Η ενότητα δεν διδάσκεται!
I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Ειδικοί διδακτικοί στόχοι
Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:
Να γνωρίσουν τα κυριότερα ρεύματα που εκδηλώθηκαν στους χώρους των Τεχνών και των Γραμμάτων κατά τον 19ο αιώνα. Να κατανοήσουν τους όρους νεοκλασικισμός, ρομαντισμός, ρεαλισμός και ιμπρεσιονισμός.
Κύριες διδακτικές επισημάνσεις Σχολιασμός εικονιστικού υλικού
1. Ο Τζον Κόνσταμπλ (1776-1837), ο σημαντικότερος, ίσως, τοπιογράφος του 19ου αιώνα, παρουσιάζει εδώ μια απλή αγροτική σκηνή, ένα κάρο με σανό που διασχίζει ένα ποτάμι. Από το έργο απουσιάζει κάθε πόζα και εκζήτηση, ενώ κυριαρχεί η επιδίωξη του καλλιτέχνη να αποδώσει με απλότητα και αυτοσυγκράτηση ό,τι βλέπει.
2. Ο Σαν Φρανσουά Μιγέ (1814-1875) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές του ρεαλισμού στη ζωγραφική του 19ου αιώνα. Το γεγονός ότι, κατά το παρελθόν, τα μέλη των κατώτερων τάξεων εμφανίζονταν στη ζωγραφική μόνο ως κωμικά πρόσωπα έκανε την απόφασή του να ζωγραφίσει γυναίκες να δουλεύουν στα χωράφια πραγματικά επαναστατική. Οι τρεις γυναίκες του πίνακα δεν είναι ούτε κωμικές ούτε και όμορφες. Ο Μιγέ τις έπλασε στέρεα, με απλά περιγράμματα, δίνοντας έμφαση στις εξαιρετικά λιτές κινήσεις τους. Έτσι, οι τρεις χωριάτισσες έγιναν ένα θέμα με σοβαρότητα και αξιοπρέπεια.
3. Ο Κλοντ Μονέ (1840-1926) πίστευε ακράδαντα ότι ο γνήσιος καλλιτέχνης όφειλε να μην έχει εργαστήριο και να μη ζωγραφίζει ούτε μια πινελιά παρά μόνο μπροστά στο θέμα του. Ο ίδιος είχε μετατρέψει σε εργαστήριο του μια βάρκα σε ένα ποτάμι, για να μπορεί να μελετά τις διαφορετικές εντυπώσεις που δημιουργεί το τοπίο ανάλογα με τις εναλλαγές του φυσικού φωτός. Ο πίνακας Impression: Soleil levant (Εντύπωση: Ανατολή) απεικονίζει ένα λιμάνι στην πρωινή ομίχλη. Κύρια επιδίωξη του ζωγράφου είναι να καταγράψει την εντύπωση που παράγει το θέμα του υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες φωτός.
4. Ο Βίνσεντ βαν Γκογκ (1853-1890) δεν ενδιαφερόταν καθόλου για τη φωτογραφική αποτύπωση του θέματος, αλλά χρησιμοποιούσε τα χρώματα για να εκφράσει τι αισθανόταν για τα θέματα που ζωγράφιζε και τι ήθελε να αισθανθούν οι άλλοι.
5. Ο Πολ Σεζάν (1839-1906) αποδίδει τα βουνά της Προβηγκίας στέρεα και συγκεκριμένα, αν και εμφανίζονται λουσμένα στο φως.
6. Ο Ογκίστ Ροντέν (1840-1917), ένας από τους πιο φημισμένους καλλιτέχνες του καιρού του, συνήθιζε να αφήνει ένα τμήμα του έργου ακατέργαστο (όπως φαίνεται στο Βιβλίο του μαθητή), πιστεύοντας ότι ο θεατής έχει κάθε δικαίωμα να «ολοκληρώσει» εκείνος το έργο ενεργοποιώντας τη φαντασία του.
Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων
2. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την εικόνα 2.
3. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την εικόνα 3.
ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
1. Ο Κουρμπέ και ο ρεαλισμός στη ζωγραφική
Ο ζωγράφος που έδωσε το όνομα σε αυτή την κίνηση [ενν. τον ρεαλισμό] ήταν ο Gustave Courbet (1819-1877). Όταν έκανε ατομική έκθεση σε μια παράγκα στο Παρίσι, το 1855, την ονόμασε: Le Realisme, G. Courbet. Ο «ρεαλισμός» του επρόκειτο να σημαδέψει μιαν επανάσταση στην τέχνη. Ο Κουρμπέ δεν ήθελε να είναι μαθητής κανενός, μόνο τη φύση δεχόταν για δάσκαλο. [... ] Δεν ήθελε την ομορφιά αλλά την αλήθεια. [...] Ήθελε να είναι τα έργα του μια διαμαρτυρία εναντίον των καθιερωμένων συμβάσεων της εποχής του, να «σοκάρει την αστική τάξη», να την αφυπνίσει από την αυταρέσκειά της, και να διαλαλήσει την αξία της ασυμβίβαστης καλλιτεχνικής ειλικρίνειας ως αντίθεση στον επιδέξιο χειρισμό των παραδοσιακών κοινοτοπιών. Τα έργα του Κουρμπέ είναι δίχως αμφιβολία ειλικρινή. «Ελπίζω», έγραφε σ' ένα χαρακτηριστικό γράμμα του το 1854, «να κερδίζω πάντα το ψωμί μου με την τέχνη μου, χωρίς ποτέ να απομακρυνθώ ούτε τόσο δα από τις αρχές μου, χωρίς να πω ψέματα στη συνείδησή μου ούτε για μια στιγμή, χωρίς να ζωγραφίσω ούτε καν όσο μπορεί να σκεπάσει η παλάμη μου μόνο και μόνο για να ευχαριστήσω οποιονδήποτε ή για να πουλήσω πιο εύκολα».
E.H. Gombrich, Το
χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Λ. Κάσδαγλη,
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1994, σ. 511.
2. Ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ και το έργο του
Ο Βίνσεντ βαν Γκογκ δεν ανήκει σε καμιά ζωγραφική σχολή, αν και η υπέροχη αίσθηση του χρώματος μπορεί να ανιχνευτεί στις ιμπρεσιονιστικές θεωρίες. Ο Βαν Γκογκ άρχισε να εγκαταλείπει τους σκοτεινούς χρωματικούς τόνους που προτιμούσε αρχικά, όταν έσμιξε με τον αδελφό του Τεό στο Παρίσι και γνώρισε τους καλλιτέχνες που εκείνη την εποχή ήταν γνωστοί ως «Ιμπρεσιονιστές». Τότε ήταν που υιοθέτησε τα καθαρά βασικά και δευτερεύοντα χρώματα και τη σπαστή πινελιά που έδινε μια αίσθηση φωτός και αέρα στους ιμπρεσιονιστικούς πίνακες. Άρχισε επίσης να ζωγραφίζει στο ύπαιθρο, μια συνήθεια που την κράτησε ως το τέλος της ζωής του. Η προσωπική τεχνική που δημιούργησε με τις αποφασιστικές πινελιές ιμπάστο (με πηχτό χρώμα), απλωμένες δίχως δισταγμό ή δεύτερη σκέψη, του έδωσε τη δυνατότητα να ζωγραφίζει γρήγορα, με αποτέλεσμα να παραγάγει έναν τεράστιο όγκο έργου στα τελευταία δυόμισι χρόνια της ζωής του.
Τζάνις Άντερσον, Η ζωή και το έργο του Βαν Γκογκ, Μίνωας, σ. 5-7.
Κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα δέσποσαν στην ευρωπαϊκή τέχνη ο νεοκλασικισμός και ο ρομαντισμός.
Ο κλασικισμός ή νεοκλασικισμός, κυρίαρχος από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, θαύμαζε την τάξη και την πειθαρχία της κλασικής τέχνης των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων, απ’ όπου αντλούσε τα θέματα και την τεχνοτροπία του. Κύριοι εκπρόσωποί του υπήρξαν οι ζωγράφοι Νταβίντ (βλέπε έργα του σ. 16 και 21) και Ενγκρ.
