Με μια αφήγηση που χαρακτηρίζεται από γοργό, σχεδόν ασθμαίνοντα ρυθμό, στο απόσπασμα αυτό ο συγγραφέας παρουσιάζει μια δραματική πτυχή της κρίσιμης πολιτικής κατάστασης, που είχε δημιουργηθεί στην Αθήνα έπειτα από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Ο Θεοτοκάς χρησιμοποιεί τριτοπρόσωπη αφήγηση, ενώ μοιράζει ρόλους σε πολλούς πρωταγωνιστές: στους τρεις γιους του καθηγητή της Νομικής Θεόφιλου Νοταρά, Νικηφόρο, Αλέξη και Λίνο, στον Μανόλη Σκυριανό, στον Δαμιανό Φραντζή, στον Δημήτρη Μαθιόπουλο (όλοι φοιτητές της Νομικής, εκτός από τον Λίνο που είναι ακόμα μαθητής), τον αριβίστα πολιτικό Παύλο Σκινά, την άπιστη γυναίκα του Όλγα, τον διανοούμενο Λάμπρο Χρηστίδη, και τη Μόρφω, το μοναδικό κορίτσι του μυθιστορήματος, που δε σπουδάζει, αλλά σκέφτεται τον έρωτα και τον γάμο.

Στο απόσπασμα συναντάμε ορισμένα από τα βασικά πρόσωπα του έργου: τους φοιτητές της Νομικής Σχολής και τον μαθητή Λίνο, τον μικρότερο γιο του καθηγητή Νοταρά. Εκεί ο αναγνώστης παρακολουθεί κυρίως τις κινήσεις και τις αντιδράσεις του Μανόλη Σκυριανού, του σοβαρού και μετριοπαθούς δημοκράτη, ο οποίος είναι και Πρόεδρος του φοιτητικού συλλόγου Αργώ. Ο Θεοτοκάς, ο οποίος υπήρξε επίσης γραμματέας του συλλόγου της Νομικής Φοιτητική συντροφιά, σκοπεύει να δείξει τα βασικά στοιχεία της εποχής του, όπως εκείνος τα έζησε και όπως εκείνος τα ερμηνεύει. Παρά την πρόθεσή του για ρεαλιστική και αντικειμενική απόδοση της πραγματικότητας, ο συγγραφέας επιλέγει εικόνες ή επινοεί γεγονότα που υπηρετούν την ιδεολογική του οπτική. Μέσα από τις σκέψεις του Φραντζή ή τα σχόλια του παντεπόπτη αφηγητή η νεότητα παρουσιάζεται ορμητική και απερίσκεπτη, βγαίνει στους δρόμους διαδηλώνοντας και δεν κατανοεί ακριβώς τον κίνδυνο που διατρέχει: «δεν ήξεραν βέβαια τι ακριβώς συνέβαινε ολόγυρά τους μήτε τι ακριβώς ζητούσαν». Με διαφορετικό τρόπο παρουσιάζεται η πορεία των συνειδητοποιημένων οπαδών του κομμουνιστικού κόμματος. Στην ένταση, τις φωνές, την ανέμελη αναρχία της νεανικής πορείας αντιπαρατίθεται η «σφιχτοδεμένη» οργάνωση των αποφασισμένων για τη σύγκρουση διαδηλωτών. Οι νέοι της πρώτης κατηγορίας τραγουδούν τον εθνικό ύμνο, ενώ οι κομμουνιστές το τραγούδι της Διεθνούς «Ξυπνάτε απόκληροι του κόσμου...». Οι δύο ομάδες τελικά ενώνονται και προχωρούν μαζί ως το τραγικό τέλος αυτής της λαϊκής εξέγερσης. Παρά τις τολμηρές για την εποχή περιγραφές της διαδήλωσης και τις εικόνες του μεγάλου πλήθους που κατακλύζει τους δρόμους, ο Θεοτοκάς δεν παίρνει θέση υπέρ των διαδηλωτών ή υπέρ των πραξικοπηματιών. Ωστόσο, η αφορμή για αιματηρή κατάληξη της πορείας δίνεται από τον Δαμιανό Φραντζή, ο οποίος ντουφεκίζει τον νέο αξιωματικό, για «να προκαλέσει το ανεπανόρθωτο [...] προτού προφτάσει κανείς και πτοηθεί». Ο θάνατος του Λίνου Νοταρά, αλλά και όλη η περιγραφή της δραματικής σύγκρουσης, μπορεί να μαρτυρούν έμμεσα την πολιτική στάση του Θεοτοκά. Στοχεύουν επίσης να αναδείξουν μέσα από τα πρόσωπα και τους χαρακτήρες του μυθιστορήματος και την ιδεολογική ατμόσφαιρα της εποχής του.

