Κεφάλαιο 5 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

3. Επιστήμη και Τεχνολογία




Η ενότητα δεν διδάσκεται

 

 

Διδακτικός στόχος

 Να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν οι μαθητές τα επιτεύγματα των Βυζαντινών στον χώρο της Επιστήμης και της Τεχνολογίας.

 

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

• Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από τις εικόνες Καθηγητές και φοιτητές στο Διδασκαλείο Νόμων. Κατά τη σχετική συζήτηση θα τονισθεί η μεγάλη πνευματική παραγωγή, η διεθνής ακτινοβολία του Βυζαντίου και η ίδρυση ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Θα εξηγηθεί γιατί, ενώ ο πολιτισμός βρίσκεται σε υψηλή στάθμη, δεν παρατηρείται ανάπτυξη των φυσικών επιστημών.

Στη συνέχεια η συζήτηση θα εστιασθεί στους επιμέρους τομείς της γνώσης και της επιστήμης με κατάλληλη αξιοποίηση του αντίστοιχου υποστηρικτικού υλικού.

 

Πρόσθετα Παραθέματα

Οι Βυζαντινοί είχαν εγκαταστήσει μια σειρά φρυκτωριών σε κορυφές βουνών που ξεκινούσε από τη νότια Μικρά Ασία και κατέληγε στον Φάρο του παλατιού της Κωνσταντινούπολης. Όταν ο εχθρός περνούσε κάποιο από τα περάσματα, τα γνωστά ως Κιλίκιαι Πύλαι αναβόταν προειδοποιητική φωτιά στο φρούριο Λούλον, που βρισκόταν στην κορυφή ενός βουνού σε ύψος 1.000 περίπου ποδιών (330 μέτρα), το οποίο δέσποζε των Κιλικίων Πυλών από απόσταση περίπου 80 χιλιομέτρων. Αυτός ο ζωτικής στρατηγικής σημασίας δρόμος, που περνά μέσα από την οροσειρά του Ταύρου, καλύπτει περισσότερα από 100 χιλιόμετρα στα νότια του κεντρικού οροπεδίου της Μικράς Ασίας και οδηγεί στην πεδιάδα της Κιλικίας. Με τον έλεγχό του επιτυγχανόταν η παρακολούθηση των κινήσεων προς τα βόρεια, δηλαδή προς την Καππαδοκία και τις λοιπές βυζαντινές κτήσεις και προς τα νότια, δηλαδή προς τις αραβικές κτήσεις. Έτσι, μόλις η φρουρά του Λούλου αντιλαμβανόταν εχθρούς, άναβε τη φρυκτωρία και έδινε το σύνθημα στον επόμενο ορεινό σταθμό, τον Αργαίο. Οι επόμενοι σταθμοί ήταν [… χρησιμοποιούνταν επτά ενδιάμεσοι] και τέλος, ο Φάρος του παλατιού της Κωνσταντινούπολης. Το μήνυμα έκανε λιγότερο από μια ώρα να φθάσει από το Λούλον στον Φάρο. Η μέση απόσταση μεταξύ δύο σταθμών ήταν λίγο μικρότερη από 100 χλμ. […]

Ο οπτικός αυτός τηλέγραφος ήταν βέβαια ορατός τις βραδινές κυρίως ώρες, αλλά φαίνεται ότι οι Βυζαντινοί είχαν επινοήσει ένα σύστημα συναγερμού με καπνό, ορισμένου χρώματος, που ήταν ορατός και την ημέρα.

Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Η', 268.

 

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του

1. Παραθέματα στο β.μ.

Πρώτο παράθεμα Μόνη σωτηρία η αναδρομική ισχύς των νόμων. Είναι γνωστό ότι το δίκαιο προσαρμόζεται στις συνθήκες κάθε εποχής και εξυπηρετεί ορισμένες σκοπιμότητες. Έτσι, οι μαθητές θα συσχετίσουν τις νομοθετικές ρυθμίσεις που γνωρίζουν με τις ανάγκες της αντίστοιχης περιόδου. Ο αγώνας εναντίον των μεγάλων γαιοκτημόνων, των δυνατών, ήταν βασικό χαρακτηριστικό της εσωτερικής πολιτικής πολλών αυτοκρατόρων, οι οποίοι λάμβαναν σχετικά νομοθετικά μέτρα. Ένα από αυτά είναι και η νεαρά του 996. Με τη νομοθετική αυτή ρύθμιση ο Βασίλειος Β' θέλησε να ακυρώσει την τακτική των δυνατών, οι οποίοι προκειμένου να μην αποδώσουν στους μικροϊδιοκτήτες τη γη που τους άρπαξαν, επικαλούνταν παραγραφή της παράνομης πράξης τους λόγω παρέλευση μεγάλου χρονικού διαστήματος και απόκτησή της με κληρονομική διαδοχή.