Έργα του Ζακ-Λουί Νταβίντ (Jacques-Louis David)
Έργα του Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ένγκρ (Jean-Auguste-Dominique Ingres)
Το κίνημα του ρομαντισμού
Ο ρομαντισμός πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία και στη Γερμανία, κορυφώθηκε στη Γαλλία μετά το 1830 και εκφράστηκε σε όλες τις Τέχνες. Κύρια γνωρίσματά του ήταν η εγκατάλειψη των κλασικών προτύπων (τάξη, απλότητα), η κυριαρχία του συναισθήματος, η αγάπη για το μυστηριώδες, το ενδιαφέρον για το εξιδανικευμένο εθνικό παρελθόν, η θρησκευτική αναζήτηση, η στροφή στη φύση, η προτεραιότητα του φανταστικού έναντι του πραγματικού και του χρώματος έναντι της μορφής, η ελεύθερη διαμόρφωση του ύφους.
1. Τζον Κόνσταμπλ, Το κάρο του σανού, 1821 περίπου. Ένα από τα χαρακτηριστικά δείγματα του ρομαντισμού στη ζωγραφική.
Οι ρομαντικοί καλλιτέχνες, απογοητευμένοι από την επικράτηση του συντηρητισμού στην Ευρώπη, μετά την ήττα του Ναπολέοντα, αναζήτησαν στην απόρριψη των κλασικών κανόνων μια διέξοδο.
Η ανάδυση των εθνικών και φιλελεύθερων ιδεών τούς ώθησε να αναζητήσουν στο έθνος, στην εθνική παράδοση αλλά και στην επαναστατική δράση τις πηγές της έμπνευσής τους. Πολλοί απ’ αυτούς συμμετείχαν σε επαναστατικά κινήματα. Μάλιστα, η ελληνική επανάσταση υπήρξε μία από τις πηγές έμπνευσης του ρομαντισμού.
Η μουσική ήταν το καλλιτεχνικό πεδίο στο οποίο εκφράστηκε πρώτα ο ρομαντισμός με κέντρο τη Γερμανία και κύριους εκπροσώπους τον Μπετόβεν αλλά και τους Σούμαν, Μπραμς και Βάγκνερ. Στο ίδιο κλίμα, ο Πολωνός Σοπέν εξέφρασε τη νοσταλγία για την πατρίδα του που εγκατέλειψε μετά την αποτυχημένη πολωνική επανάσταση του 1830.
Στην ποίηση ο ρομαντισμός εκφράστηκε αρχικά με τα έργα των μεγάλων Άγγλων ποιητών Κιτς, Σέλεϊ και Μπάιρον και στη συνέχεια με τους Γάλλους Λαμαρτέν, Βινί, Μισέ και Ουγκό. Οι ρομαντικοί ποιητές άντλησαν τόσο από τον εσωτερικό τους κόσμο όσο και από τον κοινωνικό και πολιτικό περίγυρό τους. Έντονα εθνικό χαρακτήρα πήρε η ρομαντική ποίηση στη Γερμανία (Ρίχτερ, Νοβάλις), στην Ιταλία (Μαντσόνι, Λεοπάρντι) και στη Ρωσία (Πούσκιν).
Η πεζογραφία πρόσφερε σημαντικά ρομαντικά έργα, ξεκινώντας από τον Γάλλο Σατομπριάν, που αναζήτησε την έμπνευσή του στον χριστιανισμό (Το πνεύμα του χριστιανισμού), και συνεχίζοντας με τον Άγγλο Σκοτ δημιουργό ρομαντικών ιστορικών μυθιστορημάτων (Ιβανόης). Εκφράσεις του ενδιαφέροντος του ρομαντισμού για τα κοινωνικά προβλήματα πρέπει να θεωρηθούν ορισμένα έργα των Γάλλων Μπαλζάκ (Ανθρώπινη κωμωδία), Σταντάλ (Το κόκκινο και το μαύρο) και Ουγκό (Οι άθλιοι) που περιγράφουν και κάποτε στηλιτεύουν την κοινωνική αδικία.
Τέλος, στη ζωγραφική ο ρομαντισμός εκφράστηκε στα έργα του Άγγλου Κόνσταμπλ και των Γάλλων Ζερικό και Ντελακρουά (βλέπε έργο του σ. 38). Μία από τις πηγές έμπνευσης του τελευταίου στάθηκε η ελληνική επανάσταση.
