ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ (800-479 π.Χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

2. Η ΠΟΛΗ-ΚΡΑΤΟΣ ΚΑI Η ΕΞΕΛIΞΗ ΤΟY ΠΟΛIΤΕYΜΑΤΟΣ



Μια διαφορετική προσέγγιση της ενότητας © Ναταλία Τζομπανάκη

2. Η πόλη-κράτος και η εξέλιξη του πολιτεύματος

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Συστατικά στοιχεία της πόλης-κράτους, σ. 45

Ρόλος της οπλιτικής φάλαγγας στη διαμόρφωση της έννοιας του πολίτη, σ. 45

Σειρά εξέλιξης πολιτευμάτων (απλή αναφορά/ διάγραμμα)

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης της αρχαίας Αττικής εδώ και τοπογραφικός χάρτης της αρχαίας Αθήνας εδώ (ανενεργό), ώστε να γίνουν αντιληπτά: α) τα όρια της πόλης κράτους Αθήνα, β) να εντοπίσουν την Ακρόπολη, το άστυ, την ύπαιθρο χώρα.

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Δραστηριότητες για την οπλιτική φάλαγγα με εικόνες και πηγές: εδώ, εδώ

 1 ώρα 


χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323|


Δημιουργία πόλης-κράτους δεσμός

χάρτης
Χάρτης με τις πόλεις κράτη

εικ. Τον 8ο αιώνα π.Χ. παρατηρήθηκε στον ελληνικό κόσμο μία σημαντική εξέλιξη. Το παλιό φυλετικό κράτος διασπάστηκε και τη θέση του πήρε η πόλη-κράτος. Ο Αριστοτέλης είδε τη δημιουργία της πόλης-κράτους ως επιθυμία των ανθρώπων για ζωή και την επιβίωσή της ως επιθυμία για καλή ζωή.
εικ. Πυρήνας του νέου θεσμού υπήρξε ο συνοικισμός. Ακολούθησε η ένωση των συνοικισμών σε μία πόλη (ôστυ), γύρω από μία ισχυρή θέση, την ακρόπολη. (Διάβασε λίγα για τον συνοικισμό της Αθήνας.)
εικ. εικ. Πάνω στην ακρόπολη χτίζονταν οι ναοί και τα δημόσια κτίρια. Κάτω και γύρω από αυτήν απλώνονταν οι κατοικίες και τα καταστήματα, όπου τεχνίτες, ξυλουργοί, αγγειοπλάστες και έμποροι εργάζονταν για να καλύψουν τις ανάγκες της ζήτησης. Σταδιακά η πόλη περιβάλλεται από τείχη. Στην ύπαιθρο εξακολούθησε να μένει ένα μέρος του πληθυσμού που ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία.

1 Η πόλις-κράτος κατά την αρχαιότητα
1 Η αρχαία ελληνική πόλις (Πηγή: ΙΜΕ)

Ο πολίτης και η οπλιτική φάλαγγα

εικ. Ο πολίτης αισθάνεται ασφαλής, αναπτύσσει ποικίλες δραστηριότητες και νιώθει ελεύθερος. Αποκτά συνείδηση του ρόλου του ως μέλους μιας κοινότητας, στη διακυβέρνηση της οποίας μετέχει ενεργά.
εικ. Οι πολίτες στρατεύονται για να υπηρετήσουν τις ανάγκες ενός νέου οργανικού συνόλου. Συγκροτούν την «οπλιτική φάλαγγα», φορούν πανοπλία και όλοι μαζί υπερασπίζονται την πόλη τους. Η προσφορά είναι συλλογική και ο σκοπός κοινός. Στην οπλιτική φάλαγγα συμμετείχαν όσοι μπορούσαν να αγοράσουν με δική τους δαπάνη την απαραίτητη πανοπλία.
εικ. Αυτή η διευρυμένη συμμετοχή επέφερε μια γενικότερη κοινωνική εξίσωση. Οι κοινωνικές διαφορές περιορίστηκαν. Ωστόσο, δεν έλειψαν οι πολιτικοί ανταγωνισμοί που αντικείμενό τους είχαν την άσκηση εξουσίας.

