουν η ειρήνη, η ισότητα και η ανεκτικότητα (Ουτοπία, 1516).

Έρασμος: Βικιπαίδεια Τόμας Μορ: Βικιπαίδεια

Η αναβίωση όλων των σπουδών

Τώρα όλες οι σπουδές έχουν αναβιώσει, όλες οι γλώσσες έχουν αποκατασταθεί: τα ελληνικά, χωρίς τη γνώση των οποίων είναι ντροπή να λέγεται κάποιος σοφός, τα εβραϊκά, τα χαλδαϊκά, τα λατινικά. Τα τυπωμένα βιβλία, που έχουν εφευρεθεί στις μέρες μας με θεϊκή έμπνευση είναι τόσο κομψά και ακριβή, σε αντίθεση με τα πυροβόλα όπλα που δημιουργήθηκαν με διαβολική προτροπή. Όλος ο κόσμος είναι γεμάτος από σοφούς ανθρώπους, από μορφωμένους παιδαγωγούς, από μεγάλες βιβλιοθήκες, ώστε [...] στο μέλλον δεν θα συναντήσεις κανένα που να μην είναι μορφωμένος.

Φρ. Ραμπελαί (1483-1553), Πανταγκρουέλ 1532, κεφ. VIII, στο Jean-Christian Dumont, Extraits, Librairie Larousse, Paris, 1972, 78-79.

● Ποια πλεονεκτήματα έχει η νέα γενιά έναντι των παλαιοτέρων για τη μόρφωσή της;
● Να σχολιάσετε τη φράση «Τα τυπωμένα...προτροπή». Πώς χαρακτηρίζει ο συγγραφέας την εφεύρεση της τυπογραφίας και των πυροβόλων όπλων. Γιατί;

Ο οικουμενικός άνθρωπος

σχόλιο Οι ανθρωπιστές πιστεύουν ότι ο άνθρωπος πρέπει να επιδίδεται σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, ώστε να αποκτήσει μια πολυδιάστατη προσωπικότητα με πνευματικά, ψυχικά και σωματικά χαρίσματα. Έτσι επιδιώκουν να διαμορφώσουν με την κατάλληλη αγωγή ένα νέο τύπο ανθρώπου, τον οικουμενικό άνθρωπο (homo universalis), που καθορίζει ο ίδιος με τη γνώση και τον προσωπικό του αγώνα το πεπρωμένο του. Αυτήν ακριβώς τη δυναμική εκφράζει με τη φράση του ο Έρασμος σε κανέναν δεν υποχωρώ.

σχόλιο Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και οι μέθοδοι διδασκαλίας κατέχουν δεσπόζουσα θέση στην αγωγή που οραματίζονται οι ανθρωπιστές. Ιδρύονται πολλά νέα σχολεία, κολέγια και πανεπιστήμια που συμβάλλουν στη διάδοση των νέων ιδεών. Τα προγράμματα σπουδών, διευρύνονται, σε σχέση με τα μεσαιωνικά, περιλαμβάνοντας ένα ευρύ φάσμα μαθημάτων, ώστε οι μαθητές να αποκτούν συνολική μόρφωση.

Η συμβολή των Ελλήνων λογίων

1 Μελετώντας έναν αναγεννησιακό ζωγραφικό πίνακα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

σχόλιο Οι ανθρωπιστικές σπουδές ενισχύθηκαν με την παρουσία σημαντικών ελλήνων λογίων στη Δύση πριν και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (1453). Οι λόγιοι αυτοί πρόβαλαν τα ελληνικά γράμματα με το διδακτικό και εκδοτικό τους έργο.

Παράλληλα, ενίσχυσαν το ενδιαφέρον για την έκδοση αρχαίων ελληνικών κειμένων και τη συλλογή αρχαίων χειρογράφων από βιβλιοθήκες και ηγεμόνες. Ανάμεσα σ' αυτούς διακρίθηκαν ιδιαίτερα ο διαπρεπής φιλόσοφος Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (1355-1456) που έδρασε στον Μυστρά και ο επίσκοπος Νικαίας Βησσαρίων ( 1403-1472) από την Τραπεζούντα του Πόντου.

Ο ανθρωπιστής δάσκαλος και η νέα αγωγή

Ο Βιτορίνο ντα Φέλτρε αντιπροσώπευε την άποψη ότι ο δάσκαλος μπορεί να προσφέρει με ελκυστικό τρόπο. Ο ίδιος δίδασκε ανάγνωση και γραφή μέσω κινητών στοιχείων και τις στοιχειώδεις γνώσεις αριθμητικής με παιγνίδια [...] Στις κατώτερες τάξεις δίδασκε θρησκευτικά, ενώ στις ανώτερες επίκεντρο των μαθημάτων του ήταν η ελληνική και κυρίως η λατινική λογοτεχνία [...] Πάντα τόνιζε ότι η απόκτηση γνώσεων δεν αποβλέπει τόσο σε μια θεωρητική καλλιέργεια όσο στην αντιμετώπιση της καθημερινής ζωής.

J. R. Hale, Fursten, Kunstler, Humanisten, Αμβούργο 1973, 50.

● Γιατί οι ανθρωπιστές δίνουν έμφαση όχι μόνο στο περιεχόμενο αλλά και στη μέθοδο μάθησης;
● Πώς σχολιάζετε τη φράση "η απόκτηση. Καθημερινής ζωής" σε σχέση με τη στροφή στη μελέτη του αρχαίου πολιτισμού;

Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων: Βικιπαίδεια Ο Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων, Βησσαρίων: Βικιπαίδεια

Η γέννηση του τυπωμένου βιβλίου και η διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού

Η Αναγέννηση και ο Ανθρωπισμός γρήγορα επεκτάθηκαν και σε άλλες χώρες της υπόλοιπης Ευρώπης, όπου επικρατούσαν παρόμοιες συνθήκες με τις ιταλικές πόλεις. Οι συχνές μετακινήσεις καλλιτεχνών και λογίων διευκόλυναν, βέβαια, τη διασπορά της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού.

Τυπογραφείο. Μινιατούρα εποχής. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.
τυπογραφείο

114



σχόλιο Η εφεύρεση της τυπογραφίας στον τομέα αυτό υπήρξε αποφασιστική. Το κοσμοϊστορικό αυτό γεγονός συνέβη, όταν γύρω στο 1450 ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος από τη Μαγεντία της Γερμανίας χρησιμοποίησε κινητά μεταλλικά στοιχεία για την εκτύπωση των βιβλίων. Η ανακάλυψη αυτή διαδόθηκε με μεγάλη ταχύτητα. Το 1500 λειτουργούσαν τυπογραφεία σε 236 πόλεις της Ευρώπης και είχαν ήδη εκδοθεί 30-35 χιλιάδες τίτλοι βιβλίων.

