ΠΡΩΤΕΑΣ, Ελληνική Μυθολογία

Ο Πρωτέας είναι θαλάσσιος θεός με μαντικές ικανότητες, γέρων σοφός αλλά δούλος (ὑποδμὼς) του Ποσειδώνα, πατέρας της Ειδοθέας, την οποία ο Αισχύλος ονομάζει Ευρυνόμη στο σατυρικό δράμα Πρωτέας. Πατέρας και κόρη μαζί κατοικούσαν στο νησάκι Φάρο της Αιγύπτου. Εκεί τον συνάντησε ο Μενέλαος επιστρέφοντας από την Τροία στη Σπάρτη.

Πρωτέας και Αρισταίος

Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης, κόρης του βασιλιά των Λαπιθών Υψέα, εγγονής του θεού-ποταμού Πηνειού και της Ναϊάδας Κρέουσας, δισέγγονης της Γαίας και του Ποσειδώνα. Στη Λιβύη, στην τοποθεσία όπου αργότερα ιδρύθηκε η πόλη Κυρήνεια, γεννήθηκε ο Αρισταίος, τον οποίο ο πατέρας του, ή ο Ερμής, εμπιστεύτηκε στη Γαία και στις Ώρες που τον ανέθρεψαν με νέκταρ και αμβροσία. Άλλη παράδοση θέλει τον Κένταυρο Χείρωνα δάσκαλό του και τις Μούσες να συμπληρώνουν τη μόρφωσή του διδάσκοντάς του την ιατρική και την τέχνη της μαντείας. Κατά άλλη εκδοχή ο ίδιος ο πατέρας του τον παρέδωσε στις Νύμφες για να τον μεγαλώσουν, και αυτές τον ονόμασαν Αρισταίο και του προσέδωσαν επίθετα που ταιριάζουν στις ενασχολήσεις και τις ικανότητές του —Νόμιος, δηλαδή βοσκός, και Αγρεύς, δηλαδή κυνηγός, γιατί, μεταξύ άλλων, θεωρείται και εφευρέτης τεχνικών του κυνηγιού, όπως ο λάκκος και τα δίχτυα. Από τις τροφούς του διδάχθηκε την καλλιέργεια της ελιάς και της αμπέλου, την τυροκομία, τη μελισσοκομία, γνώσεις που μοιράστηκε αργότερα με άλλους ανθρώπους.

Ο Βιργίλιος παραδίδει την ιστορία της συνάντησης του Αρισταίου με τον θαλάσσιο μαντικό θεό Πρωτέα. Αυτή έγινε κάτω από τις εξής συνθήκες: Όταν κάποτε ο Αρισταίος είδε την Ευρυδίκη, τη σύζυγο του Ορφέα, θέλησε να την αποκτήσει, την κυνήγησε κατά μήκος ενός ποταμού και, καθώς η Ευρυδίκη έτρεχε για να γλυτώσει από το βίαιο αγκάλιασμα, δεν πρόσεξε και πάτησε ένα φίδι που αντέδρασε με δηλητηριώδες δάγκωμα. Η Ευρυδίκη πέθανε, οι θεοί οργίστηκαν και έστειλαν επιδημία στις μέλισσές του, για να τον τιμωρήσουν για την ανόσια πρόθεσή του. Απελπισμένος ο Αρισταίος, και επειδή δεν μπορούσε να καταλάβει την αιτία της συμφοράς, ζήτησε τη βοήθεια της μητέρας του Κυρήνης, η οποία κατοικούσε κάτω από τα νερά του Πηνειού σε κρυστάλλινο παλάτι. Κι εκείνη τον συμβούλευσε να απευθυνθεί στον θαλάσσιο μαντικό θεό Πρωτέα και να τον ρωτήσει. Τον βρήκε να αναπαύεται πάνω σε ένα βράχο στο νησάκι Φάρος της Αιγύπτου, ανάμεσα σε ένα κοπάδι φώκιες του Ποσειδώνα, φύλακας και φρουρός τους. Και επειδή ήταν γνωστό ότι ο Πρωτέας δεν συμπαθούσε αυτούς που επίμονα τον ρωτούσαν για να μάθουν, ο Αρισταίος τον αλυσόδεσε την ώρα που ο μαντικός θεός κοιμόταν και τον ανάγκασε να μιλήσει. Κι εκείνος του αποκάλυψε την αιτία της οργής των θεών και τον συμβούλευσε πώς να προμηθευτεί καινούρια σμήνη μελισσών. [Εικ. 1, 2, 3]