Έργα του Τζον Κόνσταμπλ (John Constable)
Έργα του Τεοντόρ Ζερικό (Théodore Géricault)
Έργα του Ευγένιου Ντελακρουά (Eugène Delacroix)
Έργα του Ουίλλιαμ Τέρνερ (Joseph Mallord William Turner)
Παρουσίαση έργων του
Ρομαντισμού:
Κόνσταμπλ,
Ζερικό,
Ντελακρουά,
Τάρνερ
74
Το κίνημα του ρεαλισμού
Γύρω στα 1850, οι οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που έφερνε η βιομηχανική επανάσταση προκάλεσαν την υποχώρηση του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού και την ανάδυση ενός νέου καλλιτεχνικού κινήματος, του ρεαλισμού. Κύρια γνωρίσματά του ήταν η προσπάθεια πιστής απόδοσης της πραγματικότητας, το ενδιαφέρον για την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων, για το αληθινό και όχι για το ωραίο.
2. Ζαν Φρανσουά Μιγέ, Οι σταχομαζώχτρες, 1857. Ο ρεαλισμός στη ζωγραφική.
Η ζωγραφική υπήρξε κύριος χώρος έκφρασης του ρεαλισμού, που οφείλει το όνομά του σε ομότιτλη έκθεση που οργανώθηκε το 1855 από τον Γάλλο ζωγράφο Κουρμπέ και θεωρείται η αφετηρία του. Άλλοι σημαντικοί ρεαλιστές ζωγράφοι ήταν οι Γάλλοι Κορό, Ντομιέ και Μιγέ.
Έργα του Γκυστάβ Κουρμπέ (Gustave Courbet)
Έργα του Ζαν-Μπατίστ Καμίλ Κορό (Jean-Baptiste Camille Corot)
Έργα του Ονορέ Ντομιέ (Honoré Daumier)
Έργα του Ζαν Φρανσουά Μιγέ (Jean-François Millet)
Παρουσίαση έργων του
Ρεαλισμού:
Κουρμπέ,
Κορό,
Ντομιέ,
Μιγέ
Η πεζογραφία έδωσε σπουδαία δείγματα ρεαλισμού στα έργα του Άγγλου Ντίκενς (Όλιβερ Τουίστ), των Γάλλων Φλομπέρ (Μαντάμ Μποβαρί) και Ζολά (Οι Ρουγκόν Μακάρ) και των Ρώσων Ντοστογιέβσκι (Έγκλημα και τιμωρία) και Τολστόι (Πόλεμος και ειρήνη).
Αναζητήσεις στα τέλη του 19ου αιώνα – Ιμπρεσιονισμός
Προς τα τέλη του 19ου αιώνα μια σειρά αναζητήσεις δημιούργησαν νέα δεδομένα.
3. Κλοντ Μονέ, Εντύπωση (Ιmpression): Ανατολή, 1872. Το έργο στο οποίο οφείλει το όνομά του το κίνημα του ιμπρεσιονισμού.
Η ποίηση, ιδίως στη Γαλλία, συγκλονίστηκε από την επανάσταση του συμβολισμού, κινήματος που αρνούνταν κάθε κανόνα και προσπάθησε να εκφράσει τη φαντασία. Με πρόδρομο τον Μποντλέρ και κορυφαίους εκφραστές τούς Βερλέν, Μαλαρμέ και Ρεμπό, ο συμβολισμός τάραξε τον ποιητικό κόσμο της εποχής και παρέμεινε κυρίαρχος μέχρι και τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Η δραματουργία τόνισε την ανάγκη κοινωνικής χειραφέτησης μέσα από τα έργα του Νορβηγού
Ίψεν, του κορυφαίου θεατρικού συγγραφέα του 19ου αιώνα (Κουκλόσπιτο 
), του Σουηδού
Στρίνμπεργκ (Πατέρας) και του Ρώσου Τσέχοφ (Ο θείος Βάνιας).
Στη ζωγραφική η ανανέωση ήρθε με το κίνημα του ιμπρεσιονισμού. Κύριο γνώρισμά του υπήρξε η προσπάθεια να αποδοθεί η φευγαλέα εντύπωση (impression). Όλο το βάρος έπεφτε στα μεταβαλλόμενα είδωλα των πραγμάτων, ιδίως στις αποτυπώσεις του φωτός. Κύριοι εκπρόσωποί του ήταν οι Μονέ, Πισαρό, Ρενουάρ και Ντεγκά. Οι μεταϊμπρεσιονιστές (Σερά, Γκογκέν, Βαν Γκογκ, Σεζάν κ.ά.), που είχαν λίγα κοινά στοιχεία μεταξύ τους, αξιοποίησαν τις καινοτομίες των ιμπρεσιονιστών.