1 Οπλιτική φάλαγγα
1 Η οπλιτική φάλαγγα μέσα από αρχαίες πηγές

Πάτα τις μικρογραφίες, για να μελετήσεις την πανοπλία των οπλιτών
η οποία αποτελείται από: την περικεφαλαία, τον θώρακα, τις περικνημίδες,
δύο δόρατα (ακόντια), το ξίφος και την ασπίδα (όπλον).

Το πολίτευμα

1 Η άνοδος της αριστοκρατίας (πηγή: ΙΜΕ)

εικ. Με την πόλη συνδέεται και το πολίτευμα, δηλαδή το σύστημα διακυβέρνησης.
εικ. Όταν συγκροτήθηκε η πόλη, η βασιλεία είχε παρακμάσει.
εικ. Την εξουσία κατέλαβαν οι ευγενείς και έτσι το πολίτευμα έγινε αριστοκρατικό. Η ονομασία αυτή οφείλεται στους αρίστους, τους πλούσιους δηλαδή ιδιοκτήτες γης, που παλαιότερα αποτελούσαν και το συμβούλιο του βασιλιά.
εικ. Με την ανάπτυξη του εμπορίου και την ευρεία χρησιμοποίηση του νομίσματος δημιουργήθηκε μία νέα τάξη, η οποία με τη δύναμη του χρήματος αφαίρεσε την εξουσία από τους αριστοκράτες. Οι λίγοι αυτοί επέβαλαν τη δική τους εξουσία και το πολίτευμα έγινε ολιγαρχικό. Κριτήριο για συμμετοχή στην εξουσία δεν ήταν πια η καταγωγή αλλά ο πλούτος.

«ΑΡΙΣΤΙΝΔΗΝ ΚΑΙ ΠΛΟΥΤΙΝΔΗΝ»

Η οργάνωση του αρχαίου πολιτεύματος πριν από την εποχή του Δράκοντα ήταν η εξής: Οι άρχοντες ορίζονταν με βάση την ευγενική καταγωγή και τον πλούτο τους («αριστίνδην και πλουτίνδην»). Αρχικά τα αξιώματα ήταν ισόβια, αργότερα διαρκούσαν μια δυναστεία.

Αριστοτέλης, Αθηναίων πολιτεία, 3.1

πύλη Η κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας(Η Ελληνική Αρχαιότητα: Πόλεμος - Πολιτική – Πολιτισμός, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

45


Τυραννίδα

ιμε Οι τύραννοι (Πηγή: ΙΜΕ)

εικ. Η εξουσία των ολίγων δεν έλυσε τα βασικά προβλήματα των πολλών, με αποτέλεσμα να ξεσπούν συχνά ταραχές. Την κοινωνική αυτή δυσαρέσκεια και την ανασφάλεια γενικά των πολιτών εκμεταλλεύτηκαν φιλόδοξα άτομα, που κατάφεραν με λαϊκή πολλές φορές υποστήριξη να επιβάλουν τυραννικό καθεστώς.

εικ. Οι τύραννοι άσκησαν την εξουσία αποβλέποντας στο δικό τους όφελος, χωρίς να δίνουν λόγο σε κανέναν για τις πράξεις τους. Αν και συνέδεσαν το όνομά τους με μεγάλα έργα, όπως ο Περίανδρος στην Κόρινθο, ο Πολυκράτης στη Σάμο, o Φείδων στο Άργος κ.ά., γενικά δεν κέρδισαν τη συμπάθεια του λαού.

Ο ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΓΡΟΤΗΣ

Λένε ότι σε μία από τις περιοδείες του Πεισίστρατου συνέβη το περιστατικό με τον γεωργό από τον Yμηττό, ο οποίος καλλιεργούσε το κτήμα του σε μια περιοχή που αργότερα ονομάστηκε αφορολόγητη. Ο Πεισίστρατος, όταν είδε τον γεωργό να σκάβει και να καλλιεργεί έναν πετρώδη τόπο, απόρησε και έβαλε τον δούλο που είχε μαζί του να τον ρωτήσει τι αποκόμιζε απ' αυτόν τον τόπο. Κι εκείνος απάντησε: «Τίποτα παρά μόνο κόπο και βάσανα˙ και από αυτά το ένα δέκατο πρέπει να πάρει ο Πεισίστρατος». Τα είπε όλα αυτά χωρίς να ξέρει ποιος ήταν αυτός που του μιλούσε. Ο Πεισίστρατος εκτίμησε την ειλικρίνεια και την εργατικότητα του αγρότη και τον απάλλαξε τελείως από τους φόρους.