 

© Γεώργιος Μαυρογορδάτος, περ. Νέα Εστία, τχ. 1784 (Δεκέμβριος 2005), σσ. 940-947.

 

Δεν γνωρίζω – ευτυχώς – πώς ακριβώς ορίζουν σήμερα οι ειδικοί τι είναι «ιστορικό μυθιστόρημα». Διατηρώ έτσι την ελευθερία – ή την αυθαιρεσία – να θεωρώ την Αργώ ιστορικό μυθιστόρημα. Αυτή ήταν άλλωστε και η πρόθεση του Θεοτοκά, όχι η αρχική, αλλά η μεταγενέστερη, όπως εξηγούσε στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης, το 1933:

Σαν άρχισα αυτό το βιβλίο, η μοναδική μου πρόθεση είτανε να ζωντανέψω μερικά ανθρώπινα πλάσματα, που τριγυρνούσανε στη φαντασία μου και βασάνιζαν τις ώρες της σχολής μου. Κατόπι, σαν προχώρησε η δουλειά, μού ήρθε η όρεξη να δώσω, μ’ αυτήν την ευκαιρία, μια γενική κάπως έκθεση της ελληνικής ζωής και των προβλημάτων της εποχής μας. Έτσι η Αργώ πήρε διαστάσεις που δεν τις περίμενα. ¹

Εύστοχα λοιπόν σημειώνεται, στο οπισθόφυλλο της πιο πρόσφατης έκδοσης, ότι το βιβλίο είναι μια «τοιχογραφία» της Ελλάδας του Μεσοπολέμου.

Απαντώντας σε σχετική κριτική, ο Θεοτοκάς πρόσθεσε στην ολοκληρωμένη έκδοση του 1936 τα ακόλουθα, διευκρινίζοντας απολύτως τη θέση του:

Η Αργώ είναι τοποθετημένη σε μια ορισμένη περίοδο της νεοελληνικής εξέλιξης. Η κυρία δράση της διεξάγεται, όπως είναι φανερό, την τρίτη δεκαετία του αιώνα μας. Θεώρησα ωστόσο ότι, κάνοντας μυθιστόρημα, δηλαδή πρώτιστα έργο φαντασίας, δεν είχα την υποχρέωση να παραμείνω πιστός στην ιστορική ακρίβεια, και ξανάφτιασα, με τον τρόπο μου, τη δημόσια ζωή της εποχής εκείνης, δημιουργώντας φανταστικές κυβερνήσεις, στάσεις, πολιτικές κινήσεις, κρίσεις κτλ., όπου η ανάγκη το καλούσε. Τούτο ξένισε και δυσαρέστησε αρκετούς αναγνώστες του πρώτου μέρους, τόσο μάλλον που τα γεγονότα της τρίτης δεκαετίας είναι πολύ κοντινά και ο καθένας τα έχει φρέσκα στη μνήμη του κ’ έτσι οι ιστορικές αυθαιρεσίες της Αργώς είναι σήμερα ολοφάνερες. Νομίζω ωστόσο ότι, σε τέτοιες περιπτώσεις, η μόνη υποχρέωση του συγγραφέα είναι να αποδώσει πιστά όχι τα εξωτερικά γεγονότα, αλλά την αληθινή ουσία των πραγμάτων, την κοινωνική ατμόσφαιρα, το «κλίμα» της περιόδου που μελετά. Σ’ αυτό το σημείο θα έπρεπε να στραφεί η φωτισμένη κριτική. Από την αυθεντική ελληνική ιστορία και την πραγματική «πραγματικότητα» πήρα μονάχα το γεγονός της Καταστροφής και το πρόσωπο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Τα λοιπά πρόσωπα και γεγονότα της εποχής αυτής (εξόν βέβαια από ορισμένες εξαιρέσεις), θα έρθει γρήγορα μια μέρα που θα έχουνε τόσο πολύ λησμονηθεί ώστε οι ιστορικές αυθαιρεσίες της Αργώς θα κάνουν εντύπωση μονάχα στους ιστοριοδίφες, αν υποτεθεί ότι δεν πρόκειται να λησμονηθεί μαζί και το μυθιστόρημα αυτό. ²

