Κεφάλαιο 5 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

2. Βυζαντινή Γραμματεία





Η ενότητα δεν διδάσκεται



Όροι – κλειδιά της ενότητας
Θρησκευτική ποίηση, θεολογική γραμματεία, λόγια κοσμική γραμματεία, Ελληνική Ανθολογία, ακριτικά τραγούδια, δημώδης λογοτεχνία, ιστοριογραφια- χρονογραφια, φιλοσοφία

σχόλιο Η ελληνική γλώσσα της Βυζαντινής Γραμματείας, δηλαδή του συνόλου των γραπτών μνημείων της βυζαντινής περιόδου, εμφανίζεται με τρεις μορφές: τη δημώδη, την αττική και την αττικίζουσα. Οι περισσότεροι λόγιοι συγγραφείς γράφουν στην αττικίζουσα γλώσσα, δηλ. δεν χρησιμοποιούν ακριβώς την αττική διάλεκτο αλλά τη μιμούνται, ενώ από τον 12ο αιώνα αναπτύσσεται παράλληλα η δημώδης λογοτεχνία, που γράφεται σε λαϊκή ή λαΐκότροπη γλώσσα.

Θρησκευτική ποίηση

σχόλιο Η θρησκευτική ποίηση αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μετά την επικράτηση του χριστιανισμού. Διακρίνεται σε δύο είδη, τη λειτουργική ποίηση, δηλαδή αυτή που χρησιμοποιείται στις λατρευτικές τελετές, και τη μη λειτουργική.

Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της θρησκευτικής ποίησης

Ρωμανός ΜελωδόςΡωμανός Μελωδός (ΙΜΕ)
Ιωάννης Δαμασκηνός Ιωάννης Δαμασκηνός (ΙΜΕ)

Λειτουργική ποίηση
Ρωμανός ο Μελωδός (5ος-6ος αι.)
Ιωάννης Δαμασκηνός (675-754)
Κοσμάς ο Μελωδός (675-754)
Ιωσήφ ο Υμνογράφος (9ος αι.),
Θεόδωρος Στουδίτης (759-826)
Κασσια ή Κασσιανή (9ος αι.)
Μη λειτουργική θρησκευτική ποίηση
Ευδοκία (5ος αιώνας)
Κωνασταντινος Ρόδιος (10ος αι.)
Ιωάννης ο Γεωμετρης (10ος αι.)
Χριστόφορος Μυτιληναίος (11ος αι.).

Θεολογική γραμματεία

σχόλιο Οι θρησκευτικές αντιλήψεις, οι αιρέσεις και οι δογματικές διαμάχες είχαν ως συνέπεια την ανάδειξη σημαντικών εκκλησιαστικών συγγραφέων. Μεγάλη υπήρξε επίσης η συμβολή της αγιολογίας, της μελέτης δηλαδή όσων αφορούν τους αγίους, και των θρησκευτικών κινημάτων, όπως του μυστικισμού και του ησυχασμού, στην ανάπτυξη της θεολογικής γραμματείας.

Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της θεολογικής γραμματείας

Ιωάννης ο της Κλίμακος ή ο Σχολαστικός (6ος αι.)
Μάξιμος ο Ομολογητής (580-662)
Συμεών Νέος ο Θεολόγος (949-1022)
Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359/60)

Λόγια κοσμική γραμματεία

1 Ιστορικά «επικά» ποιήματα (ΙΜΕ)
1 Λειτουργικά κείμενα βυζαντινής εποχής

σχόλιο Κατά τους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου η κοσμική λογοτεχνία, σε αντίθεση με τη λειτουργική και τη θρησκευτική, δεν έχει να επιδείξει αξιόλογα έργα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος της περιόδου αυτής θεωρείται ο Γεώργιος Πισίδης που άκμασε στις αρχές του 7ου αιώνα και ύμνησε με τα ποιήματά του σε αρχαίο μέτρο τα κατορθώματα του αυτοκράτορα Ηρακλείου.

σχόλιο Το κυριότερο κοσμικό ποιητικό μνημείο υπήρξε η περίφημη Ελληνική Ανθολογία. Περιέχει τέσσερις χιλιάδες περίπου επιγράμματα σε αρχαία μέτρα χρονολογημένα από τον 6ο έως τον 10ο αι. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο είδος αυτό της κοσμικής ποίησης οι Βυζαντινοί συνέχισαν την αρχαία παράδοση όχι μόνο στη μορφή αλλά και στο περιεχόμενο παρά την αλλαγή της θρησκείας.

