ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡYΣΗ ΤΟY ΕΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟY 20ού ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 23. Η ελληνική οικονομία και κοινωνία κατά τον 19ο αιώνα


Συνοπτική παρουσίαση, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να γνωρίσουν:

α) την εξέλιξη της έκτασης και του πληθυσμού του Ελληνικού κράτους

β) τον αγροτικό τομέα: εθνικές γαίες, μικρός κλήρος, μονοκαλλιέργεια, σταφιδική κρίση (βασική αιτία μετανάστευσης αγροτών σε ΗΠΑ), τσιφλίκια Θεσσαλίας, αγώνας κολίγων, Κιλελέρ).

γ) τον τριτογενή τομέα: εμπόριο, ναυτιλία, πλούσιες εμπορικές παροικίες, τραπεζικό σύστημα, έργα υποδομής για τις μεταφορές, αστικοποίηση κυρίως λόγω ανάπτυξης του τριτογενούς τομέα.

δ) τη βιομηχανία: χαμηλή ανάπτυξη, επενδύσεις Ελλήνων κεφαλαιούχων εξωτερικού, μικρή αριθμητικά εργατική τάξη, εμφάνιση εργατικού συνδικαλισμού

ε) το γυναικείο ζήτημα: έμφαση στο αίτημα της εκπαίδευσης.

Λέξεις-κλειδιά:

Εθνικές γαίες, τσιφλίκια, κολίγοι, Κιλελέρ, σταφιδική κρίση, μετανάστευση, εξωελλαδικό κεφάλαιο, έργα υποδομής, αστικοποίηση, βιομηχανία και εργατικό κίνημα, γυναικείο ζήτημα.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης σ. 66 του σχολ. βιβλίου

-Εικόνες, πηγές και πίνακας του σχολ. βιβλίου

-Εικόνες σχετικά με σημαντικά θέματα της ελληνικής οικονομίας του 19ου αι. IME.

-Πληροφοριακό υλικό για:

τη γενική εικόνα της οικονομίας, ΙΜΕ

τα δημόσια έργα υποδομής, ΙΜΕ

- «Το λιμάνι του Πειραιά τον 19ο αι... με τις εικόνες των περιηγητών», Φωτόδεντρο.

-«Η αθηναϊκή τριλογία», Φωτόδενδρο.

-«Οι σκλάβοι του κάμπου», βίντεο, Μηχανή του χρόνου.

- «Τα μεταλλεία του Λαυρίου στους νεότερους χρόνους», Βίντεο Φωτόδεντρο.

-Οι συνθήκες στα μεταλλεία Λαυρίου, Μηχανή του χρόνου.

- «Η εξέγερση της Σερίφου», Μηχανή του χρόνου.

-«Βρωμοέλληνες», Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα, (αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ για τις συνθήκες που αντιμετώπισαν στις ΗΠΑ οι Έλληνες), Αρχείο ΕΡΤ.

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Άσκηση/δραστηριότητα 1, σ. 71 του βιβλίου.

-Ίδρυμα της Βουλής, Δημοκρατία και Εκπαίδευση, «Γυναίκες, το μισό της ανθρωπότητας», Εργαστήρι 3, Φύλλα εργασίας 1, 2 και 3

 2 ώρες 




ερ Η έκταση της Ελλάδας ήταν σχετικά μικρή, αν και στη διάρκεια του 19ου αιώνα το ελληνικό κράτος μεγάλωσε δύο φορές περιλαμβάνοντας στα σύνορά του τα Επτάνησα (1864), τη Θεσσαλία και την περιοχή της Άρτας (1881).