Πρωτέας και Μενέλαος

Απρονοησία έκανε τον Μενέλαο να μην θυσιάσει στους θεούς φεύγοντας από την Αίγυπτο. Αυτοί τον τιμώρησαν ρίχνοντάς τον στο νησάκι Φάρος, απέναντι από την Αλεξάνδρεια. Ενάντιοι άνεμοι τον δέσμευσαν εκεί για είκοσι μερόνυχτα. Αλλά όπως ο νεκρός Τειρεσίας υπέδειξε στον Οδυσσέα τον τρόπο του γυρισμού, έτσι και μια νεαρή κοπέλα, η Ειδοθέα, κόρη του γέροντα της θάλασσας Πρωτέα, συμβούλεψε τον Μενέλαο να αναζητήσει τον πατέρα της και να τον ρωτήσει για τον γυρισμό του. Ακολουθώντας της οδηγίες της Ειδοθέας, ο Μενέλαος με τρεις συντρόφους μπήκαν σε μια έρημη σπηλιά. Εκεί η κοπέλα τους σκέπασε με δέρματα από τέσσερις φώκιες που η ίδια μόλις είχε ξεγδάρει και, για να μην πνιγούν οι τέσσερις άνδρες από την άσχημη μυρωδιά, τους έσταξε αμβροσία στα ρουθούνια. Σε λίγο βγήκαν οι φώκιες από τη θάλασσα και ο Πρωτέας τις μέτρησε και τις βρήκε εντάξει — μαζί και τις τέσσερις που η κόρη του είχε σκοτώσει. Εδώ η μυθική περιγραφή συνταιριάζει την πραγματική συμπεριφορά στην κοινότητα αυτών των θηλαστικών με το φανταστικό στοιχείο — ό,τι ακριβώς κάνει ο ποιητής της Οδύσσειας με την περιγραφή της κοινότητας των Κυκλώπων που παραπέμπει σε κοινωνίες κτηνοτροφικές με καθαρά ποιμενικό χαρακτήρα.

Ο Πρωτέας αποκοιμήθηκε και τότε ο Μενέλαος και οι σύντροφοί του τον άρπαξαν. Ο γέροντας μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι, φίδι, λεοπάρδαλη, κάπρο, νερό, δέντρο, όπως η Θέτιδα όταν προσπαθούσε να την πιάσει ο Πηλέας. Όποια μορφή κι αν έπαιρνε, οι άνδρες τον κρατούσαν σφιχτά. [Εικ. 4] Αποκαμωμένος πήρε την αρχική μορφή του και συμβούλευσε τον Μενέλαο να επιστρέψει στον Νείλο και να θυσιάσει στον Δία και τους άλλους θεούς. Τον πληροφόρησε ακόμη για την τύχη των άλλων ηρώων, του Λοκρού Αίαντα, του αδελφού του Αγαμέμνονα, του Οδυσσέα που χρόνια τον κρατούσε η Καλυψώ στο νησί της και προφήτευσε τον θάνατο του Μενέλαου και τη μετάβασή του στα Ηλύσια πεδία, σε τόπο ευλογημένο, με κυβερνήτη τον Ραδάμανθυ, χωρίς βροχές, χιόνια, βαρυχειμωνιές. Ο Μενέλαος ενήργησε σύμφωνα με τις υποδείξεις του Πρωτέα και επιπλέον ύψωσε κενοτάφιο στον Αγαμέμνονα, για να μείνει το όνομά του και στα ξένα. Με ούριο άνεμο έφτασε τελικά στην πατρίδα του ύστερα από δεκαοκτώ χρόνια απουσίας. (Οδ., δ 354-586)

Φυσικά δεν έλειψαν οι περισσότερο ορθολογικές ερμηνείες για την ικανότητα του Πρωτέα να μεταμορφώνεται. Ο παραδοξογράφος Ηράκλειτος στο Περί απίστων (29) αποδίδει το μυθολόγημα στην ικανότητα του Πρωτέα να φέρεται στους δίκαιους ανθρώπους σαν δροσερό νερό αλλά να πέφτει επάνω στους αδίκους σαν πύρινη ρομφαία:

Λέγεται ὅτι ἐγένετο ποτὲ μὲν ὕδωρ, ποτὲ δὲ πῦρ, δηλονότι τοῖς μὲν χρηστοῖς ὡς ὕδωρ, τοῖς δὲ πονηροῖς κατ᾽ ἀξίαν τιμωρητικός· ὅθεν ταύτην τὴν φήμην περὶ αὐτοῦ διέσπειραν.

