21. Το κρητικό ζήτημα (1821-1905)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Ενότητα 21. Το κρητικό ζήτημα (1821-1905)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Ενότητα 22. Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Ενότητα 29: Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912 – 1913)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Ενότητα 30: Η Ελλάδα και τα Βαλκάνια μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους

Ενιαία διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Το Κρητικό ζήτημα (ορισμός), σ. 64

β) Τα νέα κράτη-έθνη των Βαλκανίων (απλή αναφορά, με τον χάρτη της σ. 66), ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν την ανάδυση των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων των βαλκανικών κρατών.

γ) Μακεδονικό Ζήτημα και αγώνας, σσ. 67-68

δ) Κίνημα των Νεοτούρκων, σ. 68

ε) Αίτια των Βαλκανικών Πολέμων, σ. 85

στ) Συμμαχίες-αντίπαλοι στις δύο φάσεις των Βαλκανικών πολέμων, σσ. 85, 86

ζ) Γεγονότα (απλή αναφορά/σχεδιάγραμμα), σσ. 85-86

η) Αποτελέσματα Συνθήκης Βουκουρεστίου, προοπτικές Νέων Χωρών – εξωτερική πολιτική, σ. 87-88.

Λέξεις κλειδιά: Κρητικό ζήτημα, Μακεδονικό ζήτημα, κομιτατζήδες, κίνημα Νεοτούρκων, Συνθήκη Βουκουρεστίου, απελευθέρωση Θεσσαλονίκης, νέα σύνορα Ελλάδος, Νέες Χώρες.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Διαδραστική εφαρμογή με πηγές και βίντεο από το Πανόραμα του 20^ού αι. ΕΡΤ, (02.07΄) «Ο μακεδονικός αγώνας», Φωτόδενδρο: εδώ

-Διαδραστικός χάρτης «Βαλκανικοί πόλεμοι: οι διεκδικήσεις και τα οφέλη των βαλκανικών κρατών», Φωτόδενδρο: εδώ

-Ο ελληνικός στρατός μπαίνει στη Θεσσαλονίκη, Το Πανόραμα του 20^ού αι., ΕΡΤ, βίντεο 01:17΄: εδώ

«Η συνθήκη του Βουκουρεστίου», Το Πανόραμα του 20^ού αι., βίντεο 00:51΄: εδώ

-Πηγή 2, σ. 86 του σχ. βιβλίου, προκειμένου να αναδειχθεί ο ρόλος του Ελ. Βενιζέλου στους Βαλκανικούς πολέμους

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Ανάδειξη των διαστάσεων του μακεδονικού αγώνα μέσα από τον σχολιασμό των πηγών 1α και 1β, σ. 67 του σχολ. βιβλίου.

-Άσκηση/δραστηριότητα 1, σ. 86 του σχολ. βιβλίου.

-Άσκηση/δραστηριότητα 1 και 3, σ. 88 του σχολ. βιβλίου.

2 ώρες

Η επανάσταση του 1821 στην Κρήτη καταπνίγηκε από δυνάμεις του ηγεμόνα της Αιγύπτου Μοχάμετ Άλι, που κράτησε υπό τον έλεγχό του το νησί έως το 1840. Τότε η Κρήτη τέθηκε ξανά υπό οθωμανική διοίκηση.

Οι προσπάθειες των Ελλήνων της Κρήτης, των ελεύθερων Ελλήνων και του ελληνικού κράτους για ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, καθώς και η εμπλοκή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των Δυνάμεων σ’ αυτές ονομάστηκαν κρητικό ζήτημα.