Η Ελλάδα το 1830 Η Ελλάδα το 1832 Η Ελλάδα το 1863 Η Ελλάδα το 1881

Ο πληθυσμός, περίπου 750.000 άνθρωποι το 1830, γνώρισε ομαλή αύξηση σε όλο τον 19ο αιώνα. Παράλληλα, περίπου διπλάσιοι Έλληνες ζούσαν έξω από τα σύνορα. Σημαντικά αστικά κέντρα ήταν η Αθήνα –πρωτεύουσα του κράτους από το 1834, που ο πληθυσμός της δεκαπλασιάστηκε την περίοδο 1840-1907–, η Πάτρα και η Σύρος, ενώ προς τα τέλη του αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται και ο Πειραιάς.

ερ Ο αγροτικός τομέας δέσποζε στην ελληνική οικονομία. Μεγάλο τμήμα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, περίπου 5.000.000 στρέμματα, αποτελούσαν οι εθνικές γαίες (ή εθνικά κτήματα), δηλαδή εκτάσεις γης που ήταν προεπαναστατικά οθωμανικές ιδιοκτησίες και πέρασαν μετά την επανάσταση σε ελληνικό έλεγχο. Το ελληνικό κράτος, όμως, δεν τόλμησε, τουλάχιστον αρχικά, ούτε να μοιράσει δωρεάν τις εθνικές γαίες στους αγρότες, που τις καλλιεργούσαν και τις διεκδικούσαν, ούτε να τις πουλήσει, όπως ζητούσαν οι πρόκριτοι. Καθώς το θέμα παρέμενε για πολλά χρόνια σε εκκρεμότητα, μεγάλο μέρος τους καταπατήθηκε και μετατράπηκε σε ιδιοκτησίες. Στα 1871 ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κουμουνδούρος διένειμε όσες εθνικές γαίες είχαν απομείνει.

1. Αγρότες και αγροτικό ζήτημα στη Θεσσαλία του 19ου αιώνα

1. Αγρότες και αγροτικό ζήτημα στη Θεσσαλία του 19ου αιώνα
Οι κολίγοι δεν αποδέχθηκαν αδιαμαρτύρητα την επιδείνωση της θέσης τους. Ευθύς εξαρχής αντέδρασαν αρνούμενοι να υπογράφουν τα μισθωτήρια κολιγικά συμβόλαια με αποτέλεσμα να έρχονται σε συνεχείς προστριβές με τους επιστάτες και τους ανθρώπους των τσιφλικούχων, που κατέληγαν σε έντονους διαπληκτισμούς ή ακόμη και σε αιματηρές συμπλοκές. Οι γαιοκτήμονες, από τη μεριά τους, έχοντας την κυβερνητική υποστήριξη και βοηθούμενοι από τη χωροφυλακή και τον στρατό, επιχειρούσαν να τρομοκρατήσουν τους αγρότες, επισείοντας την απειλή της επικείμενης έξωσης.

Κ. Αρώνη-Τσίχλη, «Το αγροτικό ζήτημα», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 5, σ. 86.

δεσμός Η πολυπρισματικότητα των ιστορικών πηγών - Το αγροτικό ζήτημα στις αρχές του 20ού αιώνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας (1881) προέκυψε το πρόβλημα των τσιφλικιών, δηλαδή των μεγάλων κτημάτων που ανήκαν έως τότε σε Τούρκους γαιοκτήμονες και καλλιεργούνταν από κολίγους (ακτήμονες Έλληνες αγρότες). Οι κολίγοι θεώρησαν ότι η γη θα μοιραζόταν σε αυτούς. Όμως, καθώς η Ελλάδα είχε δεσμευτεί με διεθνή συνθήκη να σεβαστεί τα περιουσιακά δικαιώματα των Τούρκων ιδιοκτητών, τα τσιφλίκια πουλήθηκαν από τους Τούρκους κατόχους τους σε Έλληνες κεφαλαιούχους.

