Ιστορικό πλαίσιο

Ο Διοκλητιανός δύο χρόνια μετά την ανάρρησή του στον θρόνο της Ρώμης πήρε ως συνάρχοντα τον Μαξιμιανό και επτά χρόνια αργότερα, στις 21 Μαΐου 293 τον Γαλέριο και τον Κωνστάντιο τον Χλωρό, ως Καίσαρες. Ο Κωνστάντιος ο Χλωρός είναι ο πατέρας του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Έτσι ιδρύθηκε η λεγόμενη Πρώτη Τετραρχία και η αυτοκρατορία μοιράστηκε σε τέσσερα τμήματα.

Ο Γαλέριος ήταν διοικητής του τμήματος εκείνου στο οποίο συμπεριλαμβανόταν και η ελληνική χερσόνησος. Ως έδρα του είχε ορίσει το Σίρμιο της Πανονίας, τη σημερινή Μητροβίτσα στη Σερβία, αργότερα όμως προτίμησε τη Θεσσαλονίκη.

Μέσα στην πρώτη πενταετία του 4ου αιώνα μ.Χ. έκτισε στη Θεσσαλονίκη ένα λαμπρό οικοδομικό συγκρότημα, που σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές ήταν τα «βασίλεια» δηλαδή τα ανάκτορα.

Τα ανάκτορα

Η αψίδα του Γαλέριου αποτελεί μέρος του ανακτορικού συγκροτήματος που έκτισε ο Γαλέριος στη Θεσσαλονίκη.

Τα ανάκτορα, συνολικής έκτασης 180.000 τ.μ., ήταν σαν μια μικρή πόλη, με πληθώρα κτιρίων και μνημειακών οικοδομημάτων. Από τις ανασκαφές που έχουν γίνει ξεχωρίζει ένα οκταγωνικής μορφής κτίριο, πλαισιωμένο εσωτερικά με κυκλικές αψίδες, που σκεπαζόταν με τρούλο. Ανάλογο κτήριο είχε κτίσει ο Διοκλητιανός στο Σπάλατο της Δαλματίας, σημερινό Σπλιτ, και το προόριζε για μαυσωλείο. Το οκτάγωνο δεν είναι εξακριβωμένο για ποια χρήση προοριζόταν. Το συγκρότημα κτίσθηκε σε δύο άξονες με κάθετη διάταξη. Ο ένας άξονας είχε κατεύθυνση από τα Νοτιοδυτικά προς τα Βορειοανατολικά και ταυτίζεται με τη σημερινή οδό Δημητρίου Γούναρη. Ο δεύτερος άξονας ακολουθούσε τη σημερινή Εγνατία.

Το θριαμβικό τόξο, η αψίδα του Γαλέριου, η Καμάρα

Η αψίδα στη διασταύρωση της σημερινής Εγνατίας και της πομπικής οδού από τα Ανάκτορα προς τη Ροτόντα
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης

Στο σημείο που διασταυρώνονται οι δύο άξονες κτίστηκε ένα λαμπρό μνημείο, η Καμάρα, του οποίου ο προορισμός δεν ήταν πρακτικός αλλά αναμνηστικός και τιμητικός. Πρόκειται για ένα θριαμβικό τόξο που στήθηκε λίγο πριν το 305 μ.Χ. ύστερα από την οριστική νίκη του Γαλέριου κατά των Περσών. Η διάταξη της Καμάρας ήταν τέτοια ώστε να περνούν κάτω απ' αυτήν και να διασταυρώνονται ακριβώς στο κέντρο της οι δύο μεγάλες οδικές αρτηρίες, η σημερινή Εγνατία και η οδός που ξεκινούσε από την Καμάρα και κατέληγε στη νότια πύλη του περιβόλου της Ροτόντας. Η Ροτόντα είναι ένα περίκεντρο κτήριο με εσωτερικές τετράκογχες κόγχες, του οποίου ο προορισμός ήταν λατρευτικός.

Η κατασκευή

Η πομπική οδός από τα ανάκτορα προς την Ροτόντα διαμέσου της Αψίδας
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης

Η κατασκευή της Καμάρας βασίστηκε σε δύο παράλληλους τοίχους, μήκους 37 μ. περίπου και πάχους 3,80 μ. (Σήμερα σώζεται ο ένας σε μήκος 29 μ.) Οι δύο τοίχοι απείχαν 9 μ. ο ένας από τον άλλο και άφηναν τρία ανοίγματα τοξωτά, ένα μεγάλο στο κέντρο, πλάτους 9,70 μ. και δύο άλλα μικρότερα στα πλάγια, πλάτους 4,85 μ. Έτσι, όλο το συγκρότημα στηριζόταν σε οκτώ πεσσούς, τέσσερις κύριους στο κέντρο και από δύο δευτερεύοντες στα πλάγια. Κάτω από το κεντρικό άνοιγμα, που είχε ύψος περίπου 12,50 μ. περνούσε η σημερινή Εγνατία οδός, η Λεωφόρος κατά τους Βυζαντινούς ή Μεγάλη οδός του Βαρδάρ για τους Τούρκους. Η ονομασία Εγνατία δόθηκε μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912. Η ρωμαϊκή οδός Via Egnatia, που ξεκινούσε από το Δυρράχιο και έφθανε ως την Κωνσταντινούπολη, δεν περνούσε μέσα από την πόλη. Τα δάπεδα των στοών ήταν ψηλότερα από το κατάστρωμα της οδού, ήταν δηλαδή διαμορφωμένα σαν πεζοδρόμια.