Δεν μπορώ να μιλήσω για τους «ιστοριοδίφες», αλλά για τον ιστορικό η θέση του Θεοτοκά φαίνεται απολύτως αποδεκτή: εκείνο που μετράει σε ένα ιστορικό μυθιστόρημα είναι η «πιστή», δηλ. η πειστική απόδοση του κλίματος της εποχής. Κάτι που η Αργώ πετυχαίνει στην εντέλεια.

Μολονότι οι αναφορές σε ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα είναι διάσπαρτες σε όλο το μυθιστόρημα, ξεχωρίζουν δύο τμήματά του: τα κεφάλαια IX («Ελληνική Ιστορία») και Χ («Τα πολυβόλα του Παύλου Σκινά») με τα οποία τελειώνει το Πρώτο Μέρος και το κεφάλαιο VII («Ο Πρόεδρος») του Δεύτερου Μέρους.

 

*

 

Τα δύο τελευταία κεφάλαια του Πρώτου Μέρους παρουσιάζουν μία αριστοτεχνική συρραφή ή, σωστότερα, σύνθεση από διάφορα ιστορικά γεγονότα, κυρίως όμως δύο.

Το κίνημα του φανταστικού στρατηγού Τζαβέα μοιάζει πολύ με το πραγματικό κίνημα του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου, στις 25 Ιουνίου 1925. Με τη σημαντική διαφορά ότι, στο μυθιστόρημα, η νόμιμη κοινοβουλευτική κυβέρνηση τελικά αμύνεται και καταστέλλει το πραξικόπημα, έστω παρασυρμένη από δύο μόνο δυναμικούς υπουργούς: τον Υπουργό Εσωτερικών Σκινά και τον Υπουργό Στρατιωτικών στρατηγό Γιαλαράκη.

Δεν ξέρω αν η κριτική ασχολήθηκε ποτέ μ’ αυτήν ειδικά την «ανακρίβεια» και με τη σημασία της. Εγώ πάντως αναρωτιέμαι μήπως ο Θεοτοκάς ήθελε εδώ να πει κάτι περισσότερο, πέρα από την ανάδειξη του ήρωά του Παύλου Σκινά σε πρωταγωνιστή της ιστορίας. Μήπως δηλαδή, πέρα από τις ανάγκες της πλοκής, υπάρχει στο σημείο αυτό και ένα «πολιτικό μήνυμα».

Το πραξικόπημα του Πάγκαλου επέβαλε την ετήσια δικτατορία του, με εξαιρετικά αρνητικές συνέπειες για τη χώρα, ιδίως στις εξωτερικές της σχέσεις. Το πραξικόπημα, όμως, μπορούσε να είχε κατασταλεί με μεγάλη ευκολία, επειδή στηριζόταν σε ελάχιστες δυνάμεις. Την καταστολή του από τον Κονδύλη, ως νέο πρωθυπουργό, απέτρεψε την τελευταία στιγμή ο Παπαναστασίου. Χτύπησε το χέρι στο τραπέζι και αναφώνησε: «Δεν μπορείτε σεις, κύριε Κονδύλη, να ηγηθήτε των όπλων και να χύσετε δημοκρατικόν αίμα!» ³ Σύμφωνα με τον οξύμωρο ευφημισμό που καθιερώθηκε τότε, «δημοκρατικός» ονομαζόταν ακόμη κι ο επίδοξος δικτάτορας, αρκεί να ήταν εχθρός του βασιλικού θεσμού. ⁴