Ελεφάντινο δίπτυχο (τέλος 5ου αι.). Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.
Τι απεικονίζεται στο δίπτυχο; Από πού είναι επηρεασμένη η βυζαντινή λογοτεχνία;
Δίπτυχο

74


Ο ευαγγελιστής Λουκάς. Μικρογραφία από χειρόγραφο του 12ου αι. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.
Λουκάς

σχόλιο Σημαντικό έργο της εποχής των Μακεδόνων αυτοκρατόρων είναι το έπος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, το οποίο γράφτηκε από άγνωστο ποιητή τον 11ο αιώνα. Μέσα από τους στίχους του αναδύεται ένας κοινός αραβοβυζαντινός κόσμος και διακρίνονται οι αμοιβαίες επιρροές των πληθυσμών που ζούσαν στις δύο πλευρές των ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας.

σχόλιο Μια από τις σημαντικότερες προσφορές των Βυζαντινών στον νεότερο πολιτισμό υπήρξε η διάσωση των κλασικών γραμμάτων. Πολλά μοναστήρια ίδρυσαν βιβλιοθήκες και εργαστήρια αντιγραφής, όπου εξειδικευμένοι μοναχοί αντέγραφαν τα αρχαία κείμενα δείχνοντας μεγάλη επιμέλεια τόσο για την καλλιγραφία όσο και για την ακρίβεια της αντιγραφής. Μάλιστα, η χρήση της μικρογράμματης γραφής, που ξεκίνησε από τον 9ο αιώνα στη μονή Στουδίου, διευκόλυνε την αντιγραφή των χειρογράφων.

1 Εργαστήρι παραγωγής χειρογράφων Ιεράς Μονής Παντοκράτορος(Βιβλιοθήκη, Ιερά Μονή Παντοκράτορος Άθως)
Η αντιγραφή Η αντιγραφή και η χειρόγραφη παράδοση των αρχαίων κειμένων (Άρθρα, περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)

Οι σημαντικότεροι ιστοριογράφοι και χρονογράφοι Ιστοριογράφοι

Ευσέβιος Καισαρείας (263-340), έργο: Εκκλησιαστική Ιστορία.
Προκόπιος (490-562), έργα: Υπέρ των πολέμων λόγοι οκτώ, Περί κτισμάτων, Ανέκδοτα.
Άννα η Κομνηνή (11ος-12ος αι.), έργο: Αλεξιάς
Νικηφόρος Βρυέννιος (1062-1 137)
Νικήτας Χωνιάτης (118-1206)
Μιχαήλ Κριτόβουλος, 15ος αι.
Λαόνικος Χαλκοκονδύλης,15ος αι.
Γεώργιος Σφραντζής, 15ος αι.

Χρονογράφοι

Ιωάννης Μαλάλας (491-578)
Θεοφάνης ο Ομολογητής (752-818)

75


Ο πατριάρχης Φώτιος ένθρονος σε δημόσια συζήτηση. Μικρογραφία από χειρόγραφο του Ιωάννη Σκυλίτζη «Σύνοψις Ιστοριών» (13ος αι.).
Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη.
Προσπάθησε να εξηγήσεις γιατί ο πατριάρχης Φώτιος θεωρείται η μεγαλύτερη φυσιογνωμία της εποχής του;
Φώτιος


σχόλιο Οι λόγιοι, όπως οι φιλόσοφοι, οι ιστορικοί, οι ρήτορες, οι γραμματικοί, κατέβαλλαν μεγάλες προσπάθειες για να μιμηθούν το ύφος και τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων. Η προσπάθεια αυτή προϋπέθετε σχολαστική μελέτη και συχνά αποστήθιση των αρχαίων κειμένων. Έτσι, η αρχαιομάθεια κέρδιζε συνεχώς ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές.

σχόλιο Ο πατριάρχης Φώτιος (9ος αι.), διαδραμάτισε γενικότερα πρωταρχικό ρόλο στην πνευματική άνθηση της εποχής του και στη διάσωση της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς. Στο έργο του περιέχονται σημαντικές πληροφορίες για πολλά έργα αρχαίων Ελλήνων και χριστιανών συγγραφέων. Άλλος διακεκριμένος εκπρόσωπος των κλασικών γραμμάτων υπήρξε ο Αρέθας, Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας (10ος αι.).

σχόλιο Οι Βυζαντινοί, επίσης, επιδόθηκαν στην Ιστοριογραφία και στη Χρονογραφία. Οι βυζαντινοί ιστορικοί είχαν ως πρότυπά τους αρχαίους Έλληνες ιστοριογράφους. Η χρονογραφία είναι λαϊκή ιστορική αφήγηση χωρίς προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας με έμφαση στα θαύματα ή τις φυσικές καταστροφές.