Πρωτέας και… Πρωτέας

Σύμφωνα με άλλες εκδοχές, ο Πρωτέας, που συγχέεται ή και ταυτίζεται με τον Αιγύπτιο βασιλιά Πρωτέα, ήταν γιος του Ποσειδώνα, καταγόταν από την Αίγυπτο αλλά την εγκατέλειψε γιατί ο βασιλιάς της Βούσιρης την κυβερνούσε τυραννικά. Ακολούθησε τους γιους του Φοίνικα που αναζητούσαν την αδελφή τους Ευρώπη και έτσι έφτασε μέχρι την Παλλήνη της Χαλκιδικής. Εκεί παντρεύτηκε τη Χρυσονόη ή Τορώνη, κόρη του βασιλέα των Σιθώνων Κλίτου, με την υποστήριξη του οποίου κατέλαβε τους βόρειους γείτονες της Χαλκιδικής Βισάλτες, στη χώρα των οποίων έγινε βασιλιάς (Λυκ., Αλεξ. 115-116. Νόνν., Διον. ΧΧΙ, 289). Από την κόρη του Κλίτου απέκτησε παιδιά, μια κόρη που ονομάστηκε Τορώνη, και γιους, τον Τηλέγονο και τον Τμώλο ή Πολύγονο. Άλλη παραλλαγή τού δίνει για σύζυγο μια κόρη του Γίγαντα Αλκυονέα (Σουδ., λ. Αλκυονίδες), ενώ από την Αγχινόη απέκτησε τη κόρη Καβειρώ (Στέφ. Βυζ. Καβειρία). Ενίοτε η Αγχινόη θεωρείται κόρη του Πρωτέα και μητέρα του Σίθωνα από τον Άρη. Όπως και να έχει, τα αγόρια του δεν του έμοιασαν, εξελίχθηκαν σε ωμούς και παράνομους που δεν άφηναν ζωντανό κανέναν ξένο που έφτανε στα μέρη τους (Λυκ., Αλεξ. 124. Απολλόδ. 2.5.9 και 15. Κόνων 26 F1 XXXII). Προκάλεσαν και τον Ηρακλή να παλέψει μαζί τους και φυσικά έχασαν, ο Ηρακλής τους σκότωσε, ο πατέρας τους τους έθαψε, συγχώρεσε τον φονιά τους και τον καθάρισε από τον φόνο — Καὶ αὐτοῖς μὲν ὁ πατὴρ χῶμα ἔχωσεν, Ἡρακλέα δέ (ἦν γὰρ ἐναγής) καθῆρε τοῦ φόνου (Φώτ., Βιβλ. 186.136b). Μετά από αυτό, και με τη βοήθεια του πατέρα του Ποσειδώνα, ο Πρωτέας εγκατέλειψε τον μακεδονικό χώρο και εγκαταστάθηκε στο νησί Φάρος.

Πρωτέας και Ελένη

Ο βασιλιάς της Αιγύπτου και μάντης Πρωτέας, που φιλοξένησε κάποτε και τον Διόνυσο, θεωρείται πως είναι αυτός που εμπλέκεται στον μύθο της Ελένης, είναι επομένως σύγχρονος του Μενέλαου και των άλλων ηρώων του Τρωικού πολέμου. Σύμφωνα με παραδόσεις, τις οποίες αξιοποίησε ο Ευριπίδης, η Ελένη δεν απάτησε τον άνδρα της και ούτε ποτέ πήγε στην Τροία. Αυτό που άρπαξε ο Πάρης ήταν ένα ομοίωμά της, φτιαγμένο από σύννεφο από την ίδια τη θεά Ήρα, που με αυτόν τον τρόπο εκδικήθηκε τον Πάρη για την επιλογή που είχε κάνει της Αφροδίτης ως της καλλίστης. Ο Ερμής, εκτελώντας εντολές του Δία, οδήγησε κρυφά την Ελένη στην Αίγυπτο, όπου έμενε προστατευμένη από τον βασιλιά Πρωτέα, μέχρι που εκείνος πέθανε· μάλιστα λεγόταν ότι εκείνος έφτιαξε το ομοίωμα της Ελένης και αυτό έφερε στην Τροία ο Πάρης. Κατά τον Ευριπίδη, σύζυγος του Πρωτέα ήταν η Ψαμάθη, κόρη του Νηρέα, από την οποία απέκτησε έναν γιο, τον Θεοκλύμενο, και μια κόρη, την Ειδώ ή Θεονόη. Ο Θεοκλύμενος πόθησε την Ελένη, η οποία αναγκάστηκε να προσπέσει στον τάφο του Πρωτέα ικέτισσα, προκειμένου να σωθεί από τις ορέξεις του νέου βασιλιά. Συμπαραστάτη στο σχέδιο που εκπόνησε για να διαφύγει τελικά από την Αίγυπτο με τον ναυαγό σύζυγό της Μενέλαο βρήκε τη Θεονόη, η οποία αναγνώρισε το δίκιο της Ελένης.

Ο Ηρόδοτος παραδίδει πως η Ελένη έφτασε μαζί με τον Πάρη στην Αίγυπτο. Όταν ο Πρωτέας πληροφορήθηκε την ανόσια πράξη της αρπαγής, έδιωξε τον Πάρη από τη χώρα του και κράτησε την Ελένη κοντά του μέχρι να την αναζητήσει ο σύζυγός της Μενέλαος· μαζί κράτησε και τους θησαυρούς που κουβαλούσε μαζί της από τη Σπάρτη. Ωστόσο, οι Έλληνες επιτέθηκαν στην Τροία, ζήτησαν την Ελένη από τον Πρίαμο, εκείνος τους φανέρωσε ότι η Ελένη βρισκόταν στην Αίγυπτο, εκείνοι όμως δεν τον πίστεψαν και συνέχισαν τον πόλεμο. Μόνο όταν κατέλαβαν την Τροία και αντιλήφθηκαν ότι πράγματι η Ελένη δεν ήταν εκεί, πίστεψαν τον νεκρό πια Πρίαμο και πήγαν να την αναζητήσουν στον Πρωτέα που ευχαρίστως την παρέδωσε στον άνδρα της. (2.112-120). Ο ιστορικός παραδίδει ότι το όνομα του διαδόχου του Πρωτέα ήταν Ραμψίνιτος (2.121), ενώ ο Διόδωρος τον αναφέρει ως Ρέμφη και γράφει πως το αιγυπτιακό όνομα του Πρωτέα ήταν Κέτης (1.62).