Το ολοκαύτωμα της μονής Αρκαδίου. Πίνακας του Ιταλού ζωγράφου Τζουζέπε Λορέντζο Γκατέρι, Εθνική Πινακοθήκη, αρ. έργου: Π.2427
Το φιλελληνικό ρεύμα ήταν ιδιαίτερα ισχυρό εκείνη την εποχή στην Ιταλία και δεκάδες Ιταλοί εθελοντές συμμετείχαν στην κρητική επανάσταση του 1866.
Αρκάδι

1. 1866: Οι Κρητικοί ζητούν από τις Δυνάμεις την ένωση με την Ελλάδα

Ικετεύομεν λοιπόν θερμώς την Yμετέραν Μεγαλειότητα και τους Μεγαλειοτάτους Μονάρχας των δύο ετέρων Μεγάλων και Προστάτιδων του Ελληνικού Έθνους Δυνάμεων να πραγματοποιήσωσι την μόνην ημών έφεσιν, την ένωσιν μετά των αδελφών ημών Ελλήνων […]. Αν όμως τούτο είναι σήμερον αδύνατον, τουλάχιστον […] ευδοκήσατε […] να μας χορηγηθή οργανισμός πολιτικός, να μας δοθώσι νόμοι, να συσταθώσι τακτικά δικαστήρια˙ η βαρεία φορολογία μας να μετριασθή και να τακτοποιηθή […].
Yπόμνημα μυστικό των επαναστατημένων Κρητών προς τους βασιλείς της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, 15 Μαΐου 1866.
Πηγή: Ακαδημία Αθηνών, «Η Κρητική Επανάστασις του 1866-1869», Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα 1967-1970, τόμ. 1ος.

Στα 1866-1869 ξέσπασε η μεγάλη κρητική επανάσταση, που, παρά τις αρχικές επιτυχίες της, καταπνίγηκε. Ιδιαίτερη στιγμή της υπήρξε η ανατίναξη μιας ομάδας επαναστατών στη μονή Αρκαδίου (κοντά στο Ρέθυμνο). Το ολοκαύτωμα της μονής Αρκαδίου (Νοέμβριος 1866) προκάλεσε συγκίνηση τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. (δες άλλους τρεις πίνακες στο τέλος της σελίδας)

Η Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 (ΚΕΓ)
Μονή Αρκαδίου
Το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου

Λίγο αργότερα, ο σουλτάνος παραχώρησε τον Οργανικό Νόμο (1868), ένα είδος τοπικού συντάγματος, που προέβλεπε την πρόσληψη και χριστιανών υπαλλήλων στη διοίκηση, τη συμμετοχή χριστιανών αντιπροσώπων στη Γενική Διοίκηση, την ισοτιμία τουρκικής και ελληνικής γλώσσας και μεικτά δικαστήρια (αποτελούμενα τόσο από χριστιανούς όσο και από μουσουλμάνους).

Μετά από νέα μεγάλη επανάσταση, το 1878, ο σουλτάνος παραχώρησε τη σύμβαση της Χαλέπας (προάστιο των Χανίων). Σύμφωνα με αυτή, ο Γενικός Διοικητής θα μπορούσε να είναι και χριστιανός, ενώ στη Γενική Διοίκηση θα πλειοψηφούσαν χριστιανοί. Έτσι, θεσπίστηκε στην Κρήτη καθεστώς ημιαυτονομίας. Ωστόσο, μια νέα, αποτυχημένη επανάσταση, το 1889, έδωσε στην οθωμανική διοίκηση το πρόσχημα να καταργήσει τη σύμβαση της Χαλέπας.

Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897
Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 (ΙΜΕ)
Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897

Νέα επανάσταση στα 1896-1897 εξελίχθηκε, όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, σε ελληνοτουρκικό πόλεμο, στον οποίο η Ελλάδα ηττήθηκε. Μετά από παρέμβαση των Δυνάμεων, όμως, ο σουλτάνος αναγνώρισε τη δημιουργία της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας με ύπατο αρμοστή (γενικό διοικητή) τον πρίγκιπα Γεώργιο, δευτερότοκο γιο του βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιου. Yπουργός Δικαιοσύνης της Κρητικής Πολιτείας διορίστηκε ένας νέος πολιτικός, ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

Ελευθέριος Βενιζέλος (ΙΜΕ)
Ελευθέριος Βενιζέλος
Πρίγκιπας Γεώργιος
Κρητική Πολιτεία
Κρητική Πολιτεία «Το πανόραμα του αιώνα»
Κρητική Πολιτεία «Τηλεοπτικός σταθμός Σκάι»