Ιωάννης Γουτεμβέργιος: Βικιπαίδεια


σχόλιο Αν και τα τυπωμένα πλέον βιβλία ήταν φθηνότερα και λιγότερο ογκώδη σε σχέση με τα μεσαιωνικά, μόνο οι άνθρωποι των πόλεων είχαν τη δυνατότητα να γίνουν κοινωνοί της γνώσης. Ο περισσότερος κόσμος ήταν αναλφάβητος και αμέτοχος στις εξελίξεις. Ωστόσο, η αρχή έγινε και οι άνθρωποι ολοένα προσπαθούσαν για βελτίωση της θέσης τους στην κοινωνία.

Η διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού
Διάδοση αναγέννησης


Τιτσιάνο Η Αφροδίτη του Ουρμπίνο (1538). Ελαιογραφία σε μουσαμά, (119 x 165 εκ.). Φλωρεντία, Πινακοθήκη Ουφίτσι.
● Ποια χαρακτηριστικά της Αναγέννησης εντοπίζετε σ' αυτό τον πίνακα;

Τιτσιάνο Η Αφροδίτη του Ουρμπίνο


 

Παρουσίαση του πίνακα από τη Cecilia Cibellini. Πηγή: Μεγάλοι Ζωγράφοι, Βιβλία Τέχνης, εφ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

 

Ο πίνακας παραγγέλθηκε στον Τιτσιάνο το 1538 από τον Γκουιντομπάλντο ντέλα Ρόβερε, δούκα του Καμερίνο και μελλοντικό δούκα του Ουρμπίνο, γιο του Φραντσέσκο Μαρία και της Ελεονόρας Γκοντζάγκα, τις πρωσοπογραφίες των οποίων είχε φιλοτεχνήσει ο Τιτσιάνο λίγους μήνες νωρίτερα. Κατά τη διάρκεια του 1538, ο Γκουιντομπάλντο ζήτησε πολλές φορές από τον πρέσβη του στη Βενετία να αποκτήσει για λογαριασμό του έναν «γυναικείο γυμνό», για την αγορά του οποίου ζήτησε επανειλημμένα χρήματα από την επιφυλακτική μητέρα του.

Το εντυπωσιακό αυτό γυναικείο γυμνό για το οποίο ο Τιτσιάνο χρησιμοποίησε το ίδιο μοντέλο που είχε χρησιμοποιήσει και στο Κορίτσι με γούνινο παλτό της Βιέννης και στην αποκαλούμενη Ωραία του Παλάτσο Πίτι, δείχνει ότι είχε απομακρυνθεί από το πρότυπο της Αφροδίτης (της Δρέσδης) του Τζορτζιόνε, η οποία φιλοτεχνήθηκε το 1507 και τροποποιήθηκε εν μέρει από τον Τιτσιάνο το 1510. Στην ιδανική ομορφιά εκείνης της Αφροδίτης, που κοιμάται ήρεμα στη γαλήνη της φύσης, ο Τσιτσάνο αντιπαραθέτει μια εικόνα διαποτισμένη από αισθητιασμό: η θεά του έρωτα, ξαπλωμένη σ' ένα ξέστρωτο κρεβάτι, με τα μαλλιά λυμένα στους ώμους, κοιτάζει σχεδόν επίμονα, σχεδόν λάγνα τον θεατή. Στα σύμβολα που αποδίδονται παραδοσιακά στην Αφροδίτη (τα τριαντάφυλλα στο δεξί χέρι και την πήλινη γλάστρα με τη μυρτιά στο περβάζι του παραθύρου), προστίθενται ορισμένες ρεαλιστικές λεπτομέρειες που δημιουργούν μια παιχνιδιάρικη όσο και οικεία ατμόσφαιρα (το σκυλάκι που κοιμάται κουλουριασμένο στο κρεβάτι, οι υπηρέτριες που βγάζουν φορέματα από το νυφικό σεντούκι), μετατρέποντας έτσι τη μυθολογική θεότητα σε μιαν κατεξοχήν γήινη Αφροδίτη.

Ο πίνακας, ο οποίος υπογραμμίζει τη σημασία της ερωτικής διάστασης του γάμου, είχε, πιθανότατα, πολύ συγκεκριμένο σκοπό: ο Γκουιντομπάλντο είχε παντρευτεί το 1534, για πολιτικούς λόγους, τη δεκάχρονη τότε Τζούλια Βεράνο ντα Καμερίνο και το έργο του Τιτσιάνο θα μπορούσε να πείσει την έφηβη ήδη (14 ετών) σύζυγο να ενωθεί ερωτικά με τον δούκα.

 

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το Φωτόδεντρο

Το φως που διαχέεται απαλά στο δωμάτιο, καθώς εισχωρεί από το παράθυρο, ενισχύει τις αντιθέσεις φωτεινών- σκοτεινών τόνων, θερμών και ψυχρών χρωμάτων καθώς και τους δυνατούς τόνους του λευκού και κόκκινου.

 

Η Αφροδίτη του Ουρμπίνο, αποτελεί αντιπροσωπευτικό έργο του αναγεννησιακού πνεύματος: γυμνό, αποθέωση της γυναικείας ομορφιάς, σύνδεση του ανθρώπου με τη φύση-περιβάλλον, μυθολογικό θέμα, επίδραση κλασικού προτύπου. Το θέμα του πίνακα είναι, βέβαια, μυθολογικό, προβάλλεται όμως το γυμνό μέσα από ένα καθημερινό σκηνικό: δύο υπηρέτριες που βγάζουν ρούχα από ένα σεντούκι, ένα κουλουριασμένο σκυλί και φυτά που προβάλλονται στον νυχτωμένο ουρανό. Οι λεπτομέρειες αυτές και η στοχαστική φύση της Αφροδίτης, που κρατά μια ανθοδέσμη, δημιουργούν μια ζεστή και ποιητική ατμόσφαιρα.
Από το βιβλίο του καθηγητή

 


115


Γράμματα, Επιστήμη και Τέχνη την εποχή της Αναγέννησης
Γράμματα και Επιστήμη

σχόλιο Κατά τον 16ο αιώνα παρατηρείται λογοτεχνική ανανέωση με τη χρήση των εθνικών γλωσσών και με τον εμπλουτισμό της θεματολογίας. Στην ανανέωση αυτή συνέβαλαν σημαντικοί συγγραφείς, όπως ο γάλλος Μισέλ ντε Μονταίν (1533-1592) με το έργο του Δοκίμια, ο ισπανός Μινγκουέλ ντε Θερβάντες (1547-1616) με το περίφημο μυθιστόρημά του Δον Κιχώτης και ο άγγλος Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616) με τα θεατρικά του αριστουργήματα (Άμλετ, Μάκβεθ, Οθέλλος).