Ο Θεοτοκάς, λοιπόν, εδώ «διορθώνει» την ιστορία, περιγράφοντας αυτό που μπορούσε και όφειλε να είχε συμβεί. Πέρα από την προβολή της ανάγκης υπεράσπισης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ίσως θέλησε και να κατακρίνει συγκεκριμένα εκείνους που την παρέδωσαν αμαχητί στον Πάγκαλο.

Εξάλλου, η αυθόρμητη λαϊκή εξέγερση που περιγράφεται στην Αργώ μοιάζει πολύ με τα γεγονότα που συνέβησαν στην Αθήνα στις 9 Σεπτεμβρίου 1926, όταν ο Κονδύλης, μετά την ανατροπή του Πάγκαλου, μεθόδευσε την αιματηρή διάλυση των λεγομένων Δημοκρατικών Ταγμάτων, δηλ. των πραιτωριανών της δικτατορίας. ⁵

 

*

 

Ο Θεοτοκάς, όπως προαναφέρθηκε, πίστευε ότι «τα γεγονότα της τρίτης δεκαετίας είναι πολύ κοντινά και ο καθένας τα έχει φρέσκα στη μνήμη του». Η κακοπιστία, ωστόσο, ορισμένων κριτικών ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Έγραφε π.χ. ο «Φιλαναγνώστης» στην Εστία, στις 29 Οκτωβρίου 1933:

Βέβαια, υπάρχουν μέσα εις την Αργώ σελίδες, τας οποίας ο αναγνώστης αισθάνεται υπερβολικάς ή ανικάνους να περιγράψουν την πραγματικήν Ελληνικήν ζωήν. Έξαφνα δεν ημπορεί να παραδεχθή ο Έλλην αναγνώστης, ότι ημπορούν να γίνουν εις την οδόν Σταδίου, εις τα Χαυτεία, εις την οδόν Κηφισιάς, αι πολύνεκροι εκείναι, αι άγριαι, αι βάρβαροι συγκρούσεις που περιγράφει ο κ. Θεοτοκάς. Επίσης η περιγραφή της συνεδριάσεως του Υπουργικού Συμβουλίου ενθυμίζει περισσότερον σκηνήν της Βαβυλωνίας παρά αληθινήν συζήτησιν σημερινών Ελλήνων υπουργών.

Αλλά τέτοιες συγκρούσεις είχαν πράγματι γίνει στην πρωτεύουσα πριν επτά μόλις χρόνια! Άλλωστε, δεν είχαν περάσει ούτε πέντε μήνες από ένα άλλο γεγονός εξαιρετικής αγριότητας: τη δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου στις 6 Ιουνίου 1933, στην ίδια «οδόν Κηφισιάς»… Όσο για την αληθοφάνεια της συζήτησης μεταξύ «σημερινών» (του 1933;) Ελλήνων υπουργών, δεν αρκεί βέβαια η ειρωνική αναφορά στο θεατρικό έργο Βαβυλωνία (του Δ. Βυζάντιου), απλώς και μόνο επειδή ο Θεοτοκάς θέλησε να αποδώσει τους γλωσσικούς ιδιωματισμούς κάθε υπουργού ανάλογα με την καταγωγή του.