2. Οι μεγαλύτεροι στόλοι ιστιοφόρων της Ευρώπης (χωρητικότητα σε τόνους)
Κράτος 1850 1860 1870
Ηνωμένο Βασίλειο 3.396.659 4.204.360 4.577.855
Νορβηγία 298.315 558.927 1.009.200
Ιταλία     980.064
Γαλλία 674.228 928.099 917.633
Γερμανία     900.361
Ολλανδία 289.870 423.790 370.159
Ελλάδα 214.248 170.866 357.435
Αυστρουγγαρία     279.400
Ισπανία     326.348
Πηγή: Τζ. Χαρλαύτη, «Ιστιοφόρος ναυτιλία», Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 4ος, σ. 108.

ερ Πάντως, με την εξαίρεση της Θεσσαλίας, η ελληνική γεωργία βασιζόταν στον μικρό αγροτικό κλήρο που καλλιεργούνταν από τον αγρότη και την οικογένειά του. Τα κυριότερα προϊόντα ήταν η σταφίδα, οι ελιές, τα καπνά και τα σιτηρά. Ιδιαίτερα η σταφίδα, λόγω της μεγάλης ζήτησής της από την ευρωπαϊκή αγορά, εξελίχθηκε, από τα μέσα του 19ου αιώνα, σε μοναδική καλλιέργεια (μονοκαλλιέργεια), κυρίως στη ΒΔ Πελοπόννησο. Αυτό σήμανε συσσώρευση πλούτου, αλλά έκανε τις τοπικές οικονομίες ευάλωτες στις διεθνείς κρίσεις. Όταν κάποιες χρονιές παρουσιάζονταν δυσκολίες στην πώληση της σταφίδας στο εξωτερικό, οι τοπικές κοινωνίες κλονίζονταν (σταφιδικές κρίσεις).

ερ Το εμπόριο, ιδίως το εξωτερικό, είχε μεγάλη βαρύτητα. Εξάγονταν κυρίως σταφίδες, λάδι και άλλα αγροτικά προϊόντα. Εισάγονταν δημητριακά, κυρίως σιτάρι, υφάσματα και νήματα. Στα τέλη του αιώνα αυξήθηκαν οι εισαγωγές άνθρακα, ξυλείας και μηχανημάτων.

69



ερ Η ναυτιλία υπήρξε ο κύριος μοχλός οικονομικής ανάπτυξης. Η Πάτρα παρέμεινε το κύριο λιμάνι εξαγωγής σταφίδας. Η Σύρος αναδείχθηκε σε κύριο εμπορικό κέντρο της χώρας και ένα από τα σημαντικότερα της Μεσογείου. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα άρχισε και η γρήγορη ανάπτυξη του Πειραιά.

1 Χρονογραμή με εικόνες: Το λιμάνι του Πειραιά, τον 19ο αιώνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

ερ Το τραπεζικό σύστημα άρχισε να αναπτύσσεται με την ίδρυση, το 1841, της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΕΤΕ). Έως τότε δεν υπήρχαν τράπεζες και όσοι χρειάζονταν κάποιο δάνειο κατέφευγαν στον ιδιωτικό δανεισμό. Η ΕΤΕ ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του κράτους και της παραχωρήθηκε το δικαίωμα να εκδίδει χαρτονομίσματα.

ερ Η βιομηχανία αναπτύχθηκε στην Ελλάδα με αργούς ρυθμούς. Κύριοι λόγοι γι’ αυτό ήταν η έλλειψη κεφαλαίων, η μικρή αγορά, η έλλειψη πρώτων υλών και καυσίμων, η χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών και η πίεση των φτηνών εισαγόμενων βιομηχανικών προϊόντων.

ερ Ο ρόλος του κράτους στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας τον 19ο αιώνα υπήρξε σημαντικός. Κάνοντας επενδύσεις σε έργα υποδομής και διαμορφώνοντας ευνοϊκό θεσμικό πλαίσιο, το ελληνικό κράτος επιδίωξε, ιδίως επί Τρικούπη, τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας.

δεσμός Οπτικές πηγές του 19ου αιώνα - Ο σιδηρόδρομος (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Τέλος, το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο στράφηκε προς την Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας του 1870, πιεσμένο από την οικονομική κρίση του 1873 και παρακινημένο από το ευνοϊκό επενδυτικό πλαίσιο που πρόσφερε ο Τρικούπης, κάνοντας κυρίως ευκαιριακές επενδύσεις.