Μισέλ ντε Μονταίν: Βικιπαίδεια,
Μινγκουέλ ντε Θερβάντες: Βικιπαίδεια,
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ: Βικιπαίδεια


σχόλιο Τέλος, ο ιταλός Νικολό Μακιαβέλλι (1469-1527) στο έργο του Ο Ηγεμόνας αναλύει την τακτική και τη συμπεριφορά που πρέπει να ακολουθεί ο ηγεμόνας για την κατάκτηση της εξουσίας. Ανεξαρτητοποιεί, έτσι, την πολιτική επιστήμη από τη θεολογία και την ηθική, όπως δείχνει και η χαρακτηριστική του φράση: ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.

Νικολό Μακιαβέλλι: Βικιπαίδεια

Η διεύρυνση του κόσμου με τις Ανακαλύψεις, έθεσε νέους προβληματισμούς για τη γη, το σύμπαν και την επιστήμη.

Οι κυριότεροι επιστήμονες της Αναγέννησης
Επιστήμονες   Τομέας επιστημονικής δραστηριότητας
Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543), Πολωνός Βικιπαίδεια Κοπέρνικος: η μάχη στην αυγή της σύγχρονης επιστήμης αστρονομία
Γαλιλαίος Γαλιλέι (1564-1642), Ιταλός Βικιπαίδεια Γαλιλαίος: η μάχη στην αυγή της σύγχρονης επιστήμης αστρονομία
Ιωάννης Κέπλερ (1571-1630), Γερμανός Βικιπαίδεια αστρονομία
Θεόφραστος Παράκελσος (1493-1551), Ελβετός Βικιπαίδεια ιατρική, φαρμακολογία
Αντρέ Βεσάλ (1514-1564), Φλαμανδός Βικιπαίδεια ιατρική, ανατομία
Φραγκίσκος Βάκων (1561-1626), Άγγλος Βικιπαίδεια επιστήμη-φιλοσοφία:
συνέδεσε την επιστήμη με τη φιλοσοφία

1 Γαλιλαίος: η μάχη στην αυγή της σύγχρονης επιστήμης. Ντοκιμαντέρ, Μικρές ιστορίες επιστήμης, Ίδρυμα Ευγενίδου
1 Κοπέρνικος, Μπράχε, Κέπλερ: τρεις σπουδαίοι αστρονόμοι. Ντοκιμαντέρ, Μικρές ιστορίες επιστήμης, Ίδρυμα Ευγενίδου

Τέχνη

σχόλιο Η τέχνη (αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική) της περιόδου αυτής αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο την ιδεολογία της Αναγέννησης Στην αρχιτεκτονική, οι τεχνίτες και οι καλλιτέχνες υιοθετούν χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά σχέδια ή λεπτομέρειες στη δόμηση και διακόσμηση των κτιρίων, τα οποία εμπνέονται, αντιγράφοντας δημιουργικά, από την κλασική αρχαιότητα.

σχόλιο Τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, όμως, γνώρισε η γλυπτική και κυρίως η ζωγραφική, η οποία δεν διστάζει πλέον να απεικονίζει το γυμνό ανθρώπινο σώμα και να προβάλλει μύθους της αρχαιότητας και τη φύση παράλληλα με το θρησκευτικό συναίσθημα των ανθρώπων μέσα από θέματα με θρησκευτικό περιεχόμενο (σκηνές από τη Βίβλο κ.ά.).

Όσον αφορά την τεχνοτροπία, οι καλλιτέχνες προχωρούν περισσότερο, εφαρμόζοντας την προοπτική, δηλ. δίνοντας την αίσθηση του βάθους στις απεικονίσεις, και την τεχνική της φωτοσκίασης.

σχόλιο Τον 15ο αιώνα, όταν η γοτθική τέχνη θριάμβευε ακόμα σε ολόκληρη τη Ευρώπη, η Φλωρεντία γίνεται το επίκεντρο μιας διαφορετικής καλλιτεχνικής άνθησης που επεκτείνεται σταδιακά και σε άλλες πόλεις της Ιταλίας. Ο αιώνας αυτός, γνωστός στην ιστορία της τέχνης ως κουατροτσέντο, προαναγγέλλει την ιταλική Αναγέννηση.

σχόλιο Ήδη από την αρχή του αιώνα εμφανίζονται νέες τάσεις που εκπροσωπούνται από έξοχους καλλιτέχνες, όπως ο Μποτιτσέλι (1444-1510) που θεωρείται ως ο κυριότερος ζωγράφος της εποχής αυτής.


Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μόνα Λίζα ή Τζοκόντα, περίπου 1505. Ελαιογραφία σε μουσαμά. Παρίσι, Λούβρο.
● Πώς αξιοποιείται στον πίνακα αυτό η τεχνική της διαβάθμισης;

Εξωτερικός Σύνδεσμος Περιήγηση στα εκθέματα του Μουσείου Uffizi στη Φλωρεντία

Τζοκόντα
δεσμός

Η τεχνική της διαβάθμισης εφαρμόζεται αριστοτεχνικά από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι στη Μόνα Λίζα. Πράγματι, η αίσθηση μιας ελαφριάς ομίχλης, που είναι διάχυτη στον πίνακα δημιουργεί ένα παιχνίδισμα του φωτός και προκαλεί μια εντύπωση γλυκύτητας, ποίησης και μυστηρίου. Για τον πίνακα της Μόνα Λίζα αποκαλυπτική είναι η περιγραφή του ιστορικού της Τέχνης, Γκόμπριτς: Αυτό που μας εντυπωσιάζει αμέσως είναι η ζωντάνια της Μόνα Λίζας. Μοιάζει πράγματι σαν να μας κοιτάζει και να έχει δική της γνώμη. Σαν ζωντανό πλάσμα, φαίνεται κι αυτή να αλλάζει μπροστά στα μάτια μας και να μοιάζει διαφορετική οπότε την ξαναβλέπουμε. Ακόμη και σε φωτογραφίες του πίνακα έχουμε αυτή την περίεργη αίσθηση, αλλά στο πρωτότυπο στο Μουσείο του Λούβρου, το έργο είναι σχεδόν απόκοσμο. Κάποτε η Μόνα Λίζα φαίνεται να μας κοροϊδεύει και κάποτε διακρίνουμε κάτι σαν θλίψη στο χαμόγελό της […] όποτε μας κοιτάζει η Μόνα Λίζα δεν είμαστε ποτέ σίγουροι για τη διάθεσή της. Η έκφρασή της μας διαφεύγει πάντα […]

Ε.Η.Γκόμπριτς, Ιστορία της Τέχνης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1994, σ. 227-228

116


Μιχαήλ Άγγελος, Η δημιουργία του Αδάμ, 1508-1512. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της Καπέλα Σιξτίνα, Βατικανό.
● Μπορείτε να βρείτε στοιχεία από την εικόνα που να επιβεβαιώνουν τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά της τέχνης του Μιχαήλ Άγγελου;