Βέβαια, ο Θεοτοκάς είχε τη φρόνηση, όπως φαίνεται, να «θολώσει τα νερά»: τα πρόσωπα του μυθιστορήματος δεν μπορούν να ταυτιστούν με κανένα συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο. Ωστόσο, όπως με τα γεγονότα, έτσι και με τους χαρακτήρες, ο Θεοτοκάς δεν επινόησε εντελώς αυθαίρετα. «Έκοψε και έραψε», συνδυάζοντας στοιχεία από υπαρκτά πρόσωπα. Έτσι, π.χ. στον στρατηγό Τζαβέα, μπορεί κανείς να ανιχνεύσει στοιχεία από τον Πάγκαλο, αλλά και από τον Κονδύλη – δύο από τα τέσσερα βασικά μέλη τής τότε ελληνικής «Σχολής των δικτατόρων», για να χρησιμοποιήσω τον τίτλο σύγχρονου βιβλίου του Ignazio Silone. (Τα άλλα δύο ήσαν ο Πλαστήρας και ο Μεταξάς.) Στον Παύλο Σκινά, εξάλλου, διαφαίνονται στοιχεία από τον Παπαναστασίου ή άλλους αριβιστές «κοινωνιολόγους». Στον πρωθυπουργό Ζουγανέλη, διακρίνει κανείς στοιχεία από τον Ζαΐμη, αλλά και από τον Καφαντάρη. Τέλος, όπως είναι γνωστό, πολλοί έπαιξαν το παιχνίδι της ταυτοποίησης του καθηγητή Νοταρά, χωρίς επιτυχία.

 

*

 

Στο Δεύτερο Μέρος, ο Θεοτοκάς αφιερώνει το Κεφάλαιο VII («Ο Πρόεδρος») στο πραγματικό γεγονός της επανόδου του Βενιζέλου στην Ελλάδα και τελικά στην εξουσία, το 1928. Ευτυχώς, δεν διανοήθηκε να ψυχογραφήσει τον ίδιο τον Βενιζέλο – ένα αίνιγμα που παραμένει ουσιαστικά ακέραιο μέχρι σήμερα. Παρουσιάζει όμως μία έξοχη ανάλυση της ακτινοβολίας του Βενιζέλου ως χαρισματικού ηγέτη. Σύμφωνα με τη θεωρία που οφείλουμε στον Μαξ Βέμπερ, «χαρισματικός» είναι ο ηγέτης που στηρίζεται στην πίστη των οπαδών του ότι έχει υπερφυσικές, υπεράνθρωπες ή τουλάχιστον εντελώς εξαιρετικές ικανότητες ή ιδιότητες – απρόσιτες στον κοινό άνθρωπο. Τι γράφει ο Θεοτοκάς:

Αρχηγός, σωτήρας, σύμβολο της μισής Ελλάδας, Σατανάς για την άλλη μισή, είταν οπωσδήποτε για όλους ο Πρόεδρος των ελληνικών ζητημάτων, ο άξονας που γύρω του ξανάρχιζε να στροβιλίζεται το έθνος. Κανείς δεν καταλάβαινε τι ακριβώς είχε στο νου του, μα η παρουσία του έφτανε για να αναστατώσει τα πάντα, σα να ανάδινε η παρουσία αυτή κάποιο μυστηριώδες ρεύμα, που τράνταζε μονομιάς όλες τις δυνάμεις του εθνικού οργανισμού, τις δυνάμεις της πίστης και του ηρωισμού, της περιπέτειας και της αρπαγής, της δημιουργίας και της διάλυσης, της μοχθηρίας και του φθόνου. ⁶

Και πιο κάτω:

Αυθόρμητα οι Έλληνες ξανάπαιρναν θέση στις παλιές, στις φυσικές παρατάξεις τους, που τις νόμιζαν ότι έλειψαν για πάντα, ξαναγινόντανε βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί. «Είναι άλλη φυλή», έλεγαν οι πρώτοι για τους δεύτερους. Κι αυτοί αποκρινόντανε ότι «ο βενιζελισμός είναι πραγματική νόσος, της οποίας το μικρόβιον, όπως και του καρκίνου, δεν ανευρέθη εισέτι». Υπήρχαν εθνικιστές βενιζελικοί και εθνικιστές αντιβενιζελικοί, μαρξιστές βενιζελικοί και μαρξιστές αντιβενιζελικοί. Κ’ είτανε χίλιες φορές ευκολώτερο να συνεννοηθεί λ.χ. ένας βενιζελικός εθνικιστής μ’ ένα μαρξιστή βενιζελικό παρά μ’ έναν αντιβενιζελικό εθνικιστή. Υπήρχαν άνθρωποι που πίστευαν βαθιά στη Δημοκρατία και γινόντανε φανατικοί μοναρχικοί, για να εκδικηθούνε το Βενιζέλο. Κι άλλοι αντίστροφα. Κι όλα αυτά δεν παραξενεύανε κανέναν. Ο Πρόεδρος είταν η άμεση πραγματικότητα. Τα άλλα θαρείς και αποτελούσαν μια δεύτερη πραγματικότητα, μακρινή, ξενική και σχεδόν απίθανη. ⁷