Δεύτερο παράθεμα Όταν η φήμη ξεπερνά τα σύνορα. Ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη (τέλος 8ου αι.) και πέθανε γύρω στο 869. Είχε σημαντικές γνώσεις φιλοσοφίας, αριθμητικής, γεωμετρίας, αστρονομίας και μουσικής. Πρώτοι οι Άραβες εκτίμησαν τις πρωτοποριακές γεωμετρικές γνώσεις του Λέοντα και γι' αυτό ο χαλίφης Μαμούν (813-833) τον κάλεσε στη Βαγδάτη, για να διδάξει, υποσχόμενος σ' αυτόν αμύθητα πλούτη. Ο Λέων ανέφερε το γεγονός στον αυτοκράτορα Θεόφιλο, ο οποίος του έδωσε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό και του ανέθεσε να διδάσκει ως ιδιωτικός δάσκαλος. Ο Μαμούν, όμως, άρχισε να στέλνει στον Λέοντα ερωτήσεις σε θέματα γεωμετρίας και αστρονομίας. Ο χαλίφης ενθουσιάστηκε τόσο πολύ από τις απαντήσεις, ώστε έστειλε την επιστολή που περιλαμβάνεται στο παράθεμα. Πάντως, ο Θεόφιλος παρά τις δελεαστικές προτάσεις δεν δέχθηκε να στείλει τον Λέοντα στη Βαγδάτη για να μη γίνει γνωστή στους Άραβες η των όντων γνώσις και τον τοποθέτησε μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Αργότερα, διορίστηκε ως διευθυντής του Πανδιδακτηρίου της Μαγναύρας που ιδρύθηκε γύρω στα 855-56.

 

3. Εικονογραφικό υλικό

Πρώτη εικόνα Καθηγητές και φοιτητές στο Διδασκαλείο Νόμων. Η νομική επιστήμη καλλιεργήθηκε με επιμέλεια στο Βυζάντιο, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας. Μετά το 1045 ο Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος αναδιοργάνωσε το Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης και ίδρυσε Νομική Σχολή με επιβλέποντα καθηγητή τον Ιωάννη Ξιφιλίνο.

Δεύτερη εικόνα Πυρπόληση εχθρικού στόλου με υγρόν πυρ. Οι Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν το υγρόν πυρ για πρώτη φορά και μάλιστα αποτελεσματικά, όταν οι Άραβες πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη (673-78). Το υγρόν πυρ, εφεύρεση του Έλληνα μηχανικού από τη Συρία Καλλίνικου, ήταν ειδικό μίγμα από νάφθα, θείο, νάτριο και άλλες ουσίες. Εκτοξευόταν από ειδικούς σωλήνες και δεν έσβηνε στο νερό. Υπήρξε καθοριστικό όπλο για τη νικηφόρα έκβαση πολλών ναυτικών επιχειρήσεων και αποτελούσε κρατικό μυστικό.

 

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσει του β. μ.

1. Ερωτήσεις στο τέλος της διδακτικής ενότητας του β. μ.

Πρώτη Ερώτηση: Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

Δεύτερη Ερώτηση: Η ενασχόληση με όσο το δυνατό μεγαλύτερο εύρος γνώσεων και δραστηριοτήτων αποτελεί γνώρισμα του ελληνικού ανθρωπισμού, ο οποίος θα αναβιώσει και στη Δύση κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Στο Βυζάντιο, όπως και στην αρχαιότητά, δεν υπήρχε η εξειδίκευση της γνώσης και των επιστημών. Σήμερα, η ραγδαία εξέλιξη της γνώσης καθισιά αδύνατη την ενασχόληση κάποιου με περισσότερες από μία επιστήμες. Μάλιστα, το γεγονός αυτό οδηγεί σε ακραίες μορφές εξειδίκευσης.

 

πάνω

 



Όροι – κλειδιά της ενότητας
Πατριαρχική Ακαδημία, Πανδιδακτήριο, Πανεπιστήμιο, Διδασκαλείο Νόμων, φυσικές επιστήμες, γεωγραφία, τεχνολογία

Μόνη σωτηρία η αναδρομική ισχύς των νόμων

Μέχρι τώρα, αν ένας δυνατός αποκτούσε σε κάποια κοινότητα γη, την οποία κατείχαν οι κληρονόμοι του διαδοχικά, ο φτωχός ιδιοκτήτης της δεν είχε το δικαίωμα να τη διεκδικήσει από αυτούς, οι οποίοι του την αφαίρεσαν παράνομα και αυθαίρετα. Με τον νόμο, όμως, αυτό είναι φανερό ότι όσος χρόνος και να περάσει, ο φτωχός αυτός έχει το δικαίωμα τώρα να απαιτήσει να την πάρει πίσω.