Εξωτερικός Σύνδεσμος Καπέλα Σιξτίνα, Βατικανό (Εικονική περιήγηση)

Μιχαήλ Άγγελος, Η δημιουργία του Αδάμ

Στον πίνακα Η δημιουργία του Αδάμ διακρίνουμε συγχρόνως όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης του Μιχαήλ Άγγελου: ανάγλυφη αναπαράσταση του σκηνικού (γλύπτης), αριστουργηματική δόμηση του όλου σκηνικού και τοποθέτηση των προσώπων στον χώρο (αρχιτέκτονας), φαντασία, εκφραστικότητα, ευαισθησία (ποιητής) σύνθεση όλων των προηγουμένων σε ενιαίο σύνολο (ζωγράφος). Επιπλέον η κίνηση, το μέτρο, η ισορροπία, το γυμνό ανθρώπινο σώμα, η προοπτική, το θρησκευτικό θέμα αποτελούν έξοχο συνδυασμό της αρχαίας ελληνικής τέχνης και των αναγεννησιακών στοιχείων. Ο Γκόμπριτς επισημαίνει χαρακτηριστικά: Ο τρόπος με τον οποίο ο Μιχαήλ Άγγελος κατόρθωσε να κάνει το άγγιγμα του θεϊκού χεριού κέντρο και οπτική εστία της εικόνας και το πώς μας έδωσε να καταλάβουμε την έννοια της παντοδυναμίας με την άνεση και τη δύναμη της χειρονομίας της δημιουργίας είναι ένα από τα μεγαλύτερα θαύματα στην τέχνη.

Ε. Η. Γκόμπριτς, Ιστορία της τέχνης, ΜΙΕΤ, Αθήνα, σ. 234


Στην τέχνη του κουατροτσέντο μπορούμε να ανιχνεύσουμε επιρροές της γοτθικής και της βυζαντινής τέχνης, δηλ. της τέχνης των προηγούμενων περιόδων. Η πολιτισμική αυτή συνάντηση της Δύσης με την Ανατολή εκφράζεται χαρακτηριστικά μέσα από την τοιχογραφία του Μπενότσο Γκοτσόλι (1420-1498) Η πορεία των τριών Μάγων.

image Δες την τοιχογραφία στο Παλάτσο Μέντιτσι Ρικάρντι στη Φλωρεντία
δεσμός Παρουσίαση του έργου (στα Αγγλικά)

Η πορεία των τριών Μάγων

Η πορεία των Τριών Μάγων, ανατολικός τοίχος (Πηγή: Βικιπαίδεια)

Μποτιτσέλι: Βικιπαίδεια, WikiArt Μποτιτσέλι
Μπενότσο Γκοτσόλι: εικ WikiArt Μπενότσο Γκοτσόλι

Η ιταλική Αναγέννηση και τα μηνύματά της απλώνονται και προς τον υπόλοιπο ευρωπαϊκό χώρο τον 16ο αιώνα με αποτέλεσμα, παρά τις τοπικές ιδιαιτερότητες στην καλλιτεχνική έκφραση, να διαμορφωθεί ένα ενιαίο καλλιτεχνικό ρεύμα με πολλά κοινά χαρακτηριστικά, δηλ. η Τέχνη της Αναγέννησης.

σχόλιο Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519), ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, είναι ταυτόχρονα και αξιόλογος επιστήμονας (αρχιτέκτονας, μηχανικός, εφευρέτης), ενσαρκώνοντας έτσι τον οικουμενικό άνθρωπο. Καλλιτεχνικά επηρεάστηκε από το ανθρωπιστικό πνεύμα και την τεχνική της προοπτικής (Ευαγγελισμός). Αργότερα, όμως, επινόησε την τεχνική της διαβάθμισης (sfumato), η οποία με την εξαφάνιση των περιγραμμάτων δίνει την αίσθηση μιας ελαφριάς ομίχλης γύρω από τα σχήματα, προκαλώντας έτσι μια εντύπωση γλυκύτητας, ποίησης και μυστηρίου (Παρθένος των Βράχων, Τζοκόντα).

Λεονάρντο ντα Βίντσι: Βικιπαίδεια WikiArt Λεονάρντο ντα Βίντσι video video video

Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564) θεωρείται αρχηγός της Φλωρεντινής Σχολής και διακρίθηκε ως ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας και ποιητής. Συνδυάζει χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής τέχνης και τάσεις της εποχής του. Μια από τις αριστουργηματικές ζωγραφικές του συνθέσεις είναι η διακόσμηση της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα στο Βατικανό με θέμα τη Δευτέρα Παρουσία.

Μιχαήλ Άγγελος: Βικιπαίδεια WikiArt Μιχαήλ Άγγελος Καπέλα Σιξτίνα εικ.

Ο σκούφος με το κερί

Συχνά σηκωνόταν τη νύχτα, όταν δεν μπορούσε να ησυχάσει για να δουλέψει τη σμίλη. Γι' αυτόν τον σκοπό είχε κατασκευάσει έναν σκούφο από χοντρό χαρτί και στην κορυφή του είχε στεριώσει ένα κερί, ώστε να έχει φως οπουδήποτε και αν εργαζόταν χωρίς να εμποδίζονται τα χέρια του.

Από τη ζωή του Μιχαήλ Άγγελου, Giorgio Vasari, Καλλιτέχνες της Αναγέννησης, εκδ. Κανάκης, Αθήνα 1995, 301.

σχόλιο Επικεφαλής της Ρωμαϊκής Σχολής ο Ραφαήλ Σάντι (1483-1520) τονίζει στα έργα του το ανθρώπινο στοιχείο, την ευγένεια και το πνεύμα, όπως στις περίφημες Μαντόνες (εικόνες της Παναγίας), ενώ ο Τιτσιάνο (1477-1576), ο κυριότερος εκπρόσωπος της Βενετικής Σχολής, προσέχει ιδιαίτερα το χρώμα, τη κομψότητα και τη χάρη.

Φλωρεντία και Κεντ. Ιταλία 1400-1600 (Ιστοριογραμμή, The Met) Φλωρεντία και Κεντρική Ιταλία
Ραφαήλ Σάντι: Βικιπαίδεια WikiArt Ραφαήλ
Τιτσιάνο: Βικιπαίδεια WikiArt Τιτσιάνο

σχόλιο Στη Γερμανία διακρίθηκε ο διάσημος ζωγράφος και χαράκτης ο Άλμπρεχτ Ντύρερ (1471-1528). Στα έργα του εντοπίζονται τα χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής τέχνης ως προς τα θέματα και την τεχνική αλλά και στοιχεία σκοτεινά, όπως η δεισιδαιμονία και φόβος (Αυτοπροσωπογραφία φωτο, H αποκάλυψη φωτο2).