Σχετικά λήμματα:

ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΑΣ, ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ, ΑΡΙΣΤΑΙΟΣ, ΕΛΕΝΗ, ΕΡΜΗΣ, ΕΥΡΥΔΙΚΗ, ΕΥΡΩΠΗ, ΗΡΑΚΛΗΣ, ΜΕΝΕΛΑΟΣ, ΝΗΡΕΑΣ, ΝΥΜΦΕΣ, ΟΡΦΕΑΣ, ΠΑΡΗΣ, ΠΗΝΕΙΟΣ, ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ, ΠΡΙΑΜΟΣ, ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ, ΝΕΙΛΟΣ, ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ, ΧΕΙΡΩΝΑΣ, ΨΑΜΑΘΗ

Πρωτέας και Μενέλαος

Ενώ για την πατρίδα εδώ κινούσα με λαχτάρα,
στην Αίγυπτο οι αθάνατοι μ’ εμπόδισαν ακόμα,
γιατί δεν έκαμα σ’ αυτούς λυτρωτικές θυσίες
και πάντα θέλανε οι θεοί να μη ξεχνώ το τάμα.
Στη θάλασσα είναι ένα νησί την πολυκυματούσα,
μπροστά μπροστά στην Αίγυπτο και Φάρο τ’ ονομάζουν,
αλάργα τόσο όσο μπορεί να φτάσει σε μια μέρα
κοίλο καράβι αν πίσω του φυσάει τ’ αγέρι πρύμο.
Κι έχει λιμάνι σφαλιστό όθε τα μαύρα πλοία
τα ρίχνουν μες στο πέλαγο, νερό γλυκό όταν πάρουν.
Είκοσι μέρες οι θεοί μ’ είχανε εκεί κλεισμένον,
μήτε έπαιρνε απ’ τη θάλασσα αγέρας να φυσήξει,
που τα καράβια στου γιαλού ξεπροβοδάει τα πλάτια
Θα μας σωνόντανε οι θροφές και των αντρών το θάρρος,
αν μια θεά δε μ’ έσωνε, πονώντας, η Ειδοθέα,
του γέρου του θαλασσινού η κόρη του Πρωτέα
που την καρδιά της τάραξα στα τρυφερά της στήθια.
Με βρήκε που παράδερνα αλάργα απ’ τους συντρόφους,
που πάντα γύρω στο νησί ψαρεύανε μ’ αγκίστρια,
γιατί μια πείν’ μελανή τους θέριζε τα σπλάχνα.
Σιμά μου στάθηκε η θεά και μου ’πε δυο της λόγια·
«Τόσο πολύ είσαι αστόχαστος κι άμυαλος ξένε, τόσο,
ή θέλοντας αναμελάς και χαίρεσαι στα πάθια,
έτσι όπως χάνεσαι καιρό μες στο νησί κλεισμένος
κι ούτε άκρη δεν μπορείς να βρεις κι οι ναύτες σου δειλιάζουν;»
Είπε και της απάντησα κι εγώ με δυο μου λόγια·
«Θα σου τα πω μετά χαράς, όποια θεά κι αν είσαι,
πως δεν το θέλει η γνώμη μου να χάνω τον καιρό μου,
μα στους θεούς αμάρτησα που κατοικούν στα ουράνια.
Μόν’ έλα τώρα να μου πεις —όλα οι θεοί τα ξέρουν—
ποιος έτσι μ’ έδεσε θεός και μου ‘κλεισε το δρόμο,
και πώς θα φύγω στο γιαλό τον ψαροθρόφο απάνω;»
Είπα, κι η λατρευτή θεά μ’ απάντησε έτσι πάλε·
«Μετά χαράς σου, ξένε, αυτά θα σου τα πω όπως είναι.
Εδώ συχνάζει ένας θεός και του πελάγου γέρος,
άψευτος απ’ την Αίγυπτο προφήτης, ο Πρωτέας,
που ξέρει όλης της θάλασσας τα βάθη κι είναι δούλος
του Ποσειδώνα. Λένε αυτός πατέρας μου πως είναι.
Αν συ, καρτέρι σταίνοντας, μπορέσεις να τον πιάσεις,
αυτός το δρόμο θα σου πει, του ταξιδιού το μάκρος
και στην πατρίδα πώς θα πας μες στ’ αφρισμένο κύμα.
Και θα σου πει, θεόθρεφτε, ανίσως το θελήσεις,
ό,τι καλό στο σπίτι σου κι ό,τι κακό έχει γίνει,
αφότου αλάργα στα πικρά στα μαύρα ξένα λείπεις».
Είπε και της απάντησα κι εγώ με δυο μου λόγια·
«Μονάχη τώρα σκέψου εσύ του γέρου το καρτέρι,
να μην ξεφύγει όταν με ιδεί ή και το προνοήσει.
Γιατί είναι δύσκολο ο θνητός θεός να καταβάλει».
Είπα κι η λατρευτή θεά μ’ απάντησε έτσι αμέσως·
«Μετά χαράς σου, ξένε, αυτά θα σου τα πω όπως είναι.
Όταν ο ήλιος ανεβεί στα μεσουράνια απάνω,
βγαίνει απ’ το κύμα ο άψευτος της θάλασσας ο γέρος,
απ’ του Ζεφύρου την πνοή θολούρα σκεπασμένος,
