Πρόκειται για δύο αυτοτελή ποιήματα τα οποία πρέπει να εξεταστούν ως τμήμα της ευρύτερης ποιητικής σύνθεσης Ίαμβοι και ανάπαιστοι (1897). Τα στοιχεία που αξίζει να προσεχτούν περισσότερο είναι η μορφή και η συμβολική γλώσσα των ποιημάτων. Η μορφή των ποιημάτων με τον συνδυασμό δύο μετρικών ειδών αναδεικνύει τη μετρική σοφία του Παλαμά. Τα ποιήματά του, όπως παρατηρεί ο Μ. Μερακλής, «μικρά ή μεγάλα, τραγούδια ή πλατιές επικολυρικές συνθέσεις, είναι από τα πιο στέρεα, τα πιο άρτια χτισμένα μνημεία έμμετρου νεοελληνικού λόγου». Πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα η συμβολική γλώσσα του ποιητή, η οποία γίνεται καταφανής μέσα από τη χρήση των συμβόλων της Επιστήμης και του Ειδώλου, συμβόλων που μέσα στο κείμενο γράφονται, όχι τυχαία, με κεφαλαία γράμματα.

Α. Στο πρώτο ποίημα κυριαρχούν τα σύμβολα της Επιστήμης και του Ειδώλου και ο ποιητής περιγράφει τη σύγκρουση μεταξύ τους. Η Επιστήμη, υπέρμαχος της λογικής και της αλήθειας, έρχεται σε σύγκρουση ή, ακόμα καλύτερα, είναι αυτή που υποτάσσει την παγανιστική και πιο ενστικτώδη σύλληψη του Ειδώλου. Όμως, η κυριαρχία της πρώτης πάνω στο άλογο του Ειδώλου δημιουργεί μια νέα κατάσταση πραγμάτων, δίνει λύσεις αλλά φέρνει και νέα προβλήματα. Ο κριτικός Αντρέας Καραντώνης γράφει χαρακτηριστικά για το ποίημα αυτό: «Με εναλλασσόμενα είδωλα ζει μυστικά ο άνθρωπος ―σ' αυτά στηρίζει την κρυφή του ελπίδα, κι είναι σε θέση και τη Λογική ακόμη να την κάνει θρησκεία του, όπως την έκανε ο Σπινόζα. Κι αυτή την πρώτη "θεοποίηση" της Επιστήμης, την είδε ο Παλαμάς, νόησε το βαθύτερο νόημά της, το μεταφυσικό, και το απεικόνισε έντονα κι επιγραμματικά σ' ένα από τα πιο χαρακτηριστικά τραγούδια των Ιάμβων και αναπαίστων του. Η θέση που γίνεται τολμηρή ποίηση στους στίχους αυτούς με το επιβλητικά κοφτό και περιεκτικά αποφθεγματικό ύφος τους είναι, νομίζουμε, αμετάβλητη. Επικυρώνεται από τη νέα θέση που πάει να πάρει η Επιστήμη στην εποχή μας ―θέση θρησκείας δίχως θεό, με αντικείμενο τη Γνώση και λειτουργό τον άνθρωπο». Και ο Αιμίλιος Χουρμούζιος επισημαίνει: «Αυτή η ψυχρή μορφή της Επιστήμης είναι αντιπαθητική για την παλαμική σκέψη. Δεν της αρκεί ο τετράγωνος θετικισμός. Αναζητεί κάτι πέρ' από τα πορίσματα της επιστήμης, αναζητεί το μεταφυσικό όνειρο... Κάτι ανάλογο μας είπε ο Παλαμάς, είκοσι χρόνια αργότερα με τους Χαιρετισμούς της Ηλιογέννητης: Ξέρω πως η θετική επιστήμη μπορεί κάπως να με μυήσει σ' αυτό που λέμε αλήθεια, όταν με τα λόγια δε θέλουμε να παίζουμε. Και πάλι έρχεται τ' όνειρο το μεταφυσικό με την αξίωση να μου βαθύνει απειροστά τους ορίζοντες. Η φαντασία μου ταυτόχρονα και αράδ' αράδα θερμαίνεται και από τα υλιστικά και από τα υπερβατικά φιλοσοφήματα».

