5-4 Εικαστικές Τέχνες και Μουσική

1. Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

2. Εικαστικές Τέχνες και Μουσική

Συνοπτική παρουσίαση των ενοτήτων

Υποστηρικτικό υλικό: - Σπίτια, εξοπλισμός σπιτιού, διατροφή, ενδυμασία, κόσμηση, βλ. «Τα εν οίκω…εν δήμω», Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων: εδώ

-Γέννηση, βάπτιση, γάμος, θάνατος, ταφή, βλ. «Έθιμα των βυζαντινών», Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων: εδώ

-Ψυχαγωγία, βλ. «Η κοινωνική ζωή στο Βυζάντιο», Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων: εδώ

-Τέχνη, βλ.

-«Βυζαντινές εικόνες», Συλλογές. Φορητές εικόνες και ξυλόγλυπτα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Εικονικό Μουσείο: εδώ

-Βυζαντινή Ζωγραφική, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο και Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου: εδώ

2 ώρες

Διδακτικοί στόχοι

1. Να εκτιμήσουν την αξία της βυζαντινής τέχνης και της μουσικής γενικά, και τη σχέση της με τη χριστιανική θρησκεία.

2. Να αντιληφθούν οι μαθητές ότι οι καλλιτεχνικές εξελίξεις εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο της εποχής.

• Οι μαθητές έχουν αποικήσει ήδη γνώσεις για την τέχνη και τη μουσική οι οποίες μπορεί να αξιοποιηθούν. Σχετικά με τη μουσική ορολογία οι μαθητές μπορούν να ανατρέξουν στο αντίστοιχο εγχειρίδιο.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

• Οι δύο διδακτικοί στόχοι συνεξετάζονται. Το πλαίσιο της βυζαντινής τέχνης καθορίζεται από τους κανόνες της Εκκλησίας, υφίσταται όμως και εξωτερικές επιδράσεις, όπως η πολιτική και οικονομική κατάσταση της αυτοκρατορίας: π.χ. περίοδος Εικονομαχίας, εποχή Μακεδονικής δυναστείας - Μακεδονική Αναγέννηση, Παλαιολόγεια Αναγέννηση.

• Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από το παράθεμα Το χριστιανικό ιδεώδες και η τέχνη. Για να κατανοήσουν οι μαθητές τον χαρακτήρα και το περιεχόμενο της χριστιανικής τέχνης πρέπει να προηγηθεί σχετική συζήτηση με βάση το εισαγωγικό σημείωμα, το παράθεμα στο βιβλίο του μαθητή και το πρόσθετο παράθεμα.

Η όλη επεξεργασία του μαθήματος θα στηριχθεί στο εικονογραφικό υλικό σε συνδυασμό με την αφήγηση και τις ερωτήσεις στο τέλος της ενότητας.

Πρόσθετο Παράθεμα

Η ζωγραφική μετά την Εικονομαχία

Ποτέ άλλοτε, εκτός από τις αρχές της χριστιανοσύνης, η εικαστική τέχνη, και ειδικότερα η απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής σε θρησκευτικά θέματα, δεν γνώρισε τέτοια άνθηση όσο στη βυζαντινή αυτοκρατορία μετά το τέλος της εικονομαχικής έριδας. Καμιά εποχή, ούτε στο ίδιο το Βυζάντιο δεν ήταν τόσο παραγωγική σε αναπαραστάσεις του Χριστού, της Παναγίας, των αγίων και θεμάτων από τη Βίβλο ή άλλες θρησκευτικές πηγές.

Α. Γκραμπάρ, Η βυζαντινή αρχιτεκτονική και τέχνη,
Πανεπιστήμιο Καίμπριτζ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1979, σελ. 856

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του

1. Παραθέματα στο β. μ.

• Πρώτο παράθεμα Το χριστιανικό ιδεώδες και η τέχνη. Η κύρια σημασία ενός χριστιανικού έργου τέχνης δεν είναι αισθητική αλλά διδακτική. Αυτό φαίνεται από: τους ναούς, όπου η καλλιτεχνική έμφαση δίνεται στο εσωτερικό του ναού, τη θεματολογία της ζωγραφικής, τη θέση στην οποία ζωγραφίζονται τα ιερά πρόσωπα, τις θρησκευτικές σκηνές, την αδιαφορία για πιο πιστή απόδοση της πραγματικότητας και την έμφαση στην ουσία κ.ά.