Δημώδης λογοτεχνία

Έπος του Διγενή Ακρίτα Έπος του Διγενή Ακρίτα (ΙΜΕ)
1 «Ακρίτης Κάστρον Έχτιζε», ακριτικό τραγούδι
1 Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (ΙΜΕ)

σχόλιο Τον 10ο αιώνα εμφανίζονται και τα πρώτα ακριτικά τραγούδια που αναφέρονται στους αγώνες των ακριτών κατά των Αράβων και σηματοδοτούν την αρχή της νεοελληνικής δημοτικής ποίησης.

σχόλιο Τον 12ο αιώνα διαμορφώνεται η δημώδης λογοτεχνία (δεν πρέπει να συγχέεται με τα δημοτικά τραγούδια ή τις λαϊκές διηγήσεις), όπου επικρατεί η λαϊκή ή λαϊκότροπη γλώσσα, την οποία χρησιμοποιούν και πολλοί λόγιοι. Ο κυριότερος από αυτούς είναι ο Θεόδωρος Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος που έγραψε πολλά λογοτεχνικά έργα. Έγινε όμως διάσημος για τα πτωχοπροδρομικά του ποιήματα, όπου διεκτραγωδεί τα βάσανά του ασκώντας ταυτόχρονα κοινωνική κριτική.

Αν μ' έλειπαν τα γράμματα και μάθαινα τεχνίτης

Ως δ' ήκουσα του γέροντος, δέσποτα, του πατρός μου
έμαθα τα γραμματικά, πλην μετά κόπου τόσου!
Αφού δε τάχα γέγονα γραμματικός τεχνίτης,
επιθυμώ και το ψωμίν, και κύταλον και ψίχαν,
και δια την πείναν την πολλήν και την στενοχωρίαν,
υβρίζω την γραμματικήν και κλαίγω και φωνάζω:
ανάθεμαν τα γράμματα, Χριστέ, και που τα θέλει! [...]
Αν μ' έλειπαν τα γράμματα και μάθαινα τεχνίτης
απ' αυτούς όπου κάμνουσι τα κλαπωτά και ζούσιν
να μάθαινα τέχνην κλαπωτήν και να'ζουν μετ' εκεινην
να'νοιγα το ερμάριν μου να το 'βρισκα γεμάτον
ψωμίν, κρασίν πληθυντικόν και θυννομαγειρίαν [...]
Απόσπασμα από πτωχοπροδρομικό ποίημα, στο Η. Βουτιερίδης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα 1976, 81.

κλαπωτή τέχνη: ραπτική, πληθυντικόν: άφθονο θυννομαγερία: μαγειρευτός τόνος (ψάρι)

76


Του μικρού Βλαχόπουλου

Ο Κωνσταντίνος ο μικρός κι ο Αλέξης ο αντρειωμένος
και το μικρό Βλαχόπουλο, ο καστροπολεμίτης
αντάμα τρων και πίνουνε και γλυκοκουβεντιάζουν,
κι αντάμα έχουν τους μαύρους των στον πλάτανο
δεμένους. Του Κώστα τρώει τα σίδερα, τ' Αλέξη τα
λιθάρια, και του μικρού Βλαχόπουλου τα δέντρα
ξεριζώνει Κι εκεί που τρώγαν κι έπιναν και που
χαροκοπούσαν, πουλάκι πήγε κι έκατσε δεξιά μεριά
στην τάβλα. Δεν κελαηδούσε σαν πουλί, δεν έλεε σαν
αηδόνι, Μόν' ελαλούσε κι έλεγεν αθρωπινή κουβέντα:
«Εσείς τρώτε και πίνετε και λιανοτραγουδάτε,
και πίσω σας κουρσεύουνε Σαρακηνοί κουρσάροι.
Πήραν τα' Αλέξη τα παιδιά, του Κώστα τη γυναίκα
και του μικρού Βλαχόπουλου την αρραβωνιασμένη».
[...] Επήγε το Βλαχόπουλο στη βίγλα να βιγλίσει.
Βλέπει Τουρκιά Σαρακηνούς κι Αράπηδες κουρσάρους,
οι κάμποι επρασινιζανε, τα πλάγια κοκκινιζαν.
άρχισε να τους διαμετράει, διαμετρημούς δεν είχαν.
Να πάει πίσω ντρέπεται, να πάει εμπρός φοβάται.
Σκύβει φιλεί το μαύρο του, στέκει και τον ρωτάει:
«Δύνεσαι, μαύρε μ', δύνεσαι στο γαίμα για να πλέξεις;
-Δύνομαι, αφέντη, δύνομαι στο γαίμα για να πλέξω [...]
στα έμπα του χίλιους έκοψε, στα ξέβγα δυο χιλιάδες,
και στο καλό το γύρισμα κανένα δεν αφήνει.
Πήρε τ' Αλέξη τα παιδιά, του Κώστα τη γυναίκα,
και το μικρό Βλαχόπουλο την αρραβωνιασμένη.
Προσγονατιζει ο μαύρος του και πίσω του τους παίρνει.