και πάει σε κουφωτές σπηλιές τον ύπνο του να πάρει.
Γύρω του φώκες σωρευτές, βγαλμένες απ’ το κύμα,
κοιμούνται, φάρες της καλής Θαλασσογεννημέννης,
μια βρόμα αφήνοντας βαριά του τρίσβαθου πελάγου.
Εκεί κι εγώ οδηγώντας σε, την ώρα που χαράζει,
θα σε ξαπλώσω στη σειρά. Διάλεξε εσύ τρεις ναύτες
τους πιο καλούς που βρίσκονται στ’ ανάφρυδα καράβια,
κι όλα του τα φερσίματα θα σου τα πω του γέρου.
Πρώτα τις φώκες στη σειρά θα πάει να τις μετρήσει·
Κι όταν στα πέντε δάχτυλα όλες μια μια μετρήσει,
σαν το βοσκό στα πρόβατα θα πέσει ανάμεσά τους.
Σα δείτε πως κοιμήθηκε, τη δύναμή σας όλη
να βάλτε τότε και γερά να τον κρατάτε πάντα,
κι ας πολεμά να λυτρωθεί κι ας θέλει να γλιτώσει.
Σ’ όλα θα μεταμορφωθεί για να ξεφύγει, απ’ όσα
στον κόσμο βρίσκονται θεριά και σε νερό θ’ αλλάξει
και σε θεόκαυτη φωτιά. Μα εσείς γερά βαστάτε
και πιο πολύ να σφίγγετε. Κι όταν πια σε ρωτήσει
κι έτσι είναι όπως τον είδατε σαν πήγε να πλαγιάσει,
αφήστε τότε το στανιό, το γέρο λευτερώστε,
και ρώτησέ τον ποιος θεός βαστάει μαζί σου πάθος
και πώς θα βρεις το γυρισμό στο ψαροθρόφο κύμα».
Έτσι είπε και στη θάλασσα βουτάει στην κυματούσα,
και στο καράβι πήγα εγώ που στέκονταν στην άμμο,
με συλλογές πολλές στο νου στο δρόμο που τραβούσα.
Σαν ήρθα κάτου στο γιαλό και στο γοργό καράβι
λίγο στο πόδι φάγαμε κι ήρθε έπειτα κι η νύχτα.
Και τότε κοιμηθήκαμε στης θάλασσας την άκρη.
Σαν ήρθε η ροδοδάχτυλη νυχτοθρεμμένη Αυγούλα
πήρα τ’ απλόχωρου γιαλού την αμμουδιά άκρη άκρη,
τάζοντας στους θεούς πολλά, με τρεις μαζί συντρόφους,
πού ’χα, σε κάθε ανάγκη μου, το θάρρος μου σ’ εκείνους.
Βγήκε όξω τότε απ’ του γιαλού τους κόρφους κι η Ειδοθέα,
φέρνοντας τέσσερα φωκών τομάρια νιογδαρμένα,
το τέχνασμα του γέρου της πατέρα μελετώντας.
Τέσσερες λάκκους άνοιξε στης θάλασσας την άμμο
κι έκατσε και περίμενε. Πάμε κοντά της τότε
και στη σειρά μας ξάπλωσε, σκεπάζοντας καθένα
μ’ ένα τομάρι. Εκεί φριχτό μας βγήκε το καρτέρι,
γιατί μας έπνιγε βαριά καταραμένη βρόμα
των θαλασσόθρεφτων φωκών. Γιατί ποιος θα βαστούσε
κοντά σ’ ένα θεριόψαρο να πέσει του πελάγου;
Μα πάλε αυτή μας έσωσε, μεγάλη ανάσα βρήκε.
Μια μυρουδιά μας έβαλε στη μύτη μας ουράνια
που μοσκομύριζε όμορφα, την ψαροβρόμα σβούσε.
Προσμέναμε όλο το πρωί με την ψυχή στο στόμα.
Κι ήρθαν οι φώκιες σωρευτές απ’ το γιαλό κι αράδα
ξαπλώθηκαν στης θάλασσας τ’ αμμουδερό ακρογιάλι.
Και στο καταμεσήμερο βγήκε κι ο γέρος όξω
απ’ το γιαλό κι απάντησε τις φώκιες τις θρεμμένες,
κι όλες σαν τις γυρόφερε μετρούσε πόσες ήταν.
Πρώτους με τα θεριόψαρα μαζί κι εμάς μετρούσε,
χωρίς να βάλει μέσα του πως του ’χαμε παγίδα,
κι έπειτα πλάγιασε κι αυτός. Χυμούμε απάνου τότε
σκούζοντας και τον πιάσαμε με τα γερά μας χέρια.
Μα ο γέρος δεν τις ξέχασε τις δολερές του τέχνες·
και πρώτα πρώτα γίνεται πυκνόμαλλο λιοντάρι,
κι έπειτα δράκος, πάρδαλη, τρανός μεγάλος κάπρος,
γίνεται γάργαρο νερό και φυλλωμένο δέντρο,
κι εμείς γερά τον σφίγγαμε με θάρρος στην καρδιά μας.
Στο τέλος σαν απόκαμε ο πονηρός ο γέρος
τότε έτσι με δυο λόγια του με ρώτησε και μου ’πε·
«Με ποιο θεό μου σκάρωσες το δόλο, γιε τ’ Ατρέα,