σχόλιο Στις Κάτω Χώρες αναδείχθηκαν ο Ιερώνυμος Μπος (1450-1510) και ο Πίτερ Μπρέγκελ ο πρεσβύτερος (1525-1569). Ο πρώτος συνέθεσε έργα με θέματα φανταστικά, συμβολικά και αινιγματικά στα οποία συνυπάρχουν η πραγματικότητα με το όνειρο, γι' αυτό και θεωρείται προάγγελος του υπερρεαλισμού (Το κάρο με το χόρτο, Ο κήπος των ηδονών). Ο δεύτερος ζωγραφίζει θέματα από την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων της εποχής του με μεγάλη μαεστρία, δίνοντας έμφαση στη λεπτομέρεια και το χρώμα καθώς και τις πιστές απεικονίσεις της φύσης και των εναλλαγών των εποχών (Οι ζητιάνοι, Οι κυνηγοί, Τοπίο με ουράνιο τόξο).

Άλμπρεχτ Ντύρερ Βικιπαίδεια 1 1
Ιερώνυμος Μπος Βικιπαίδεια 1 1
Πίτερ Μπρέγκελ Βικιπαίδεια 1 1

117


Ραφαήλ, Ο γάμος της Παρθένου, Φλωρεντία 1597. Ελαιογραφία σε σανίδι. Μιλάνο, Μουσείο.
● Πώς εκφράζονται στον πίνακα αυτό τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης του Ραφαήλ;

Ραφαήλ, Ο γάμος της Παρθένου

Στον πίνακα Ο γάμος της Παρθένου είναι εμφανή τα χαρακτηριστικά γνωρίσμα της τέχνης του Ραφαήλ: το ανθρώπινο στοιχείο, η ευγένεια, το πνεύμα-θρησκευτικότητα (το όλο σκηνικό του γάμου και η στάση των προσώπων). Η αισθητική της προοπτικής, που είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των ζωγράφων της Αναγέννησης, εφαρμόζεται εδώ με αριστοτεχνικό τρόπο.


σχόλιο Στην Ισπανία έζησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ή el Greco (= o Ελληνας) (1545-1614). Στα έργα του διακρίνουμε την τεχνοτροπία της Αναγέννησης ως προς τα θέματα και την προοπτική αλλά και τις επιρροές της βυζαντινής ζωγραφικής, ως προς τις μορφές και την πνευματικότητα. Τα έργα του, με την ιδιαιτερότητά τους, προβάλλουν έντονες συγκινησιακές καταστάσεις, όπως δραματικότητα και πάθος.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: Βικιπαίδεια WikiArt Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Έργα του El Greco Πινακοθήκη

1 Φλωρεντία και Κεντρική Ιταλία 1400-1600 Ιστοριογραμμή/Χρονογραμμή, The Metropolitan Museum of Art


Μουσική

«Nunc Dimittis» «Nunc Dimittis» του Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594)(Συναυλία με έργα του Giovanni Pierluigi da Palestrina, ensemble «The Tallis Scholars»)

σχόλιοΤο πνεύμα της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού επηρεάζει και τη μουσική. Παράλληλα με την επίσημη μουσική παράδοση της Εκκλησίας καλλιεργείται η λαϊκή μουσική. Η κοινή μουσική κληρονομιά αρχίζει να διαφοροποιείται από χώρα σε χώρα, καθώς το μουσικό κλίμα κάθε τόπου, η ιδιοσυγκρασία του δημιουργού και το κοινό στο οποίο απευθύνεται καθορίζουν το ύφος της μουσικής. Την περίοδο αυτή η πολυφωνική μουσική παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη. Η Ιταλία έχει και στον τομέα αυτό το προβάδισμα με κορυφαίο μουσικό τον Τζοβάνι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα (1525-1594). Προς το τέλος του 16ου αιώνα εμφανίζονται και οι πρώτες μορφές κονσέρτουεικ. και συμφωνίαςεικ., που θα εξελιχθούν περισσότερο από τον επόμενο αιώνα.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, H ταφή του κόμητος Οργκάθ, Τολέδο 1586. Ελαιογραφία σε μουσαμά. Τολέδο, Santo Tome.
Μπορείτε να εντοπίσετε στον πίνακα αυτό μερικά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καλλιτέχνη;

H ταφή του κόμητος Οργκάθ


 

Η ταφή του κόμητος Οργκάθ φιλοτεχνήθηκε από τον Γκρέκο στο Τολέδο το 1586. Η σύνθεση χωρίζεται σε δύο ζώνες: κάτω γήινα και πάνω ουράνια δρώμενα. Οι φιγούρες έχουν τη χαρακτηριστική, για την τεχνοτροπία του καλλιτέχνη, επιμήκυνση του σώματος χωρίς στοιχεία επιτήδευσης και ωραιοποίησης, αφού η τέχνη του Ελ Γκρέκο είναι διαποτισμένη από το θρησκευτικό συναίσθημα, την πνευματικότητα και την ένταση (κληρονομιά από την ασκητική βυζαντινή τέχνη της Κρήτης). Ωστόσο, τα πρόσωπα των έργων του δεν είναι άμοιρα συναισθηματικής φόρτισης και ανθρώπινης ζεστασιάς. Να προσεχθούν οι αντιθέσεις που προκαλούνται με τους χρωματισμούς, ιδιαίτερα όμως με τη χρήση του φωτός και της σκιάς.

Πηγή: Βιβλίο του καθηγητή

 

Παρουσίαση του πίνακα από τη διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα. Πηγή: εφ. ΤΑ ΝΕΑ

 

Η Ταφή του Κόμη του Οργκάθ «είναι ένας από τους λαμπρότερους πίνακες που υπάρχουν στην Ισπανία. Οι ξένοι έρχονται να τον δουν γεμάτοι θαυμασμό και οι κάτοικοι της πόλης δεν κουράζονται ποτέ να τον θαυμάζουν γιατί ανακαλύπτουν πάντοτε σ' αυτόν καινούργια πράγματα, αφού εδώ απεικονίζονται πολλοί σημαντικοί άνθρωποι του καιρού μας ζωγραφισμένοι εκ του φυσικού». Τα υμνητικά αυτά λόγια γράφονται το 1612, δυο χρόνια πριν από τον θάνατο του ζωγράφου, από τον Francisco de Pisa στην Περιγραφή της αυτοκρατορικής πόλεως του Τολέδο. Αλλά και στους αιώνες που ακολούθησαν, όταν ο δημιουργός είχε περιπέσει στην αφάνεια, ο επιβλητικός πίνακας της Ταφής δεν έπαψε να θαυμάζεται ως ένα από τα αριστουργήματα της ιστορίας της τέχνης. Το έργο βρίσκεται ακόμη και σήμερα στο παρεκκλήσιο της Παναγίας, στην εκκλησία του Αγίου Θωμά, που ήταν και η ενορία του ζωγράφου, και αποτελεί απόλυτο προορισμό και προσκύνημα για τους λάτρεις της τέχνης.