Η Αψίδα από τα ανατολικά
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης

Το κεντρικό τμήμα του οικοδομήματος κάλυπτε ένας μακρουλός τρούλος, υποστηριζόμενος στις τέσσερις γωνίες από σφαιρικά τρίγωνα. Το εσωτερικό ύψος του τρούλου από το δάπεδο ήταν 15 μ. περίπου.

Κάτω από τον τρούλο της αψίδας. Σε πρώτο πλάνο η σημερινή οδός Εγνατία και στο βάθος η Ροτόντα.
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης

Τα άλλα δύο πλαϊνά τμήματα στεγάζονταν από απλές καμάρες, χαμηλότερες από τον τρούλο, αλλά ψηλότερες από τα πλάγια τοξωτά ανοίγματα των τοίχων. Έτσι είχε δημιουργηθεί η δεύτερη δίοδος, η οποία είχε ως αφετηρία το μεγάλο πρόπυλο των ανακτόρων, περνούσε κάθετα κάτω από το τόξο, κάθετα προς την «Εγνατία» και οδηγούσε διαμέσου της πομπικής οδού προς τη Ροτόντα.

Προσόψεις - Συμβολισμοί

Αναπαράσταση της ΒΔ πρόσοψης του Τόξου
Πηγή: Χ.Ι. Μακαρόνα, Η Καμάρα, Το θριαμβικό Τόξο του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη

Οι προσόψεις του κεντρικού τμήματος της Καμάρας προς τη μια και την άλλη πλευρά της Εγνατίας, κατέληγαν σε αετώματα, οι κορυφές των οποίων πρέπει να απείχαν από το κατάστρωμα της οδού 20-21 μ. Κάτω από τα αετώματα και πάνω από κάθε πεσσό υπήρχε μια κόγχη (niche) ύψους 2,23 μ., πλάτους 1.29 μ., και βάθους 0,70 μ. και δίπλα σε κάθε κόγχη από ένα διακοσμητικό αστέρι μέσα σε κύκλο, καμωμένο από τούβλα. Μέσα στις κόγχες ήταν τοποθετημένα αγάλματα. Κατά πάσα πιθανότητα στις δύο κόγχες της Νοτιοανατολικής πρόσοψης, η οποία ήταν και η κύρια πρόσοψη του κτηρίου, ήταν στημένα τα αγάλματα του Διοκλητιανού και του Γαλέριου, ενώ στη Βορειοδυτική πρόσοψη ήταν στημένα τα αγάλματα του Μαξιμιανού και του Κωνστάντιου του Χλωρού. Η διάταξη αυτή δεν ήταν τυχαία. Η κύρια πρόσοψη, η ΝΑ, έβλεπε προς τις επαρχίες που διοικούσαν ο Διοκλητιανός (Ανατολή) και ο Γαλέριος (Θράκη και χώρες του Δούναβη). Η ΒΔ πρόσοψη έβλεπε τις επαρχίες που κυβερνούσαν ο Μαξιμιανός (Ιταλία, Αφρική, νήσους) και ο Κωνστάντιος (Γαλατία, Ισπανία, Βρετανία). Ακόμα οι τέσσερις πεσσοί στους οποίους στηρίζεται το μνημείο συμβολίζουν τους τέσσερις ηγεμόνες. Όπως οι πεσσοί στηρίζουν το οικοδόμημα, έτσι οι και οι ηγεμόνες στηρίζουν το οικοδόμημα της αυτοκρατορίας.

Οι τέσσερις πεσσοί ήταν χτισμένοι από χοντρά μάρμαρα, παρμένα από παλιότερα μνημεία και προσαρμοσμένα ακατάστατα με ισχυρό ασβεστοκονίαμα. Ο πυρήνας ήταν επενδυμένος από άλλα μάρμαρα και χοντρές πλάκες, τοποθετημένες με εναλλασσόμενη διάταξη, οριζόντια και κάθετη. Πάνω στην κάπως κανονική αυτή επένδυση ήταν προσαρμοσμένες οι μαρμάρινες πλάκες με τις ανάγλυφες διακοσμήσεις. Για το χτίσιμο της υπόλοιπης Καμάρας είχαν χρησιμοποιηθεί ακανόνιστες πέτρες με ισχυρό κονίαμα και τούβλα για μια εξωτερική επένδυση πάχους 0,70 μ. Οι επιφάνειες των τοίχων, εκτός φυσικά των τεσσάρων κεντρικών πεσσών, καλύπτονταν από ορθομαρμαρώσεις ή κονιάματα ή ίσως και μωσαϊκά.

Στερεωτικές εργασίες

Οι πρώτες στερεωτικές εργασίες έγιναν επί τουρκοκρατίας, το 1889, αλλά δεν ξέρουμε τι ακριβώς συντελέστηκε τότε. Το 1945 στερεώθηκε και υποθεμελιώθηκε ο ετοιμόρροπος τότε ακραίος βορειοανατολικός πεσσός. Το 1952 με δαπάνη του Δήμου Θεσσαλονίκης και με την επίβλεψη της αρχαιολογικής υπηρεσίας, έγιναν σε ευρεία έκταση στερεωτικές και συντηρητικές εργασίες στις επιφάνειες των τοίχων και ορισμένες συμπληρώσεις με μάρμαρα στους δύο κεντρικούς πεσσούς. Το 1954 η στάθμη της Εγνατίας κατέβηκε στο σημερινό επίπεδο και εμφανίστηκαν οι βάσεις των πεσσών. Εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης η φθορά του μνημείου ήταν ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες. Η ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε συντήρηση, στερέωση και καθαρισμό των μαρμάρινων αναγλύφων κατά το διάστημα 1991-2001. Μόλις τρία χρόνια μετά τον καθαρισμό, δυστυχώς, οι φθορές από την ατμοσφαιρική ρύπανση ήταν και πάλι ορατές και με γυμνό μάτι.