Γενικά, οι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης της Ελλάδας τον 19ο αιώνα υπήρξαν χαμηλότεροι από τους αντίστοιχους της δυτικής Ευρώπης, αλλά ήταν οι υψηλότεροι που επιτεύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της Α. Μεσογείου.

ερ Η ελληνική κοινωνία χαρακτηριζόταν από αργή αλλά συνεχή μεταβολή. Κύριος άξονας των αλλαγών ήταν η βαθμιαία αστικοποίηση, δηλαδή η ενίσχυση της κοινωνικής θέσης και του ρόλου των αστικών στρωμάτων στο ευρύτερο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας.

1. Η αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας ήταν ένα από τα σημαντικότερα έργα που έγιναν στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα με πρωτοβουλία του κράτους
1

2. Αγρότες επεξεργάζονται σταφίδα.
2

Οι αγρότες αποτελούσαν τη συντριπτική πλειονότητα. Οι περισσότεροι ήταν μικροϊδιοκτήτες. Εργάζονταν με τις οικογένειές τους και σπάνια μίσθωναν εργατικά χέρια. Ιδιαίτερη περίπτωση ήταν οι ακτήμονες κολίγοι της Θεσσαλίας που μετά την ενσωμάτωση των περιοχών τους στην Ελλάδα έχασαν πολλά από τα δικαιώματά τους καθώς οι Έλληνες τσιφλικούχοι μπορούσαν να τους διώξουν ανά πάσα στιγμή από τη γη τους.

Τα αστικά στρώματα –οι επιχειρηματίες που ασχολούνταν με το εμπόριο, τη ναυτιλία, τις τραπεζικές εργασίες, τη βιομηχανία και οι δημόσιοι υπάλληλοι– έπαιζαν ρόλο δυναμικό και ενίσχυαν συνεχώς την παρουσία τους στη διάρκεια του 19ου αιώνα.

Οι εργάτες, σε μεγάλο βαθμό γυναίκες και παιδιά, εμφανίστηκαν στην ελληνική κοινωνία αργά, λόγω της καθυστερημένης εκβιομηχάνισης, και ζούσαν σε άθλιες συνθήκες.

Παράλληλα, συντελούνταν και σημαντικοί κοινωνικοί μετασχηματισμοί.

ερ Η μετανάστευση, φαινόμενο συνηθισμένο στον φτωχό ελλαδικό χώρο, εντάθηκε τον 19ο αιώνα με προορισμό, συνήθως, τις πλούσιες ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, ιδίως την Αίγυπτο. Επιπλέον, στα τέλη του 19ου αιώνα αλλεπάλληλες άσχημες σοδειές σταφίδας σε συνδυασμό με τη ζήτηση εργατικών χεριών στις ΗΠΑ δημιούργησαν ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα αγροτών, κυρίως από την Πελοπόννησο, προς την άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

δεσμός Διαμόρφωση ιστορικού ερωτήματος - Η υπερατλαντική μετανάστευση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

70



3. Έλληνες ναυτικοί στο μηχανοστάσιο ελληνικού ατμόπλοιου στα τέλη του 19ου αιώνα.
3

ερ Οι αγώνες των κολίγων της Θεσσαλίας, που έφτασαν μέχρι και την ένοπλη σύγκρουση με το κράτος [Κιλελέρ (σημ. Κυψέλη του ν. Λάρισας), 1910], ήταν ένας από τους παράγοντες που ώθησαν αργότερα στη διανομή των τσιφλικιών.