Έργα του Κλοντ Μονέ (Claude Monet)
Έργα του Καμίλ Πισαρό (Camille Pissarro)
Έργα του Πιερ Ωγκύστ Ρενουάρ (Pierre-Auguste Renoir)
Έργα του Εντγκάρ Ντεγκά (Edgar Degas)
Έργα της Μαίρη Κασάτ (Mary Cassatt)
Παρουσίαση έργων του
Ιμπρεσιονισμού:
Μονέ,
Πισαρό,
Ρενουάρ,
Ντεγκά,
Κασάτ
Σύντομη και περιεκτική παρουσίαση του ιμπρεσιονισμού από τη Σχ. Σύμβουλο Εικαστικών κα Ζιρώ Όλγα:
Έργα του Ζορζ Σερά (Georges Seurat)
Έργα του Πολ Γκογκέν (Paul Gauguin)
Έργα του Βίνσεντ Βαν Χοχ (Γκογκ) (Vincent van Gogh)
Έργα του Πολ Σεζάν (Paul Cézanne)
Παρουσίαση έργων του
Μεταϊμπρεσιονισμού:
Σερά,
Γκογκέν,
Βαν Χοχ (Γκογκ),
Σεζάν
4. Βίνσεντ βαν Γκογκ, Σταροχώραφο με κυπαρίσσια, 1889.
5. Πολ Σεζάν, Βουνά στην Προβηγκία, 1886-1890.
75
Τέλος, στη γλυπτική οι αναζητήσεις εκφράστηκαν κυρίως στο έργο του Γάλλου Ροντέν, του σημαντικότερου γλύπτη του 19ου αιώνα, που επιδίωκε την απόδοση βαθύτερων συναισθημάτων και πανανθρώπινων αξιών.
6. Ογκίστ Ροντέν, Το χέρι του Θεού, 1898..
76
ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...
...ακούστε
Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν, Σονάτα του σεληνόφωτος 
, 3η Συμφωνία και 9η Συμφωνία .
…δείτε θεατρικές παραστάσεις
Ερρίκος Ίψεν, Το κουκλόσπιτο (1879), Βρικόλακες (1881).
Αύγουστος Στρίνμπεργκ, Δεσποινίς Τζούλια (1888).
Άντον Τσέχοφ, Ο γλάρος (1895), Ο θείος Βάνιας (1897), Οι τρεις αδελφές (1900).
ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Να μελετήσετε πίνακες του Νταβίντ (σ. 16
και 21) και να εντοπίσετε σε αυτούς γνωρίσματα του κλασικισμού στη ζωγραφική.
2. Το έργο του Μιγέ Οι σταχομαζώχτρες (εικόνα 2) θεωρείται ένας πίνακας-μανιφέστο της ρεαλιστικής ζωγραφικής του 19ου αιώνα. Ποια γνωρίσματά του στηρίζουν μια τέτοια εκτίμηση;
3. Να μελετήσετε τον πίνακα του Μονέ Εντύπωση: Ανατολή (εικόνα 3) και στη συνέχεια να καταγράψετε τα κύρια γνωρίσματα του ιμπρεσιονισμού όπως εντοπίζονται σε αυτόν.
| Έργα του Κόνσταμπλ |
|
| Έργα του Ζερικό |
|
| Έργα του Ντελακρουά |
|
| Έργα του Κουρμπέ |
|
| Έργα του Κορό |
|
| Έργα του Ντομιέ |
|
| Έργα του Μιγέ |
|
| Έργα του Μονέ |
|
| Έργα του Πισαρό |
|
| Έργα του Ρενουάρ |
|
| Έργα του Ντεγκά |
|
| Έργα του Σερά |
|
| Έργα του Γκογκέν |
|
| Έργα του Βαν Γκογκ |
|
| Έργα του Σεζάν |
|
| Έργα του Ροντέν |
|