Αριστοτέλης, Αθηναίων πολιτεία, 16.6.

εικ. Αυτή την εποχή σημαντική ανάπτυξη, εκτός από τη Σπάρτη και την Αθήνα, παρουσίασαν η Κόρινθος, το Άργος*, η Χαλκίδα, η Θήβα, η Ιωλκός κ.ά.

Σε πολλές περιοχές επανήλθε το ολιγαρχικό πολίτευμα. Στην Αθήνα, όμως, είχε ήδη ξεκινήσει η πορεία προς τη δημοκρατία.

46


ΕΚΟΒΕ ΤΑ ΣΤΑΧΥΑ ΠΟΥ ΕΞΕΙΧΑΝ

Ο Περίανδρος αρχικά δεν ήταν τόσο σκληρός όσο ο πατέρας του. Από τότε όμως που ήλθε σε επαφή με τον τύραννο της Μιλήτου Θρασύβουλο, έγινε πιο σκληρός από τον πατέρα του τον Κύψελο. Έστειλε λοιπόν κήρυκα στον Θρασύβουλο και ζήτησε να μάθει ποιο πολιτικό καθεστώς έπρεπε να εγκαταστήσει για να έχει ασφάλεια και να κρατήσει την πόλη υπό την εξουσία του. Ο Θρασύβουλος πήρε τον κήρυκα έξω από την πόλη και μπήκε σε ένα σπαρμένο χωράφι. Προχωρώντας μέσα στα σπαρτά ρωτούσε επίμονα να μάθει τον σκοπό της άφιξης του κήρυκα από την Κόρινθο. Συγχρόνως έκοβε τα στάχυα που έβλεπε να ξεπερνούν τα άλλα και τα έριχνε κάτω, μέχρι που, κάνοντας αυτό, κατέστρεψε τα ωραιότερα και ψηλότερα στάχυα του χωραφιού…

Από τη διήγηση του κήρυκα ο Περίανδρος κατανόησε τη σημασία της πράξης του Θρασύβουλου… Από τότε έδειξε όλη του την κακία απέναντι στους πολίτες.

Ηρόδοτος, Ιστορία, 5.92

Ευπαλίνειο όρυγμα
Το υδραγωγείο της Σάμου. Την εκτέλεση του έργου ανέθεσε ο τύραννος Πολυκράτης στον αρχιτέκτονα Ευπαλίνο. Η σήραγγα είχε μήκος περίπου ενός χιλιομέτρου και τροφοδοτούσε με νερό την πόλη. Περισσότερες φωτογραφίες εδώ.
Παρακάτω θα βρεις υλικό και ένα ντοκιμαντέρ για το ευπαλίνειο όρυγμα.

47


Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Μητρόπολη-ακρόπολη. Αναλύστε τις λέξεις στα συνθετικά τους και εξηγήστε τη σημασία τους. Προσπαθήστε να βρείτε εάν οι λέξεις αυτές έχουν περάσει σε ξένες γλώσσες (συμβουλευθείτε κάποιο λεξικό ή ρωτήστε τον καθηγητή που διδάσκει την ξένη γλώσσα).
2. Ποια η βασική διαφορά ανάμεσα στην αριστοκρατία και την ολιγαργία; Συζητήστε τις συνέπειές της στην κοινωνική ζωή.
3. Τι σημαίνει σήμερα η λέξη τύραννος; Γιατί; (Λάβετε υπόψη και το παράθεμα: «Έκοβε τα στάχυα που εξείχαν»).
4. Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες για το Ευπαλίνειο υδραγωγείο και συζητήστε τις δυσκολίες κατασκευής του. Συγκρίνετέ το με αντίστοιχο έργο της εποχής μας.