Το εργατικό κίνημα έκανε μόλις τα πρώτα βήματά του αυτή την εποχή. Κατά τη δεκαετία του 1870 σημειώθηκαν οι πρώτες εργατικές απεργίες και κυκλοφόρησαν εφημερίδες και έντυπα που υπερασπίζονταν τα αιτήματα των εργατών. Παράλληλα, άρχισαν να διαδίδονται οι σοσιαλιστικές ιδέες, ξεκινώντας από ορισμένους κύκλους διανοουμένων. Το 1891 γιορτάστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα η εργατική Πρωτομαγιά στο Παναθηναϊκό στάδιο.

Τέλος, τέθηκε και το γυναικείο ζήτημα (αναγνώριση δικαιωμάτων στις γυναίκες), στο πλαίσιο των γενικότερων κοινωνικών αναζητήσεων που έφερε η αστικοποίηση, με κύριο αίτημα την ανάγκη εκπαίδευσης των γυναικών, που ήταν έως τότε παραμελημένη.

1 Διαμόρφωση ιστορικού ερωτήματος - «Ποδηλατική Αθλητική Επιθεώρησις» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
1 Ιστορικά θέματα και πηγές - Διακρίνω πηγές της οικονομικής ιστορίας του 19ου αιώνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
1 Ιστορικά θέματα και πηγές - Διακρίνω πηγές της καθημερινής ζωής του 19ου αιώνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
1 Η ελληνική ενδυμασία τον 19ο αιώνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

71


ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...


...διαβάστε λογοτεχνία
Κωσταντίνος Χατζόπουλος, Ο πύργος του Ακροποτάμου (1915) Ρεαλιστική παρουσίαση της ελληνικής υπαίθρου κατά τον 19ο αιώνα

κείμενο Διάβασε το βιβλίο Ο πύργος του Ακροποτάμου

Αθήνα Κακούρη, Πριμαρόλια (1998) Η ζωή στη Πάτρα του 19ου αιώνα με φόντο τη σταφιδική κρίση

Ιωάννα Καρυστιάνη, Νύφες (2005) Η μετανάσταση στις Η.Π.Α στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα. Στο βιβλίο βασίστηκε η ομώνυμη ταινία του Παντελή Βούλγαρη (2005)

εικ. Παντελής Βούλγαρης, Νύφες [ Πηγή: Ταινιοθήκη της Ελλάδος]



ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


1. Να μελετήσετε τον πίνακα 2 και να καταγράψετε τις παρατηρήσεις σας αναφορικά με την ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας τον 19ο αιώνα.

2. Με αφετηρία την εικόνα 2, να συγκεντρώσετε στοιχεία για την οικονομική και την κοινωνική σημασία της καλλιέργειας της σταφίδας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα.

3. Διαθεματική δραστηριότητα: Η μετανάστευση από την Ελλάδα προς τις ΗΠΑ στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα. Αποτυπώσεις στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο.

Ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο θυμόμαστε ότι…
το πολίτευμα της Ελλάδας υπήρξε απόλυτη μοναρχία (1832), συνταγματική μοναρχία (1844) και βασιλευόμενη δημοκρατία (1864)
η ελληνική εξωτερική πολιτική καθορίστηκε από τη Μεγάλη Ιδέα
οι συχνές κρητικές επαναστάσεις οδήγησαν στην αυτονομία της Κρήτης
κορυφώθηκε ο ελληνοβουλγαρικός ανταγωνισμός για τη Μακεδονία (μακεδονικό ζήτημα)
το κίνημα των Νεοτούρκων (1908) πυροδότησε ποικίλες διεργασίες στα Βαλκάνια
η ελληνική οικονομία ήταν αγροτική με αναπτυγμένο το εμπόριο και τη ναυτιλία
στην ελληνική κοινωνία κυριαρχούσαν αριθμητικά οι αγρότες, αλλά τον πιο δυναμικό ρόλο έπαιζε μια διαρκώς ενισχυόμενη αστική τάξη.