Ο Don Gonzalez Ruiz de Toledo, καγκελάριος της Καστίλλης και κύριος της πόλης του Οργκάθ, σύμφωνα με τον Pedro de Alcocer (Historia de Toledo, 1554), καταγόταν από τη βυζαντινή οικογένεια των Παλαιολόγων. Ανάμεσα στα πολυάριθμα φιλανθρωπικά του έργα, είχε ανοικοδομήσει και την εκκλησία του Αγίου Θωμά, όπου και είχε ταφεί. Πέθανε το 1323 και, σύμφωνα με την παράδοση, «όταν οι ιερείς ετοιμάζονταν να τον θάψουν έγινε ένα ανήκουστο θαύμα: o Άγιος Στέφανος και ο Άγιος Αυγουστίνος κατέβηκαν από τoν ουρανό και τον ενταφίασαν με τα ίδια τους τα χέρια». Αυτά αναφέρει η επιτύμβια επιγραφή που διαβάζουμε κάτω από τον επιβλητικό πίνακα της Ταφής. Ο εφημέριος του Αγίου Θωμά Andrès Nunez πέτυχε το 1570 την επίσημη αναγνώριση του θαύματος από την εκκλησία και πήρε την άδεια από τον Αρχιεπίσκοπο Quiroga να παραγγείλει έναν πίνακα που θα απομνημόνευε αυτό το υπερφυσικό γεγονός.

Ενα παρεκκλήσιο αφιερωμένο στην Παναγία της Άμωμης Σύλληψης κτίστηκε ειδικά από τον αρχιτέκτονα της καθεδρικής του Τολέδο Nicolas de Vergara τον νεότερο για να στεγάσει τόσο τον τάφο του ιππότη όσο και τον πίνακα. Το συμβόλαιο ανάμεσα στον εφημέριο του Αγίου Θωμά Andrès Nunez και τον Δομήνικο υπογράφεται στις 18 Μαρτίου 1586 και προβλέπει την παράδοση του έργου για τα Χριστούγεννα του ίδιου έτους. Ο Γκρέκο πρέπει να δούλεψε με φρενήρεις ρυθμούς, σε μια κατάσταση νηφάλιας και ελεγχόμενης έμπνευσης, αυτό το γιγάντιο αριστούργημα των σχεδόν πέντε μέτρων ύψους και κατάφερε να το ολοκληρώσει στο τέλος του 1587. Τότε ανέκυψαν και πάλι οι γνωστές δυσκολίες στην εκτίμηση του έργου. Οι πρώτοι εκτιμητές προσδιόρισαν την αξία του στα 1.200 δουκάτα. Οι ιερείς θεώρησαν υπερβολική την τιμή και όρισαν νέους εκτιμητές που ανέβασαν την αξία του πίνακα στα 1.600 δουκάτα. Ακολούθησε μακρά διένεξη. Τελικά ο ζωγράφος συμβιβάστηκε με την πρώτη εκτίμηση και δέχτηκε να πληρωθεί με 1.200 δουκάτα.

Το συμβόλαιο προσδιόριζε το θέμα και τη σύνθεση με τα δύο επίπεδα: το επίγειο τμήμα με τη νεκρώσιμη ακολουθία και το θαύμα της ταφής καθώς και την επουράνια δόξα. Η έμπνευση, οι συνθετικές λύσεις και οι τολμηρές καινοτομίες του πίνακα ανήκουν, ωστόσο, αποκλειστικά στον ζωγράφο. Η σκηνή του θαύµατος απεικονίζεται στο κάτω μέρος της σύνθεσης, στο επίγειο τµήµα. Μπροστά στα έκθαμβα μάτια των παρισταμένων, ο νεαρός Άγιος Στέφανος και ο ηλικιωμένος Άγιος Αυγουστίνος ανακρατούν το σώμα του νεκρού ιππότη, περίφρακτου μέσα στη βαρύτιμη πανοπλία του, και ετοιμάζονται να το αποθέσουν στον τάφο, που βρισκόταν στην κρύπτη ακριβώς κάτω από τον πίνακα. Οι Άγιοι, καθώς σκύβουν, σχηματίζουν μια προστατευτική αψίδα, που αγκαλιάζει το σώμα του νεκρού. Η στίλβουσα μαύρη ατσάλινη πανοπλία με τα χρυσά κοσμήματα αφήνει ακάλυπτο μόνο το πελιδνό πρόσωπο του ιππότη. Επάνω της ανακλώνται πρόσωπα, λεπτομέρειες και χρώματα από τον περιβάλλοντα χώρο. Η πανοπλία είναι και αυτή σύγχρονη και εμπνέεται από την τελετουργική πολεμική περιβολή των ισπανών βασιλέων. Τα υπέροχα ζωγραφισμένα χρυσοκέντητα άμφια των δυο Αγίων λάμπουν πάνω στο σκοτεινό βάθος των μαύρων ενδυμάτων των ιδαλγών. Ο Γκρέκο ζωγράφισε τη σκηνή του λιθοβολισμού του Αγίου Στεφάνου στο επιγονάτιο της στολής του, ενώ στο επιτραχήλιο του Αγίου Αυγουστίνου παρέστησε ολόσωμους Αγίους. Με αυτούς τους εγκιβωτισμούς, την εικόνα μέσα στην εικόνα, μας θύμισε τη βυζαντινή καταγωγή της τέχνης του, με τα μαρτυρολόγια γύρω από την εικόνα του Αγίου, αλλά και τη θητεία του στη μικρογραφία. Η στατική εικόνα εμψυχώνεται από την ποικιλία των εκφράσεων των παρισταμένων, που παρακολουθούν με συγκρατημένη συγκίνηση όσα θαυμαστά συμβαίνουν σε γη και ουρανό. Με τα βλέμματα, τις χειρονομίες, τα έξοχα σχεδιασμένα χέρια τους, εκφράζουν την απορία, τη συγκίνηση, την έκστασή τους. Η εγκράτεια στην έκφραση των συναισθημάτων χαρακτηρίζει ολόκληρο το έργο του Γκρέκο και είναι και αυτό ένα τεκμήριο της καταγωγής του από τον πνευματικό κόσμο του Βυζαντίου.

Το επίγειο τμήμα της σύνθεσης ο κρητικός ζωγράφος το ερμήνευσε ρεαλιστικά σαν μια νυκτερινή νεκρώσιμη ακολουθία, σαν ένα requiem, που τελείται από τους κληρικούς υπό το φως των έξι καθιερωμένων λαμπάδων, σύμφωνα με το τυπικό της Καθολικής Εκκλησίας. Στην τελετή παρίστανται ευγενείς πολίτες του Τολέδο, ντυμένοι με τη σύγχρονη μαύρη φορεσιά, φωτισμένη μονάχα από την άσπρη τραχηλιά και το λευκό περικάρπιο. Πρόκειται για πορτρέτα μελετημένα εκ του φυσικού, και αυτό χαρίζει στο έργο μια μοναδική ενάργεια. Στο αριστερό άκρο στέκονται ένας φραγκισκανός και ένας μοναχός του Τάγματος του Αγίου Αυγουστίνου.