Γιατί αν δεν εφαρμόσουμε αυτή την αρχή, θα δώσουμε την ευκαιρία στον καταπατητή να λέει: Αφού εγώ σήμερα ευημερώ και δεν μπορεί ο φτωχός να κινηθεί νομικά εναντίον μου, αν ευημερήσει και ο γιος μου και περάσει ο προβλεπόμενος από τη νομοθεσία για την παραγραφή νόμος, και θα έχουμε αναφαίρετα όσα καταπατήσαμε, γιατί να μην αυθαιρετούμε;

Βασιλείου Β΄ , Νεαρά του έτους 996 (JGR. Coll. Nov. XXIX= I. 263-266), Ι. Καραγιαννόπουλος, Η Βυζαντινή Ιστορία από τις πηγές, Β΄ Έκδοση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993, ό. π., σ. 190-191)

σχόλιο Οι Βυζαντινοί κληρονόμησαν από τον κλασικό κόσμο την αγάπη για τη γνώση και την πνευματική δραστηριότητα, όπως μαρτυρεί η ποικιλία των έργων των βυζαντινών λογίων. Όμως, ο έντονος θρησκευτικός χαρακτήρας του πολιτισμού δεν ευνόησε ιδιαίτερα την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών.


σχόλιο Οι αυτοκράτορες θέλοντας να καταστήσουν την Κωνσταντινούπολη εκτός από πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο του κόσμου, προχώρησαν στην ίδρυση ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Με τη συμβολή διαπρεπών λογίων λειτούργησαν σταδιακά η Πατριαρχική Ακαδημία ή Θεολογική Σχολή (5ος αι.), το Πανδιδακτήριο ή Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης (5ος αι.) ή Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας (από τον 9ο αι.) και το Διδασκαλείο Νόμων ή Νομική Σχολή (11ος αι.).

Ιδιαίτερη ανάπτυξη γνώρισε το Δίκαιο, αφού το κράτος έπρεπε να αντιμετωπίζει τα δεδομένα που διαμορφώνονταν κάθε φορά με νέους νόμους ή με τη βελτίωση όσων υπήρχαν.

εικ. Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: Επιστήμη και Τεχνολογία

σχόλιο Αν και η ενασχόληση με τις Φυσικές Επιστήμες δεν ευδοκίμησε ιδιαίτερα στο Βυζάντιο, ωστόσο αναδείχθηκαν αξιόλογοι ιατροί, αστρονόμοι και μαθηματικοί. Ενδιαφέρον έδειξαν οι Βυζαντινοί και για τη Γεωγραφία. Παρά τις τυχόν ανακρίβειες που υπάρχουν στα βιβλία τους, ορισμένα αποτελούν σημαντική πηγή για τις σχέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους γειτονικούς λαούς (π.χ. των Ινδιών και της Σινικής Θάλασσας). Αξιοσημείωτη επιστημονική δραστηριότητα παρουσίασαν, επίσης, διαπρεπείς λόγιοι και φιλόσοφοι.

Οι επιστήμες στο Βυζάντιο Οι επιστήμες στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Επιστήμη και Τεχνολογία στο Βυζάντιο
Η μέτρηση του χρόνου στο Βυζάντιο Η μέτρηση του χρόνου στο Βυζάντιο (Άρθρα, περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)

σχόλιο Οι λίγες εφευρέσεις που γνωρίζουμε για την τεχνολογία του Βυζαντίου αφορούν, κυρίως Στρατιωτικούς σκοπούς.

Καθηγητές και φοιτητές στο Διδασκαλείο των Νόμων. Μικρογραφία από χειρόγραφο του 13ου αι. Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη.
Καθηγητές και φοιτητές στο Διδασκαλείο των Νόμων

78


Όταν η φήμη ξεπερνά τα σύνορα

Έστειλε λοιπόν αμέσως ο Μαμούν επιστολή όχι στον Λέοντα (το Φιλόσοφο ή Μαθηματικό), αλλά στον Θεόφιλο (τον αυτοκράτορα) και του έγραφε τα εξής: Ήθελα ο ίδιος να έλθω εκεί εκπληρώνοντας έτσι έργο φίλου και μαθητή. Επειδή όμως η εξουσία που μου ανέθεσε ο Θεός και ο πολυάριθμος λαός που εξουσιάζω δεν μου το επιτρέπουν, σε παρακαλώ να μου στείλεις για μικρό χρονικό διάστημα τον άνδρα που έχεις και είναι ξακουστός στη φιλοσοφία και στις επιστήμες. Θέλω να τον πείσεις να μείνει κοντά μου και να μου διδάξει ε τον τρόπο του την επιστήμη και την αρετή, για τα οποία εγώ αισθάνομαι έρωτα. Πάντως να μην αναβάλεις την υπόθεση, επειδή εγώ δεν είμαι ομόγλωσσος και ομόθρησκος. Αλλά επειδή είναι τέτοιος αυτός που παρακαλεί, να ικανοποιηθεί το αίτημά του από συγκαταβατικούς και καλούς φίλους. Για τη χάρη αυτή θα σου καταβάλω είκοσι κεντηνάρια χρυσό και θα συνάψω αιώνια ειρήνη.