Απολαυστική είναι προπαντός η «λαϊκή» εκδοχή του μύθου, που ο Θεοτοκάς τοποθετεί στο στόμα ενός ταβερνιάρη:

Ο Πρόεδρος είναι μεγάλος τυχοδιώκτης, έλεγε με ευλάβεια, μεγάλος πειρατής. Σκεφτείτε πώς άρχισε. Ξεκίνησε μοναχός του, απροστάτευτος, έρημος, ένα παλιόπαιδο με τις βράκες, ένα φτωχαδάκι από την Κρήτη. Από την πρώτη μέρα που ένιωσε τον κόσμο, ο νους του όλος είναι στην ανταρσία και την επανάσταση. Και ό,τι θέλει κάνει! Θα διώξω, λέει, τους Τούρκους από την Κρήτη. Τους διώχνει. Του πηγαίνουνε Έλληνα πρίγκιπα. Τον διώχνει κι αυτόν. Θα κυβερνήσω, λέει, την Ελλάδα. Την κυβερνά. Θα διαλύσω, λέει, την Αυτοκρατορία του Σουλτάνου. Τη διαλύει. Θα κάνω στρατούς και στόλους, θα κάνω πολέμους και θα νικήσω, θα πάω στη Μακεδονία, στη Θράκη, στη Μαύρη Θάλασσα. Πηγαίνει. Στη Σμύρνη, λέει. Πηγαίνει. Θα επιβληθώ, λέει, σ’ όλες τις Ευρώπες, θα τραβιούνται όλοι σαν περνώ. Τά’ πε και τά’ κανε. Παίζει φάπες με τους μεγάλους του κόσμου, τρώει και πίνει και χωρατεύει με τους βασιλιάδες, κοιμάται με τις πριγκίπισσες, κι από μέσα του όλους τους κοροϊδεύει και σε κάθε στιγμή κάτι μηχανεύεται, κάτι σκαρώνει, όλα τα εκμεταλλεύεται, κι από την πέτρα βγάζει ζουμί. Τις Μεγάλες Δυνάμεις στην τσέπη του τις έχει. Υπογράψετε συνθήκες, λέει, και δώσ’ του υπογράφουνε. Αυτός γράφει και κείνοι υπογράφουνε, χωρίς να καταλαβαίνουνε. Πήρε του κόσμου τον αέρα. Πώς τον πήρε, δικός του λογαριασμός. Η Ελλάδα να πάει μπροστά κι άλλο τίποτα δε μας μέλει. Ό,τι θέλει κάνει, σου λέω. Και την Πόλη θα την έπαιρνε και στην Περσία θα μας πήγαινε, αν δεν τόνε ρίχναμε…⁸

Σε λίγες μόνο σελίδες, ο Θεοτοκάς καταφέρνει να συμπυκνώσει το φαινόμενο «Βενιζέλος» και γενικότερα το φαινόμενο «χαρισματικός ηγέτης». Για όποιον έχει επιστημονική ή απλώς εγκυκλοπαιδική περιέργεια, το κεφάλαιο αυτό της Αργώς αποτελεί την καλύτερη εισαγωγή στο θέμα.