Παρά τη μαρτυρία των συγχρόνων ότι εδώ έχουμε μια συνάθροιση εξεχόντων πολιτών, λίγοι έχουν ταυτιστεί με βεβαιότητα: ο ιερέας που διαβάζει το βιβλίο δεξιά, φορώντας ένα πλούσια κεντημένο επιτραχήλιο, θεωρείται ότι απεικονίζει τον εφημέριο του ναού και παραγγελιοδότη του έργου, Andrès Nunez. Ο ηλικιωμένος άνδρας με το ιερατικό μαύρο ένδυμα δεξιά είναι ο Antonio de Covarrubias, ο επιφανής ελληνιστής, φίλος του καλλιτέχνη, που τον αποκαλούσε «φως της οικουμένης». Τον αναγνωρίζουμε από τα δυο πορτρέτα που του αφιέρωσε ο ζωγράφος. Ανάμεσα στους ιδαλγούς, ο Γκρέκο παρέστησε και τον εαυτό του, όπως το συνήθιζαν οι καλλιτέχνες στην Ιταλία. Αντίθετα με όλους τους παρισταμένους, ο ζωγράφος μάς κοιτάζει κατάματα όπως και το οκτάχρονο αγόρι στο πρώτο επίπεδο αριστερά, που είναι ο γιος του Θεοτοκόπουλου και μελλοντικός συνεργάτης του, ο ζωγράφος και αρχιτέκτονας Χόρχε Μανουήλ. Η μυστηριώδης χρονολογία 1578, πλάι στην υπογραφή του ζωγράφου, πάνω στο μαντίλι της τσέπης του παιδιού, συμπίπτει µε τη χρονολογία της γέννησης του μοναχογιού του Γκρέκο. Τέλος, ο δημιουργός έδωσε στον γέροντα Άγιο Αυγουστίνο τα χαρακτηριστικά του Αρχιεπισκόπου Quiroga.

Στο πάνω μέρος, το επουράνιο, τα γκρίζα σύννεφα με τους ιριδίζοντες τόνους, που μοιάζουν με μεταλλικά ελάσματα ή παγόβουνα, παραμερίζουν για ν' αποκαλύψουν την υποδοχή του δικαίου στον Παράδεισο. Ο Χριστός απεικονίζεται στην τοξωτή κορυφή του πίνακα λευκοφορών και εν δόξη, ως πηγή του φωτός, σύμφωνα με την ευαγγελική ρήση: «εγώ ειμί το φως του κόσμου». Ο ζωγράφος τον τοποθετεί στην κορυφή του τριγώνου που σχηματίζεται από τις μορφές της Παναγίας και του Ιωάννη του Προδρόµου στην παραδοσιακή ορθόδοξη σύνθεση της Δέησης. Οι τρεις κεντρικές μορφές της ουράνιας δόξας περιβάλλονται από Αποστόλους, Αγίους, μάρτυρες, βιβλικούς βασιλείς και δικαίους. Ανάµεσά τους διακρίνεται ο Φίλιππος Β', παρ' όλο που ζούσε ακόμη.

Ενας άγγελος μεταφέρει την ψυχή τού νεκρού στον ουρανό υπό µορφήν αιθέριου βρέφους, σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση. Ο στροβιλιζόμενος άγγελος απεικονίζεται στη ζεύξη γης και ουρανού, στο τριγωνικό αέτωµα που σχηµατίζεται πάνω από τις κεφαλές των ιδαλγών που παρίστανται στη σκηνή του ενταφιασµού. Οσο ρεαλιστικό και εγκόσμιο είναι το επίγειο τμήμα της σύνθεσης τόσο υπερβατικό, υπεραισθητό και αλλόκοσμο είναι το ουράνιο. Τα σώματα των Αγίων και των δικαίων επιμηκύνονται, εξαϋλώνονται. Στην αυστηρότητα και την τελετουργική γαλήνη του επίγειου τμήματος αντιβάλλεται μια έντονη κινητικότητα, που προαγγέλλει τον οργανωμένο σάλο των ώριμων συνθέσεων του ζωγράφου. Χιασμοί, αντιθετικές κινήσεις, οι στρόβιλοι των νεφών και των ιματίων φορτίζουν το ουράνιο τμήμα με ένταση και δυναμισμό.

Η σύνθεση σχηματίζει ένα είδος πρόσοψης αρχαίου ναού, όπου οι νοητοί κίονες ταυτίζονται µε τις όρθιες μορφές των παρισταμένων. Το θαύμα τελείται μπροστά σ' αυτό το «πρόπυλο», ενώ στο νοητό αέτωμα που σχηματίζουν τα σύννεφα εγγράφεται ο άγγελος - κομιστής της ψυχής του θανόντος. Πάνω στη «στέγη» του «ναού» ανοίγονται τα αχανή βάθη του ουράνιου κόσμου. Η φαινομενική ταραχή που επικρατεί σ' αυτό το τμήμα υποτάσσεται στην πραγματικότητα σε μια αυστηρή γεωμετρική τάξη. Ετσι η σύνθεση είναι ταυτόχρονα κλασική και μπαρόκ. Η σύνθεση της Ταφής του Κόμη του Οργκάθ έχει συνδεθεί µε τη βυζαντινή εικονογραφία της Κοίμησης της Θεοτόκου. Τα παραδείγματα που είχαν χρησιμοποιηθεί για να στηρίξουν αυτή την άποψη έχουν πολύ στενή σχέση µε την εικόνα της Κοίμησης του Θεοτοκόπουλου που ανακαλύφθηκε το 1983 στην οµώνυµη εκκλησία της Σύρου. Αλλωστε ο Γκρέκο, ως γνήσιος βυζαντινός ζωγράφος, δούλευε σε όλη τη ζωή του µε ρεπερτόριο συνθετικών σχημάτων και μοτίβων.

Η χρωματική αρμονία της Ταφής του Κόμη του Οργκάθ φτάνει σε αξεπέραστο πλούτο, εκφραστικότητα και ακτινοβολία. Πάνω στο πένθιμο μαύρο της αυστηρής στολής των ευγενών προβάλλονται τα χρυσοποίκιλτα άμφια, χαρίζοντας στη σκηνή έναν έντονο τελετουργικό χαρακτήρα. Στον ουράνιο χώρο κυριαρχούν διάφανες αρμονίες από ιριδίζοντα και φιλντισένια γκρίζα, που γειτνιάζουν με χρυσωπές ώχρες, με γαλάζια και λαμπερά κόκκινα. Η τεχνική του έργου αποδεικνύει τη μεγάλη δεξιοτεχνία του ζωγράφου στον χειρισμό της ελαιογραφίας, που είχε διδαχτεί από τους βενετούς δασκάλους του.