Η ολιγωρία, ωστόσο, του ύπατου αρμοστή στο ζήτημα της ένωσης με την Ελλάδα προκάλεσε την έκρηξη το 1905 νέας επανάστασης στον Θέρισο των Χανίων με επικεφαλής τους Ελευθέριο Βενιζέλο, Κωνσταντίνο Φούμη και Κωνσταντίνο Μάνο, οι οποίοι κήρυξαν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Ο Γεώργιος αντικαταστάθηκε στη θέση του αρμοστή από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Η άμεση, ωστόσο, ανάμειξη των Δυνάμεων, που επιθυμούσαν τη διατήρηση των ισορροπιών στην περιοχή, απέτρεψε την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η οριστική διευθέτηση του κρητικού ζητήματος έμελλε να γίνει αργότερα.

Η άφιξη του πρίγκιπα Γεώργιου στην Κρήτη ως αρμοστή. Στην πλώρη της βάρκας που τον μεταφέρει διακρίνεται η σημαία της Κρητικής Πολιτείας.

Επανάσταση στον Θέρισο tvxs.gr
Αλέξανδρος Ζαΐμης
Αλέξανδρος Ζαΐμης

2. Οι θέσεις των επαναστατών του Θέρισου, 1905

Οι υπογεγραμμένοι, αποτελούντες την εν Κρήτη αντιπολίτευσιν [ενν. προς τον πρίγκιπα Γεώργιο], συνελθόντες εν Χανίοις τη 26ην Φεβρουαρίου 1905, αποσκοπούντες εις την εκπλήρωσιν του Εθνικού Προγράμματος, αποφασίζομεν:
Α) Πρώτον και κύριον μέλημα ημών έστω η επίτευξις του από αιώνος επιδιωκομένου σκοπού, της ενώσεως της Κρήτης μετά της ελευθέρας Ελλάδος.
Β) Αδυνάτου αποβαίνοντος του σκοπού τούτου, θέλομεν επιδιώξει την πολιτικήν προσέγγισιν της πατρίδος προς την ελευθέραν Ελλάδα, μεταβαλλομένης από διεθνούς απόψεως της σημερινής καταστάσεως.
Γ) Μη εκπληρουμένου μηδέ του σκοπού τούτου θέλομεν επιδιώξει την αναθεώρησιν του ημετέρου συντάγματος κατά το πρότυπον του ελληνικού, όπως απαλλαγή ο τόπος του δεσποτισμού.
Του προγράμματος τούτου την πραγματοποίησιν θέλομεν επιδιώξει και δι’ ενόπλων λαϊκών συναθροίσεων. [...]
Πηγή: Κ. Σβολόπουλος, «Η Κρητική Πολιτεία από το 1899», Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΔ’, σ. 208-209.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στον Θέρισο κατά την επανάσταση του 1905.

Η ανατίναξη της μονής του Αρκαδίου, Αϊβαζόφσκυ Ιβάν, Εθνική Πινακοθήκη, αρ. έργου: Π.656
Aivasowsky-Arkadi
Η μονή του Αρκαδίου, Βρυζάκης Θεόδωρος, Εθνική Πινακοθήκη αρ. έργου: Π.835
Vrizakis-Arkadi
Το Αρκάδι, Παχής Χαράλαμπος, Εθνική Πινακοθήκη, αρ. έργου: Κ.241
pachis-Arkadi

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Να μελετήσετε την πηγή 1 και να καταγράψετε τα αιτήματα των επαναστατημένων Κρητικών. Να σχολιάσετε το γεγονός ότι απευθύνονται στις Δυνάμεις.
2. Ποιες είναι οι κύριες θέσεις που διατυπώνονται στο υπόμνημα των επαναστατών του Θέρισου (πηγή 2); Με ποια μέσα δηλώνουν οι επαναστάτες ότι θα επιδιώξουν να πραγματοποιήσουν τους στόχους τους;