Επιπλέον, ο Θεοτοκάς επωφελείται από την ευκαιρία για να βάλει στο στόμα ενός «ηλικιωμένου κοινοβουλευτικού» ένα είδος που είναι οικείο στο συγγραφέα: ένα οξυδερκέστατο πολιτικό δοκίμιο περί Βενιζελισμού. Ξεχωρίζει η διάγνωση ότι επρόκειτο όχι για απλό κόμμα ή πρόγραμμα, αλλά για κάτι βαθύτερο και καθολικότερο: «δημιουργική δράση, που εκδηλώθηκε ταυτόχρονα σ’ όλους τους κλάδους της ελληνικής ζωής», επιβάλλοντας ένα ιδιαίτερο «ύφος». ⁹ Τη διάγνωση αυτή του Θεοτοκά είχαμε την ευκαιρία να επιβεβαιώσουμε και να τεκμηριώσουμε το 1988 στο συλλογικό τόμο Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός(Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), αναδεικνύοντας τον Βενιζελισμό ως γενικότερο «κίνημα», από την αγροτική πολιτική έως και τη μουσική σύνθεση.

 

*

 

Από όσα είπα μέχρι τώρα, έγινε ίσως φανερό ότι έχω μεγάλη αδυναμία στο ιστορικό μυθιστόρημα. Πιστεύω ότι προσφέρει την ταχύτερη πρόσβαση – τη «βασιλική οδό» – στο πνεύμα και το κλίμα μιας εποχής, στους ανθρώπους της, στις νοοτροπίες και τους προβληματισμούς τους. Το θεωρώ ακόμη και ιστορικό τεκμήριο, υπό προϋποθέσεις. Ως δάσκαλος, το θεωρώ επίσης άριστο διδακτικό βοήθημα. Όλα αυτά ισχύουν για την Αργώ και κατεξοχήν για το κεφάλαιο «Ο Πρόεδρος».

Υπάρχει βέβαια σ’ όλα αυτά ένας σοβαρός κίνδυνος, που ίσως έγινε κι αυτός αντιληπτός: να «μολυνθεί» αδιόρατα κι ασυναίσθητα η επιστημονική έρευνα και ερμηνεία από το μυθιστόρημα, ιδίως όταν έχει προηγηθεί η δική του ανάγνωση. Στην εισαγωγή του συλλογικού τόμου που προανέφερα, είχα γράψει ότι, πέρα από ένα σχέδιο αστικού εκσυγχρονισμού, ο Βενιζελισμός ως κίνημα υπήρξε και ένα αντίστοιχο «ύφος και ήθος». Τώρα που ξαναδιάβασα στην Αργώ ότι ο Βενιζέλος είχε προπαντός συλλάβει «ένα ύφος», ¹⁰ ομολογώ ότι δεν είμαι σε θέση να ξεχωρίσω αν πρόκειται για απλή σύμπτωση ή για ασυνείδητη αναπαραγωγή εκ μέρους μου της διατύπωσης του Θεοτοκά που είχε χαραχθεί στη μνήμη μου από την πρώτη, νεανική ανάγνωση. Ομολογώ επίσης ότι δεν βρίσκω ούτε εμβόλιο ούτε αντίδοτο για τον κίνδυνο αυτό. Το να απαγορευθεί εντελώς στον ιστορικό να διαβάζει ιστορικά μυθιστορήματα θα ήταν, βέβαια, απάνθρωπο!

 

*

 

Τέλος, η Αργώ, ως ιστορικό μυθιστόρημα τοποθετημένο σε πανεπιστημιακό περιβάλλον, μπορεί και σήμερα να γοητεύσει ειδικά ένα φοιτητικό αναγνωστικό κοινό. Ακόμη πιο ακατανίκητη μπορεί να γίνει η σαγήνη που ασκεί σε όποιον τύχει να σπουδάζει ή να διδάσκει στην ίδια Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Βέβαια, ο Τέλος Άγρας μεμψιμοιρούσε το 1935 ότι δεν ήσαν έτσι οι συμφοιτητές του στη Νομική και ότι το βιβλίο αντιπροσωπεύει μία ελάχιστη φοιτητική μειοψηφία: τον συγγραφέα και τους φίλους του (της Φοιτητικής Συντροφιάς). ¹¹ Πιο πρόσφατα, η Κατερίνα Σχινά έγραφε στην Ελευθεροτυπία ότι πήγε στη Νομική Αθηνών για να βρει τον κόσμο της Αργώς, αλλά δεν τον βρήκε.