Συνεχιστές Θεοφάνη, Imm. Bekker, CSHB, Βόννη/1838, 190.

Η σημαντικότερη από αυτές ήταν το υγρόν πυρ, ένα μίγμα από εύφλεκτα υλικά που εκτοξευόταν με ειδικούς σωλήνες εναντίον εχθρικών πλοίων ή άλλων στόχων. Μια άλλη σημαντική επινόηση, που αποδίδεται στον Λέοντα τον Φιλόσοφο, ήταν ο οπτικός τηλέγραφος, ένα σύστημα ταχείας προειδοποίησης των Βυζαντινών για τις αραβικές επιδρομές.

υγρό πυρ χειροσίφωνο χειροσίφωνο χειροβομβίδες υγρού πυρός χειροβομβίδες υγρού πυρός

Το υγρό πυρ Το υγρό πυρ (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
εικ. ΤΟ ΥΓΡΟ ΠΥΡ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ, Ιστορία Ελληνική και Παγκόσμια
εικ. Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: υγρό πυρ

σχόλιο Οι Βυζαντινοί αξιοποίησαν τη μέχρι τότε γνωστή ναυτική τεχνολογία, σε μερικές περιπτώσεις τη βελτίωσαν και την προσάρμοζαν κάθε φορά στα νέα δεδομένα.

Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Επιστήμης στο Βυζάντιο

Επιστήμονες Επιστημονικός τομέας
Στέφανος ο Αλεξανδρινός (7ος αι.) φιλοσοφία, μαθηματικά, μουσική, αστρονομία
Αλέξανδρος Τραλλιανός (525-605) ιατρική
Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός (9ος αι.) μαθηματικά, φυσικές επιστήμες
Στέφανος ο Βυζάντιος (5ος αι.) γεωγραφία
Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης (6ος αι.) γεωγραφία
Λόγιοι και φιλόσοφοι Επιστημονικός τομέας
Μιχαήλ Ψελλός (1018-1096) μαθηματικά, αστρονομία μουσική
Μανουήλ Βρυέννιος (13ος-14ος αι.) μαθηματικά
Γεώργιος Παχυμέρης (1242-1310) πρότεινε την υιοθέτηση των αραβικών αριθμών
Μάξιμος Πλανούδης (1260-1310) εισήγαγε τη χρήση του «μηδέν» στο ελληνικό μετρικό σύστημα
Νικηφόρος Γρηγοράς (1295-1360) κατασκευή αστρολάβου, πρόβλεψη των εκλείψεων
Θεόδωρος Μετοχίτης (1260-1332) αστρονομία

Το γνωστότερο πολεμικό πλοίο ήταν ο δρόμων με μια σειρά κουπιών αρχικά και αργότερα με δύο. Το τυπικό βυζαντινό εμπορικό πλοίο είχε περίπου μήκος 21 μέτρα, πλάτος 7 μέτρα και χωρητικότητα 50 τόνων.

1 Πλοία, Ναυσιπλοΐα, Ναυπηγική
1 Ανάγνωση ιστορικής πηγής (Λέων ΣΤ΄, «Ναυμαχικά»)

Ήταν μονοκάταρτο ή δικάταρτο με τριγωνικά πανιά και μονό πηδάλιο.

Πυρπόληση εχθρικού στόλου με υγρόν πυρ. Μικρογραφία από χειρόγραφο του 12ου αι. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.
υγρό πυρ

79



ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ


  1. Με αφετηρία το παράθεμα Μόνη σωτηρία η αναδρομική ισχύς τω νόμων προσπάθησε να θυμηθείς στοιχεία της βυζαντινής νομοθεσίας που δικαιολογούν την άποψη ότι το κράτος έπρεπε να αντιμετωπίζει τα δεδομένα που διαμορφώνονταν κάθε φορά με νέους νόμους ή με τη βελτίωση όσων υπήρχαν.
  2. Πώς μπορείς να εξηγήσεις την ενασχόληση αρκετών βυζαντινών με πολλές επιστήμες παράλληλα; Σήμερα μπορεί να γίνει αυτό;

Επιστήμη και τεχνολογία στο Βυζάντιο: εικ.