Ο Πολυκράτης, ο τύραννος της Σάμου, για να μεταφέρει το νερό στην τότε πρωτεύουσα της Σάμου, το Πυθαγόρειο, κάλεσε από τα Μέγαρα τον Ευπαλίνο, ο οποίος κατασκεύασε ένα όρυγμα μέσα στο βουνό.
Άρθρο για το ευπαλίνειο όρυγμα στο Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας
Τα μαθηματικά υδρεύουν τη Σάμο
ταινία
Το ευπαλίνειο  όρυγμα,
συντομευμένη έκδοση της ταινίας της εκπαιδευτικής τηλεόρασης (διάρκεια 5'55'') ταινία


Ο Περίανδρος, ο τύραννος της Κορίνθου, ήθελε να κόψει τον Ισθμό, ώστε να περνούν τα πλοία από τη μια πλευρά στην άλλη, γλιτώνοντας τον περίπλου της Πελοποννήσου (να πλέουν γύρω από την Πελοπόννησο).
Επειδή όμως ένα τέτοιο έργο ήταν πολύ δύσκολο, σκέφτηκε και κατασκεύασε τον δίολκο, δηλαδή ένα δρόμο μέσω του οποίου μετέφεραν τα πλοία.
Άρθρο για τον αρχαίο δίολκο στο Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας
Δες τις φωτογραφίες και την υπέροχη ταινία.


Ευχαριστώ το μέλος του flickr © diffendale που μου παραχώρησε τις φωτογραφίες.

Ο αρχαίος δίολκος, ταινία, διάρκεια 22' 14''


Μια διαφορετική προσέγγιση της ενότητας © Ναταλία Τζομπανάκη
Δείτε εδώ μια εφαρμογή της Ναταλίας Τζομπανάκη. Δείτε και κατεβάστε το lapbook σε αρχείο pdf.


Επαναληπτική άσκηση της ενότητας
Επαναληπτική άσκηση της ενότητας © Μυρσίνη Πέτση


 

Η εξέλιξη που συντελείται στον ελληνικό κόσμο από τον 8ο και 6ο αιώνα π.χ. προσεγγίζεται ερμηνευτικά ως ανάγκη βελτίωσης των συνθηκών της ζωής, ως αντίδραση σε πολιτικές πιέσεις και ως πνευματική ανησυχία.

Οι λαϊκές διεκδικήσεις αποτελούν κινητήριες δυνάμεις που επιφέρουν πολιτειακές μεταβολές. Στην Αθήνα συγκεκριμένα «ἡ γῆ ὁλίγων ἦν». Η πραγματικότητα αυτή εξέθρεψε τα λαϊκά αιτήματα: «γης αναδασμός» και κατάργηση «τοῦ ἐπὶ σώμασι δανείζειν» και κινητοποίησε λαϊκές μάζες. Στη Σπάρτη η ανάγκη πειθαναγκασμού των ειλώτων θα οδηγήσει στη δημιουργία στρατοκρατικού πολιτεύματος.

Ο λόγος του Ηροδότου (8.144) «τὸ Ἕλληνικόν, ἐὸν ὅμαιμόν τε και ὁμόγλωσσον, και θεῶν ἱδρύματά τε κοινά καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα» εξηγεί σε ένα βαθμό τον χαρακτήρα του συνεκτικού δεσμού των Ελλήνων, όπως αυτός είχε διαμορφωθεί τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Η αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου έφερε στο προσκήνιο ισχυρές προσωπικότητες, όπως ήταν ο Μιλτιάδης, ο Λεωνίδας, ο Θεμιστοκλής, ο Παυσανίας. Οι ηγέτες αυτοί συνδύαζαν στρατηγική ικανότητα και διορατικότητα και εξέφρασαν αποτελεσματικά τα οράματα και τη δυναμική του πλήθος που τους ακολούθησε.