Σταφίδα και σταφιδικό ζήτημα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

Στην πρώτη δεκαετία της ανεξαρτησίας, η επέκταση της αμπελουργίας οφείλεται στην ανασυγκρότηση από τις καταστροφές του πολέμου. [...] Έτσι, οι χωρικοί άρχισαν να ξανακαλλιεργούν τους αμπελώνες που είχαν εγκαταλειφθεί και να ξαναφυτεύουν όσους είχαν καταστραφεί. [...]

Επιπλέον, η αμπελοκαλλιέργεια είχε ένα ακόμη πλεονέκτημα, σημαντικό στις συνθήκες πενίας που επικρατούσαν στην ύπαιθρο: μπορούσε να συνεισφέρει στην διατροφή της οικογένειας πολύτιμο συμπλήρωμα θερμίδων. Όχι τόσο με το σταφύλι, όσο με το κρασί, προϊόν που συντηρείται εύκολα και για πολλούς μήνες. [...] Αλλά η ιδιότητα που είχαν τα προϊόντα αυτά να διατηρούνται επί μακρόν τα καθιστούσε ιδανικά και για την αγορά. [... ] Το σημαντικότερο εμπορεύσιμο προϊόν, όμως, ήταν η σταφίδα που εξαγόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία. [... ] Αλλά η ζήτηση πολλαπλασιάστηκε και διαφοροποιήθηκε στη δεκαετία του 1860, όταν η φυλλοξήρα [ασθένεια του αμπελιού] κατέστρεψε τους αμπελώνες της Ιταλίας, της Γαλλίας και της Ιβηρικής Χερσονήσου, χωρίς να επεκταθεί στην Ελλάδα. Οι έλληνες χωρικοί στράφηκαν τότε προς την αμπελουργία ακόμη μαζικότερα. [... ]

Η ωραία εικόνα που μόλις περιγράψαμε είχε, βεβαίως, και μιαν άλλη όψη, σκοτεινότερη. Η υπερανάπτυξη της αμπελουργίας εξέθετε την αγροτική οικονομία στους κινδύνους της εξαγωγικής μονοκαλλιέργειας, σε μιαν αγορά με ασταθείς τιμές. [... ] Η μεταστροφή της συγκυρίας επέφερε τελικώς την χειρότερη κρίση που υπέστη η ελληνική ύπαιθρος στον 19ο αιώνα.

Πράγματι, στις ανταγωνίστριες χώρες φυτεύτηκαν στο μεταξύ νέοι, υγιείς αμπελώνες. [...] Παραλλήλως, μειώθηκε και η ζήτηση της σταφίδας. [... ]

Από τη στιγμή που η αύξηση της ελληνικής παραγωγής συνέπεσε με την αύξηση της παγκόσμιας, μετά το 1892, οι παραγωγοί βρέθηκαν μπροστά στο φάσμα της υπερπαραγωγής και της πτώσης των τιμών. [... ] Τεράστια αποθέματα σταφίδας σωρεύθηκαν έτσι αδιάθετα και η κρίση οδήγησε χιλιάδες χωρικούς στην μετανάστευση προς τις πόλεις και, μεταξύ 1904 και 1912, στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.

Γ.Β. Δερτιλής, Ιστορία του ελληνικού κράτους, 1830-1920, γ' έκδοση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθή­να 2005, τόμ. Α', σ. 370-374.

 

up

 


2. Οι μεγαλύτεροι στόλοι ιστιοφόρων της Ευρώπης (χωρητικότητα σε τόνους)
Κράτος 1850 1860 1870
Ηνωμένο Βασίλειο 3.396.659 4.204.360 4.577.855
Νορβηγία 298.315 558.927 1.009.200
Ιταλία     980.064
Γαλλία 674.228 928.099 917.633
Γερμανία     900.361
Ολλανδία 289.870 423.790 370.159
Ελλάδα 214.248 170.866 357.435
Αυστρουγγαρία     279.400
Ισπανία     326.348
Πηγή: Τζ. Χαρλαύτη, «Ιστιοφόρος ναυτιλία», Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 4ος, σ. 108.