Πολιτικές διεργασίες που οδήγησαν στην επανάσταση του Θέρισου

Η παράταση του καθεστώτος της αρμοστείας, κατά την οποία το νησί τελούσε υπό την εξουσία του εντολοδόχου των Μεγάλων Δυνάμεων [δηλαδή του πρίγκηπα Γεωργίου] με τη συνδρομή διεθνών στρατευμάτων, συντηρούσε μια ερμαφρόδιτη κατάσταση, που ενέτεινε το αδιέξοδο. Αντίθετα, η απεμπλοκή από την άμεση διεθνή κηδεμονία, με την πλήρη εφαρμογή των θεσμών της αυτοτελούς συνταγματικής ηγεμονίας, την ολοκλήρωση της αυτοδιοίκησης και τη συγκρότηση της συνταγματικά προβλεπόμενης πολιτοφυλακής, θα επέτρεπε την εγκαθίδρυση ενός λειτουργικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος ενώ παράλληλα θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις μιας πλέον ευέλικτης πολιτικής στο διεθνές σκηνικό. Η γραμμή αυτή, όμως, βρισκόταν σε ευθεία αντιπαράθεση με την πολιτική του Γεωργίου, για μια σειρά από σημαντικούς λόγους. Ο Ύπατος Αρμοστής, κατά πρώτον, δεν επιθυμούσε τον συνταγματικό περιορισμό των εξουσιών του, που αναπόφευκτα θα προέκυπτε από μια τέτοια εξέλιξη· κατά δεύτερον, δεν επιθυμούσε να κατηγορηθεί ότι, υιοθετώντας την πολιτική αυτή, επιδίωκε εμμέσως να εξασφαλίσει για τον εαυτό του την εγκαθίδρυση ενός ισόβιου ηγεμονικού θρόνου· κατά τρίτον, θεωρούσε τον χειρισμό της διεθνούς πτυχής του κρητικού ζητήματος προνομιακό χώρο της δυναστείας - που στην Κρήτη αντιπροσωπευόταν από τον ίδιο [...]· τέλος, υποστήριζε ότι δεν έπρεπε να δοθεί στις Μεγάλες Δυνάμεις το επιχείρημα ότι υπάρχει μερίδα των Κρητών που δέχεται πράγματι τη λύση της αυτόνομης πολιτείας, πιστεύοντας ότι με τον τρόπο αυτό θα ήταν δυνατόν να εκβιασθεί η συγκατάνευσή τους στο αίτημα της Ένωσης.

[...] Ο Βενιζέλος αποτέλεσε τον πόλο, πέριξ του οποίου συσπειρώθηκε βαθμιαία η «Ηνωμένη εν Κρήτη Αντιπολίτευσις», η οποία στις 26 Φεβρουραίου 1905 διατύπωσε με σαφήνεια την πολιτική της πλατφόρμα [βλέπε πηγή 2]. [...] Δύο εβδομάδες αργότερα (10 Μαρτίου) η τριανδρία των Ελευθέριου Βενιζέλου, Κωνσταντίνου Φούμη και Κωνσταντίνου Μάνου ύψωνε στον Θέρισο της ορεινής Κυδωνίας την ελληνική σημαία, σηματοδοτώντας την έναρξη άλλης μιας επανάστασης των χριστιανών της Κρήτης, της οποίας όμως αυτή τη φορά οι κύριοι αντίπαλοι δεν ήταν μουσουλμάνοι.

Λ. Καλλιβρετάκης, «Κρήτη 1871-1913, το τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας»,
Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 5ος, σ. 338-340.

Η περίοδος 1833-1897 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Η περίοδος 1897-1922 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

Πηγή 1. 1866: Οι Κρητικοί ζητούν από τις Δυνάμεις την ένωση με την Ελλάδα

Πηγή 2. Οι θέσεις των επαναστατών του Θέρισου, 1905

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡYΣΗ ΤΟY ΕΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟY 20^ού ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 21. Το κρητικό ζήτημα (1821-1905)

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Πολιτικές διεργασίες που οδήγησαν στην επανάσταση του Θέρισου