και στην παγίδα μ’ έπιασες με το στανιό; Τι θέλεις;»
Έτσι είπε και τ’ απάντησα κι εγώ με δυο μου λόγια·
«Τα ξέρεις, γέρο· τι ρωτάς και θες να με γελάσεις;
Μες στο νησί αποκλείστηκα καιρό κι ούτε άκρη βρίσκω,
κι έσβησε μες στα στήθια μου το θάρρος της καρδιάς μου.
Μόν’ έλα πες μου τώρα εσύ —όλα οι θεοί τα ξέρουν—
ποιος έτσι μ’ έδεσε θεός και μου ’κλεισε το δρόμο,
και πώς θα βρω το γυρισμό στο ψαροθρόφο κύμα;»
Είπα, κι αυτός μ’ απάντησε με δυο του λόγια αμέσως·
«Είχες στο Δία χρέος σου και στους θεούς τους άλλους
σαν ξεκινούσες όμορφα σφαχτά να θυσιάσεις,
να πας μιαν ώρα αρχύτερα στον τόπο σου, περνώντας
την αφρισμένη θάλασσα. Γιατί γραφτό δεν είναι,
να ιδείς πατρίδα και δικούς και το ψηλό σου σπίτι,
προτού γυρίσεις στα νερά του Διοθρεμμένου Νείλου
κι εκεί να κάμεις στους θεούς λυτρωτικές θυσίες
Τότε θα δώσει η χάρη τους να πας εκεί που θέλεις».
Έτσι είπε κι όλο πάγωσε το αίμα μου στις φλέβες,
που το γεράνιο πέλαγο πάλε έλεγε να πάρω,
να πάω στην Αίγυπτο, κακό και δύσκολο ταξίδι.
Μα κι έτσι, με δυο λόγια μου γυρίζω και του κάνω·
«Έτσι όλα θα τα κάμω αυτά καθώς ορίζεις, γέρο.
Μόν’ έλα ξήγα μου κι αυτό και την αλήθεια πες μου,
αν άβλαβο όλοι οι Αχαιοί με τα καράβια πήγαν,
όσους εγώ κι ο Νέστορας αφήσαμε στην Τροία,
ή στα καράβια αν θάνατο πικρό κανένας βρήκε,
ή πέθανε στο σπίτι του σαν τέλεψαν οι μάχες».
Είπα, κι αυτός μ’ απάντησε με δυο του λόγια αμέσως·
Τι με ρωτάς τ’ Ατρέα γιε· Τι θέλεις να τα μάθεις
αυτά που κρύβω μες στο νου, που σαν τ’ ακούσεις όλα
σου το προλέγω, αδάκρυτος ώρα πολλή δε θα ’σαι.
Γιατί πολλοί χαθήκανε, πολλοί σωθήκανε άλλοι.
Απ’ όλους τους οπλαρχηγούς των Αχαιών δυο μόνοι
στο γυρισμό χαθήκανε. Στον πόλεμο... τα ξέρεις.
Κι ένας ακόμα ζωντανός στο πέλαο παραδέρνει.
Ο Αίας στα μακρόκουπα σκοτώθηκε καράβια.
Στις μεγαλόπετρες Γυρές τον πήγε ο Ποσειδώνας
κι απ’ τη φουρτούνα γλίτωσε. Θα ξέφευγε τη μοίρα,
κι ας τον μισούσε η Αθηνά Παλλάδα, αν ένα λόγο
αγέρωχο δεν έλεγε, τρελό το νου αν δεν είχε,
πως θα σωθεί απ’ τη θάλασσα και στων θεών το πείσμα.
Μα ο Ποσειδώνας άκουσε την καύχησή του εκείνη
κι αδράχνοντας την τρίαινα στα στιβαρά του χέρια
χτύπησε τη Γυρόπετρα, κομμάτια δυο την κάνει.
Έμεινε το ’να ασάλευτο, και το κομμάτι τ’ άλλο,
που απάνου ο Αίας, κάθουνταν και το βαρύ είπε λόγο,
έπεσε μες στη θάλασσα και πέταξε τον Αία
στο πέλαγος τ’ απέραντο το κυματοδαρμένο.
Έτσι εκεί τότε χάθηκε πικρή ροφώντας άρμη.
Ο αδερφός σου ξέφυγε με τα βαθιά καράβια
το θάνατο. Τον έσωσε η πολυσέβαστη Ήρα.
Μα στου Μαλιά σα ζύγωνε κοντά το ψηλοβούνι,
φουρτούνα εκεί τον πέταξε στο ψαροτρόφο κύμα,
ενώ βαριά αναστέναζε, και στης στεριάς μιαν άκρη
τον πήγε, όπου πρωτύτερα ο Θυέστης κατοικούσε
και τότε εκεί καθόντανε ο Αίγισθος ο γιος του.
Κι όταν φαινόντανε άπαθος ο γυρισμός του εκείθε
και πρύμος γύρισε ο καιρός και πήγαν στην πατρίδα,
χαρά γεμάτος έφτασε στην ποθητή του χώρα
κι έσβησε και το χώμα της φιλούσε με λαχτάρα,
κι έχυνε δάκρυα φλογερά στη γης απ’ τη χαρά του
Τότε απ’ την βίγλα ένας σκοπός τον είδε που ’χε βάλει
ο δολοπλόκος Αίγισθος και ρόγα του ’χε τάξει
πως θα του δώσει δυο φλουριά, κι ολοχρονίς φυλούσε,