Η Ταφή του Κόμη του Οργκάθ, κορυφαίο έργο του Γκρέκο και αδιαμφισβήτητο αριστούργημα της παγκόσμιας ιστορίας της τέχνης, αποτελεί σταθμό στη δημιουργία του. Ο Θεοτοκόπουλος καταθέτει εδώ συµπυκνωµένη όλη τη σοφία της τέχνης του. Μέσα από αυτό το ορυχείο θα αναδυθεί το ώριμο έργο του. Με το κορυφαίο αριστούργημα της Ταφής κλείνει η πρώτη δημιουργική δεκαετία του Γκρέκο στο Τολέδο, που σηματοδοτείται από έργα σπάνιας ομορφιάς. Με τις επιτυχίες αυτές ο κρητικός ζωγράφος προσπάθησε και πέτυχε να επιβληθεί στις συνειδήσεις ως ο αδιαμφισβήτητος μονάρχης της ζωγραφικής στην παλιά αυτοκρατορική πόλη.

 

χρονολόγιο

 


 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ


  1. Σήμερα, ποια πρόσωπα ή ποιοι θεσμοί έχουν αναλάβει τον ρόλο του μαικήνα της περιόδου της Αναγέννησης; Ποιος αντίστοιχος θεσμός υπήρχε στην αρχαία Αθήνα;
  2. Συζήτησε με τους συμμαθητές τη σημασία της ανακάλυψης της τυπογραφίας και για τα πρώτα βιβλία που εκδόθηκαν.
  3. Σχέδιο Εργασίας: Γράμματα, Επιστήμη και Τέχνη της Αναγέννησης (Να χωριστείτε σε ομάδες. Κάθε ομάδα να παρουσιάσει στην τάξη ένα λογοτέχνη, έναν επιστήμονα ή έναν καλλιτέχνη της Αναγέννησης: βιογραφικά στοιχεία, βασικά έργα, παρουσίαση ενός από αυτά.

1. Η μόρφωση, ένας λαμπρός ήλιος που ανατέλλει

Ω καιροί!, Ω επιστήμες! Είναι μια απόλαυση ζωής. Πρέπει να παραμεριστούν και να εκδιωχθούν μακριά, όσοι στέκονται εμπόδιο στη μόρφωση, όπως το μαύρο σύννεφο στον λαμπρό ήλιο που ανατέλλει. Οι καλές τέχνες και οι επιστήμες πρέπει να αναβιώσουν. Η μόρφωση πρέπει να κυριαρχήσει. Η βαρβαρότητα πρέπει να εκδιωχθεί και πέρα από τις ερήμους.

 

Επιστολή του Urlich Hutten προς τον Pirkheimer (1518)
στο: Geschichtliche Quellenfte mit Uberblick, αρ. 4-5, 23

2. Ο ιδανικός τύπος ανθρώπου της Αναγέννησης (Σύμφωνα με κείμενα της εποχής)

• Είναι ευγενής, πνευματώδης, ευφυής, χαριτωμένος, μετρημένος, σοβαρός, ανθρώπινος δίκαιος αλλά και δυνατός, φοβερός όταν πρέπει.
• Γνωρίζει ελληνικά, λατινικά, αραβικά και άλλες γλώσσες
• Ασχολείται με τη λογοτεχνία, τις επιστήμες και τις καλές τέχνες
• Αθλείται, έχει σωματική δύναμη, είναι ικανός πολεμιστής, μαχητικός, διακατέχεται από το αίσθημα της αλληλεγγύης.

3. Οι απαρχές της νεότερης αστρονομίας

Μετά από μακρές έρευνες είμαι πεπεισμένος: ότι ο ήλιος μένει σταθερός, περιστοιχιζόμενος από πλανήτες που περιστρέφονται γύρω του και αυτός είναι το κέντρο και η πηγή φωτός· η γη είναι ένας πλανήτης που υπόκειται σε διττή κίνηση· ότι η ημερήσια κίνησή του καθώς και η περιοδική επάνοδος των εποχών είναι το αποτέλεσμα της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της και από την περιοδική κίνησή της γύρω από τον ήλιο.

Από το έργο του Νικόλαου Κοπέρνικου, Για τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, 1543

4. Λεονάρντο ντα Βίντσι: ο εφευρέτης

Επιστολή του Λεονάρντο ντα Βίντσι στον δούκα του Μιλάνου Φραγκίσκο Σφόρτσα, 1482

Εκλαμπρότατε Κύριε,

[…] απευθύνομαι στην Εξοχότητά Σας, για να σας αποκαλύψω τα μυστικά μου και να σας προτείνω να υλοποιήσετε αυτά που θα αναφέρω με συντομία αμέσως παρακάτω:
• Έχω επινοήσει ένα μοντέλο γεφυρών πολύ ελαφριών και στερεών, που μπορούν εύκολα να μεταφερθούν.
• Μπορώ να κατασκευάσω κλειστά άρματα, ασφαλή και απρόσβλητα, που θα μπορούν να διεισδύουν με τα πυροβόλα τους στις γραμμές των εχθρών […]
• Σε περιόδους ειρήνης μπορώ να ικανοποιήσω κάθε ανάγκη για σχεδιασμό οικοδομημάτων δημόσιων ή ιδιωτικών, έργων μεταφοράς νερού […]

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Σημειωματάρια

5. Η επιστημονική έρευνα

Χωρίς το πείραμα δεν υπάρχει βεβαιότητα. Πριν από τη διατύπωση ενός γενικού κανόνα, πρέπει να επαναληφθεί το πείραμα δύο ή τρεις φορές, για να διαπιστωθεί ότι τα αποτελέσματα είναι τα ίδια. Καμιά ανθρώπινη έρευνα δεν μπορεί να είναι αληθινή επιστήμη, αν δεν αποδεικνύεται μαθηματικά.

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Σημειωματάρια

6. Τι είναι η προοπτική

Υπάρχουν τρία είδη προοπτικής. Το πρώτο, σχετικό με τους παράγοντες της οπτικής σμίκρυνσης των αντικειμένων, ή, όπως την ονομάζουν, την προοδευτική σμίκρυνση των αντικειμένων καθώς απομακρύνονται από την όρασή μας. Το δεύτερο είναι ο τρόπος με τον οποίο τα χρώματα των αντικειμένων ξεθωριάζουν, καθώς απομακρύνονται από την όρασή μας. Το τρίτο και τελευταίο συνίσταται στο να προσδιορίσουμε πόση πρέπει να είναι η οπτική σμίκρυνση των αντικειμένων, καθώς απομακρύνονται από την όρασή μας.

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Σημειωματάρια

 

up