Μιχάλη Περάνθη, Ανθολογία, τ. Γ΄, χ.χ. 491-422.

■ Ποιες ιστορικές πληροφορίες αντλούμε για τη ζωή των ακριτών από το απόσπασμα αυτό;

σχόλιο Κατά την εποχή των Παλαιολόγων ευδοκιμεί το έμμετρο ιπποτικό μυθιστόρημα σε δημώδη γλώσσα με φραγκικές, ανατολικές και λαϊκές επιδράσεις. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της λογοτεχνικής παραγωγής της Φραγκοκρατίας είναι το ιστορικό ποίημα Το Χρονικόν του Μορέως (περίπου 1300). Το έργο αυτό που εξιστορεί τη φραγκική κυριαρχία (1204-1292) στον Μοριά (Πελοπόννησο) είναι χωρίς λογοτεχνική αξία, έχει όμως γλωσσικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Ο στιχουργός του, εξελληνισμένος γλωσσικά Φράγκος, δεν κρύβει τα εχθρικά αισθήματά του για τους Έλληνες.

Φιλοσοφία

σχόλιο Η απομάκρυνση από την αρχαία θρησκεία έθεσε περιορισμούς στην ενασχόληση με τη φιλοσοφία, όπως την εννοούμε σήμερα, δηλ. ανεξάρτητη από τη θεολογική σκέψη. Ωστόσο, εξακολουθούν να μελετώνται έργα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

Οι σημαντικότεροι βυζαντινοί φιλόσοφοι

Μιχαήλ Ψελλός (1018-1096)
Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (1360-1452)
Γεώργιος Σχολάριος (1405-1468), πρώτος πατριάρχης μετά την Άλωση

Βυζάντιο και ελληνική αρχαιότητα

Το βασικό χαρακτηριστικό της πνευματικής ζωής του Βυζαντίου κατά τους αιώνες του μεγαλείου του (10ος-11ος αι.), παραμένει η ανανέωση του ενδιαφέροντος για την ελληνική αρχαιότητα και τις επιτεύξεις της. Είναι πράγματι σημαντικό ότι σ' αυτή την περίοδο οι αναφορές στον κλασικό κόσμο και στις αξίες του πολλαπλασιάζονται [...] Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο πως αυτήν ακριβώς την εποχή, οι όροι Έλληνας και ελληνισμός απέκτησαν τη σημασία,που τους νομιμοποιεί στον βυζαντινό πολιτισμό. Όπως ξέρουμε, αυτοί οι όροι σήμαιναν προηγούμενα ειδωλολάτρης και ειδωλολατρία και ονειδίζονταν από την αυστηρή χριστιανική παράδοση. Τώρα σημαίνουν τον αρχαίο Έλληνα και την παιδεία του, που έγιναν πηγές νέων αρετών και θα διατηρήσουν αυτή την ευγενική σημασία, ως το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 1988, 70.
■ Ποιες διαπιστώσεις κάνει η συγγραφέας του κειμένου; Γνωρίζεις στοιχεία που να τις επιβεβαιώνουν;

 


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ


  1. Να βρείτε όσα περισσότερα μπορείτε ακριτικά τραγούδια. Να συγκεντρώσετε τις ιστορικές πληροφορίες που περιέχονται σ' αυτά και να τις σχολιάσετε. Ποιες, επίσης, πληροφορίες γλωσσικές μπορούμε να αντλήσουμε από αυτά;
  2. Με αφετηρία το παράθεμα Βυζάντιο και Ελληνική Αρχαιότητα να εξετάσετε (με τη βοήθεια λεξικού και εγκυκλοπαίδειας) τη σημασία και τη νοηματική εξέλιξη των όρων Έλληνας, Εθνικός, Ρωμαίος-Ρωμιός, Γραικός

Διάβασε για τη λογοτεχνία στο Βυζάντιο:
ρητορική ΙΜΕ, επιστολογραφία ΙΜΕ, ιστορία ΙΜΕ, λόγια ποίηση ΙΜΕ, εκκλησιαστική ποίηση ΙΜΕ, αγιολογία ΙΜΕ, δημώδης λογοτεχνία ΙΜΕ