Πολιτική εξέλιξη

Κατά τον Αριστοτέλη (Πολιτ. 1279a 28 - 1279b 10) το πολίτευμα είναι η κυρίαρχος των πόλεων εξουσία η οποία εκπροσωπείται ή από ένα άτομο ή από λίγους ή α­πό πολλούς. Όταν δε η αρχή του ενός ή των λίγων ή των πολλών αποβλέπει στο κοι­νό συμφέρον, το πολίτευμα είναι ορθόν, εάν όμως η αρχή ασκείται προς το συμφέρον του ενός ή των λίγων ή των πολλών, το πολίτευμα είναι παρέκβαση από το ορθό. Ως ορθά πολιτεύματα θεωρεί τη βασιλεία, την αριστοκρατία και την πολιτεία. Σε αυτό το πολίτευμα η εξουσία ασκείται από πολλούς, οι οποίοι και αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον. Αλλά η έννοια των πολλών περιορίζεται σε αυτούς που είναι ικανοί να προμηθεύονται τον οπλισμό τους με δικά τους έξοδα, τους οπλίτες, διότι η πολεμική α­ρετή προσιδιάζει στο πλήθος. Παρεκβάσεις αυτών των πολιτευμάτων είναι: η τυραννίς, η ολιγαρχία και η δημοκρατία.

Στα αριστοκρατικά καθεστώτα άρχοντες αναδεικνύονται όσοι κατάγονται από επιφανείς οίκους, οι οποίοι υπερτερούν από τις άλλες κοινωνικές ομάδες ως προς την α­ρετή. Η αντίληψη της αρετής βασίζεται σε παράδοση και καταγωγή με κυρίαρχα χα­ρακτηριστικά τη φυσική επάρκεια και τη στρατιωτική εκγύμναση, και αποτελεί την ηθική της τάξης των ευγενών. Στα καθεστώτα αυτού του είδους όσοι εργάζονται προς βιοπορισμό αποκλείονται από το πολιτικό σώμα, διότι η επίδοση σε ασχολίες δεν τους παρέχει τη δυνατότητα να γυμνάσουν το σώμα και το πνεύμα προς ανάπτυξη των φυσικών και ψυχικών ικανοτήτων, ώστε να γίνουν «καλοί κἀγαθοί» (Αριστ. Πολιτ. 1278a 20 - 21, πρβλ. 1323a 27 - 39). Αριστοκρατικό χαρακτηρίζεται από τον Αριστοτέλη (Πο­λιτ. 1293 b 11 - 13) το πολίτευμα και όταν οι αρχές εκλέγονται όχι μόνο «ἀριστίνδην» αλλά και «πλουτίνδην». Όταν όμως μόνο ο πλούτος αποτελεί το κριτήριο ανάδειξης στα αξιώματα της πολιτείας, το πολίτευμα χαρακτηρίζεται ως ολιγαρχικό, δεδομένου ότι οι πλούσιοι είναι λίγοι. Αλλά και οι άριστοι είναι λίγοι και ως εκ τούτου και το α­ριστοκρατικό καθεστώς είναι από αυτήν την άποψη ολιγαρχικό (Αριστ. Πολιτ. 1306 b 22 -26). Στις ολιγαρχικές όμως πολιτείες οι βιοτέχνες ή οι πλούσιοι γεωργοί ενδέχεται να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα ή και να αναδειχθούν στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας εφόσον τα προνόμια δεν πηγάζουν από την ευγένεια αλλά από το τίμημα (Αριστ. Πολιτ. 1278a 23 - 26).

Αλλά τα καθεστώτα, που διαδέχθηκαν τη βασιλεία στη διάρκεια του 8ου αι., όταν ακόμη δεν είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για συγκέντρωση πλούτου και από μη ευγενείς ήταν αριστοκρατικά. Στο αριστοκρατικό καθεστώς το δικαίωμα του πολίτη έχουν όλοι οι ευγενείς, όμως η σύνθεση της άρχουσας τάξης διαφέρει από πόλη σε πόλη. Σε ορισμένες περιπτώσεις δικαίωμα ανάδειξης στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας έχουν μόνο οι πλουσιότεροι, σε άλλες η αρχή ασκείται από μία ή δύο οικογένειες και είναι κληρονομική. Αυτή η μορφή αριστοκρατικού καθεστώς ονομάζεται «δυναστεία» (Θουκ. III. 62.4, Αριστ. Πολιτ. 1292 b 10), και εκτός από τη Θεσσαλία, όπου αλλού επικράτησε καταλύθηκε.»

 

Άννας Ραμού-Χαψιάδη, Από τη φυλετική κοινωνία στην πολιτική, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, σελ. 107-108.

 

up