Οφείλω όμως να βεβαιώσω ότι, μέχρι πριν λίγα χρόνια, ο κόσμος αυτός μπορούσε ακόμη να αναβιώνει – αν όχι στην αίθουσα Οικονομίδου, σε άλλες, μικρότερες αίθουσες. Το διαπίστωσα τη γονιμότερη χρονιά της πανεπιστημιακής μου σταδιοδρομίας, πριν αρχίσει η ακατάσχετη γενική αποσάθρωση. Έγιναν τότε στο μάθημά μου εξαιρετικές φοιτητικές εργασίες, μερικές εμπνευσμένες ακριβώς από την Αργώ. Διαπίστωσα επίσης, τότε, ότι δεν ίσχυε το ενδεχόμενο που με είχε απασχολήσει νωρίτερα: να είναι η γοητεία της Αργώς «ταξικά» προσδιορισμένη και οριοθετημένη. Με άλλα λόγια, δεν χρειαζόταν να είναι κάποιος Κολωνακιώτης, ούτε καν Αθηναίος, για να γοητευθεί από το βιβλίο και να ταυτιστεί με τους «Αργοναύτες» του. Στο τέλος της χρονιάς, οι φοιτητές μου είχαν την έμπνευση να μου κάνουν ένα δώρο. Είχαν επίσης την έμπνευση να διατυπώσουν την ακόλουθη αφιέρωση: «Στον άξιο κυβερνήτη της Αργώς με την αγάπη μας». Υπογραφή: «Το πλήρωμά της». Είναι ό,τι ωραιότερο θα μου μείνει από τη σταδιοδρομία μου ως πανεπιστημιακού δασκάλου. Και το οφείλω στην Αργώ του Γιώργου Θεοτοκά.

 

 

Υποσημειώσεις

1 Γιώργου Θεοτοκά, Αργώ, 17η έκδοση (Αθήνα: Εστία, 2003), Β΄, σ. 185. Όλες οι παραπομπές γίνονται σ’ αυτή την έκδοση.

2 Ό.π., σ. 186.

3 Γρηγορίου Δαφνή, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, 1923-1940 (Αθήνα: Ίκαρος, 1955), τ. Α΄, σ. 282.

4 Ο ίδιος Παπαναστασίου, άλλωστε, είχε συμπράξει τόσο με τον Πάγκαλο όσο και με τον Κονδύλη, πρώτα στα πλαίσια της λεγόμενης Δημοκρατικής Ένωσης, ύστερα στην πραξικοπηματική συγκρότηση της πρώτης του κυβέρνησης και στην ανακήρυξη της αβασίλευτης Δημοκρατίας.

5 Δαφνή, ό.π., σ. 343-5.

6 Αργώ, Β΄, σ. 100-1.

7 Ό.π., σ. 102.

8 Ό.π., σ. 109-10.

9 Ό.π., σ. 102-8.

10 Ό.π., σ. 107.

11 «Το σύγχρονο μυθιστόρημα», Νέα Εποχή, τχ. 5-6 (Ιούλιος-Αύγουστος 1935), σ. 5.

 

 

 

 

Γιώργος Θεοτοκάς
στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας
στο ΕΚΕΒΙ
στο Βιβλιοnet
στη Βικιπαίδεια
ΤΑΙΝΙΕΣ
εκπομπή ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, Το διαχρονικά ελεύθερο πνεύμα του Γιώργου Θεοτοκά

 

Αλέξης Ακριθάκης, βιογραφία και έργα
στη Βικιπαίδεια
στο art magazine
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο paleta art ,
στο artnet
στην Εθνική Πινακοθήκη
στο ΙΣΕΤ
Χρωματοϊστορίες - Ακριθάκης, στην εκπαιδευτική τηλεόραση