Β. Το δεύτερο ποίημα κινείται σε διαφορετικό κλίμα και ύφος και αναδεικνύει τη σχέση του Παλαμά με τα σύμβολα και τη φιλοσοφία της αρχαιότητας, μια σχέση δημιουργική και όχι στατική. Για το ποίημα αυτό και τα σύμβολά του γράφει ο Νίκος Βέης: «Την επιβίωση της αρχαίας ειδωλολατρικής ψυχής μέσα στον χριστιανικό νεοελληνικό κόσμο και την αθάνατη λατρεία του παντοτινού ωραίου τραγούδησε ο Ποιητής πάνω σ' Απολλώνια και Πανικά μοτίβα. Ο Αρκαδικός θεός Παν, η λατρεία του οποίου απ' τον στρατηγό Μιλτιάδη, έπειτα από τη νίκη του Μαραθώνα, καθιερώθηκε και στην Αττική, για να ταυτιστεί βραδύτερα στους Ελληνιστικούς χρόνους με το Παν. Ο Παν δεν είναι πλέον ―καθώς θέλει ο Ποιητής― θεός των ποιμένων και των ποιμνίων, αλλά φωτογέννητη και φωτεινή θεία ύπαρξη. [...] Ό,τι λείψανα της συμβολικής λατρείας του Άδωνη και σήμερα σώζονται στην Ήπειρο, τα 'ξερε καλά ο Ποιητής από μιλήματα με τον Ν. Γ. Πολίτη και τη μελέτη του Δ. Σάρρου (Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος,τ. Λ', 1987, σ. 348-351). Ο Άδωνης ήταν προσωποποιία της βλάστησης που χάνεται και πάλι ξαναγεννιέται· [...] Λένε μερικοί μελετητές πως οι θλιβερές μέρες των γιορτών του Άδωνη κρατούσαν ολόκληρη βδομάδα και μας θυμίζουν τη Μεγάλη Βδομάδα τη δική μας, των χριστιανών! Μα σαν περνούσε το ταχτό πένθος για τον θάνατο του Άδωνη, άρχιζαν χαρές και πανηγύρια για την ανάσταση του Πανώριου θεού (κάτι σαν τη δική μας Λαμπρή)». Για τη σχέση του Άδωνη και του Εσταυρωμένου Χριστού μπορεί ο φιλόλογος να χρησιμοποιήσει παράλληλα και τις δύο πρώτες στροφές από το ποίημα του Άγγελου Σικελιανού «Στου Όσιου Λουκά το μοναστήρι». Επίσης για τον στίχο «Ο Μέγας Παν δεν πέθανε!» μπορεί να ανατρέξει στον Πλούταρχο: «Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων» 17 [Ηθικά 419. Α-Ε].

Ο Παλαμάς, μέσα από μια σύνθεση των χριστιανικών με τα αρχαία στοιχεία, αναδεικνύει τη διαχρονικότητα των ιδεών και της ελληνικής παράδοσης, που μετουσιώνονται σε συστατικά στοιχεία της ελληνικής ψυχής. Αυτή η συνέχεια μέσα στους αιώνες προσδίδει στο ποιητικό ύφος πανηγυρική διάθεση, πνεύμα αισιοδοξίας και σιγουριάς. Έχει ενδιαφέρον, μετά την ολοκλήρωση της διδασκαλίας, οι μαθητές να διαβάσουν το «Ιωνικόν» του Καβάφη και να επισημάνουν την επιβίωση της ελληνικής αρχαιότητας ως βασική έννοια στην οποία εστιάζει ο Καβάφης.

Κωστής Παλαμάς
Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
Βικιπαίδεια
βιογραφία, ποιητικό έργο, συμφραστικός πίνακας στις Ψηφίδες: ,
ΕΚΕΒΙ
Οδύσσεια, Υπ. Παιδείας Κύπρου, σύντομο βιογραφικό
Σελίδα του Ν. Σαραντάκου, Πλούσιο υλικό
Μελοποιημένα ποιήματα στο stixoi.info
Ποιήματα στο nektarios.gr
Αναγνώσεις ποιημάτων στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού
Ίαμβοι και Ανάπαιστοι:
ΤΑΙΝΙΕΣ
εκπομπή ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, Η ΚΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ
εκπομπή ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Κωνσταντίνος Παρθένης:
στην Εθνική Πινακοθήκη
στο Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ.
στη ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ Γ.Ι. ΚΑΤΣΙΓΡΑ
στο paleta art , ,
στο artnet
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο Google Art & Culture
στο wiki art