μην έρθει πίσω απάντεχος κι αδράξει τ’ άρματά του,
κι έτρεξε στο παλάτι ευτύς την είδηση να φέρει,
κι αμέσως βρήκε ο Αίγισθος τη δολερή του τέχνη.
Είκοσι διάλεξε παιδιά τα πιο γερά στη χώρα
κι ένα καρτέρι του ’στησε. Κι απ’ τ’ άλλο μέρος πάλε
τραπέζι είπε κι ετοίμασαν, και πήγε να καλέσει
μ’ αμάξια και μ’ αλόγατα το βασιλιά Αγαμέμνο,
ο ίδιος με κακό σκοπό. Και στο τραπέζι απάνω
ανύποπτο τον σκότωσε όπως κανείς το βόδι
σκοτώνει μέσα στο παχνί. Κι απ’ τους συντρόφους που ’χαν
τ’ Ατρέα ο γιος κι ο Αίγισθος δε γλίτωσε κανένας,
μόν’ όλοι σκοτωθήκανε μες στο ψηλό παλάτι».
Έτσι είπε και στα στήθια μου ραγίστηκε η καρδιά μου
κι έκλαιγα απάνω στου γιαλού την άμμο καθισμένος,
μήτε ήθελα πια τη ζωή κι ήλιου να βλέπω αχτίδα.
Κι έπειτα πια αφού χόρτασα να κλαίω και να κυλιέμαι
τότε έτσι μου ’πε ο άψευτος ο γέρος του πελάγου.
«Έτσι μην κλαις αδιάκοπα κι αιώνια, γιε τ’ Ατρέα,
γιατί δε βγάζουμε όφελος. Κι έλα —καιρό μη χάνεις—
κοίταξε στην πατρίδα σου πώς γλήγορα θα φτάσεις.
Γιατί δεν ξέρω αν ζωντανό τον Αίγισθο εκεί θα βρεις
ή να τον κόψει αν πρόφτασε ο θεϊκός Ορέστης,
και τότε στο νεκρώσιμο τραπέζι θα καθίσεις».
Έτσι είπε και στα στήθια μου, μ’ όσο κι αν είχα πόνο,
πάλε μου γλύκανε η καρδιά κι η άφοβη ψυχή μου,
κι έτσι στο γέρο μίλησα με πεταχτά μου λόγια·
«Αυτούς τους έμαθα τους δυο. Τον τρίτο τώρα πες μου,
που παραδέρνει ζωντανός στης θάλασσας τα πλάτια,
ή πέθανε. Θέλω κι αυτό, κι ας κλάψω, να τ’ ακούσω».
Είπ’ κι ευτύς μ’ απάντησε με δυο του λόγια ο γέρος·
«Ο τρίτος του Λαέρτη ο γιος που κατοικεί στο Θιάκι.
Τον είδα απάνου σε νησί δάκρυα πικρά να χύνει
μες στης νεραϊδας Καλυψώς το σπίτι που άθελά του
τον εμποδίζει, ούτε μπορεί να φτάσει στην πατρίδα
γιατί δεν έχει με κουπιά καράβι μήτε ναύτες
στα στήθια απάνω τα πλατιά να φύγει του πελάγου.
Μα το δικό σου ριζικό δεν είναι, γιε τ’ Ατρέα,
να βρεις εδώ το θάνατο στ’ αλογοβόσκητο Άργος,
μόν’ θα σε στείλουν οι θεοί μες στον Ηλύσιο κάμπο,
όπου ο ξανθός Ραδάμανθος, στα πέρατα του κόσμου,
κι όπου χαρούμενη η ζωή διαβαίνει των ανθρώπων.
Δεν πέφτει χιόνι ούτε βροχή κι ούτε βαρύς χειμώνας,
μόν’ πάντα χύνει ο Ωκεανός γλυκόπνευτου Ζεφύρου
ήσυχο αγέρι φέρνοντας ανάσα στους ανθρώπους,
γιατί του Δία είσαι γαμπρός μια πόχεις την Ελένη».
Έτσι είπε και στη θάλασσα βουτάει την κυματούσα.
Τότε κι εγώ στους ναύτες μου και στα καράβια πήγα
μ’ άπειρες συλλογές στο νου στο δρόμο που τραβούσα.
Σαν ήρθαμε στη θάλασσα και στα καράβια κάτου
λίγο στο πόδι φάγαμε κι η άφθαρτη ήρθε η νύχτα,
και τότε κοιμηθήκαμε στης θάλασσας την άκρη.
Σαν ήρθε η ροδοδάχτυλη νυχτοθρεμμένη Αυγούλα,
ρίξαμε πρώτα στο γιαλό τα ισόμετρα καράβια
και τα πανιά σηκώσαμε, σαν μπήκαν τα κατάρτια,
κι οι ναύτες μέσα πήδησαν και κάθισαν στους μπάγκους
αράδα και τα κύματα με τα κουπιά χτυπούσαν.
Πίσω στο Νείλο αράξαμε, το διόθρεφτο ποτάμι,
πάλε τα πλοία κι έκαμα λυτρωτικές θυσίες
κι έχτισα μνήμα των θεών σαν έπαψε το πείσμα,
στον Αγαμέμνο, αθάνατη η δόξα του να μείνει.
Κι όταν τα τέλειωσα όλα αυτά, ξεκίνησα, με πρύμο
αγέρι πόστειλε ο θεός κι έφτασα στην πατρίδα.
(Οδ. 354-586, μετ. Ζ. Σιδέρης)

Βασιλεία του Κέτηνα / Πρωτέα και του Ρέμφη

Μετά το θάνατο αυτού του βασιλιά για πέντε γενιές υπήρξε αναρχία και εκλέχτηκε βασιλιάς ένας άσημος, που οι Αιγύπτιοι τον ονομάζουν Κέτηνα, ενώ οι Έλληνες νομίζουν ότι είναι ο Πρωτέας που έζησε κατά την περίοδο του Τρωικού πολέμου. Κατά την παράδοση αυτός ήταν έμπειρος στους ανέμους και μεταμορφωνόταν άλλοτε παίρνοντας μορφές έμβιων όντων άλλοτε δέντρου ή φωτιάς ή κάποιου άλλου πράγματος και συμβαίνει οι ιερείς να αναφέρουν γι’ αυτόν στοιχεία που συμφωνούν με την παράδοση αυτή. Διότι από τη συναναστροφή του με τους αστρολόγους, που την έκανε διαρκώς, ο βασιλιάς είχε αποκτήσει εμπειρία σε τέτοια πράγματα και από ένα έθιμο που είχαν οι βασιλείς της Αιγύπτου οι Έλληνες διαμόρφωσαν το μύθο για τις μεταμορφώσεις του. Δηλαδή οι δυνάστες της Αιγύπτου συνηθίζουν να βάζουν στο κεφάλι τους προτομές λιονταριών, ταύρων και δρακόντων ως σύμβολα της εξουσίας τους· και έχουν πάνω στα κεφάλια τους άλλοτε δέντρα, άλλοτε φωτιά και άλλοτε όχι λίγα ευώδη θυμιάματα και με αυτά αφενός κοσμούν τους εαυτούς τους με μεγαλοπρέπεια και αφετέρου προκαλούν στους άλλους δέος και θεοφοβούμενη διάθεση. Μετά το θάνατο του Πρωτέα τον διαδέχθηκε στη βασιλεία ο γιος του Ρέμφης· αυτός φρόντιζε συνεχώς σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του για τα έσοδα και για τη συγκέντρωση πλούτου από παντού, ενώ από μικροψυχία και φιλαργυρία του χαρακτήρα του δεν ξόδεψε τίποτε ούτε για αφιερώματα σε θεούς ούτε για ευεργεσίες σε ανθρώπους, Γι’ αυτό έγινε όχι βασιλιάς αλλά καλός διαχειριστής και, αντί να αφήσει φήμη για την ικανότητά του, άφησε πεθαίνοντας τα πιο πολλά χρήματα απ’ όλους του προηγούμενους βασιλείς· διότι η παράδοση αναφέρει ότι άφησε περίπου τετρακόσιες χιλιάδες τάλαντα αργύρου και χρυσού. (Διόδ. 1.62, μετ. Θ.Γ. Μαυρόπουλος)