2. Παραθέματα στο β. κ.

• Πρώτο παράθεμα Η ζωγραφική μετά την εικονομαχία. Μετά την αποκατάσταση και την αναστήλωση των εικόνων (843) ήταν φυσικό να επακολουθήσει καλλιτεχνική άνθηση.

3. Εικονογραφικό υλικό

• Πρώτη εικόνα: Το καθολικό της μονής Μεγίστη Λαύρας: αγιορείτικος τύπος, ναός τρίκογχος σταυροειδής με τρούλο. Οι τρεις από τις τέσσερις κεραίες του σταυρού καταλήγουν σε κόγχες: η ανατολική, η βόρεια και η νότια.

• Δεύτερη εικόνα: Ο Όσιος Λουκάς: Οκταγωνικός τύπος, ο τρούλος στηρίζεται σε οκτάγωνο.

• Τρίτη εικόνα: Η σκηνή του Νιπτήρα. Το ψηφιδωτό αυτό βρίσκεται στη βόρεια κόγχη του ναού και αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συνόλου ψηφιδωτών. Είναι εμφανής η κυριαρχία της ανθρώπινης μορφής σε ισόρροπη και ρυθμική διάταξη. Οι μορφές με ολάνοικτα εκστατικά μάτια και η πυκνή και βαθιά πτυχολογία των ενδυμάτων προσδίδουν στο ανθρώπινο παράστημα εκφραστική δύναμη που προσφέρει την εντύπωση άμεσης και ζωντανής παρουσίας.

• Τέταρτη εικόνα: Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ...από τον ναό της Παναγίας. Η μορφή εμφανίζεται με υψηλή κορμοστασιά που συστρέφεται γύρω από τον άξονά της, για να υποδηλώσει την ορμή της κίνησης. Πρόκειται για ζωγραφική όπου συνυπάρχει το κλασικίζον πνεύμα με την επικρατούσα τάση για αφύσικη υπερβολή.

• Πέμπτη εικόνα: Ο Μυστικός Δείπνος. Μία από τις 74 μικρογραφίες με τις οποίες διακοσμείται το ευαγγελιστάριο της Μονής Διονυσίου, ένα από τα μεγαλοπρεπέστερα χειρόγραφα του 11^ου αι. Ένα τόσο λαμπρό και περίτεχνο έργο πρέπει να είναι δημιούργημα του βιβλιογραφικού εργαστηρίου του παλατιού. Στη μικρογραφία δεν δίνεται έμφαση στην εξωτερική εμφάνιση των μορφών ούτε στην προοπτική του χώρου, με στόχο να τονιστεί η πνευματικότητα της απεικονιζόμενης σκηνής. Παρατηρείται μια τάση προς την αφαίρεση και την εξαΰλωση, που ταιριάζει στη μικρή εικόνα, στόλισμα μιας σελίδας βιβλίου. Πάντως, οι μορφές διατηρούν τη χάρη και την ευκινησία τους, στοιχείο που θυμίζει μοτίβα της κλασικής παράδοσης.

• Έκτη εικόνα: Ο ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Πρόκειται για έργο μεγάλου καλλιτέχνη που, μαζί με άλλες εικόνες έφθασε στην Αχρίδα από την Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1295. Χαρακτηριστική είναι η κλασική τεχνοτροπία αλλά και η συγκρατημένη έκφραση του αισθήματος.

• Να αξιοποιηθεί και η εικόνα στην εισαγωγική σελίδα του Κεφαλαίου Η Γέννηση, Μικρογραφία από το Ευαγγελιστάριο της Mονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους (σ. 69).

• Έβδομη εικόνα: Σελίδα από χειρόγραφο ψαλτήρι του 9^ου αιώνα. Οι σελίδες των ψαλτηρίων διακοσμούνται στο περιθώριο με μικρογραφίες. Τα ψαλτήρια αυτά ονομάζονται μοναστικά. Στη συγκεκριμένη σελίδα αναπαριστώνται οι δέκα πληγές του Φαραώ. Υπάρχουν και ψαλτήρια με ολοσέλιδες (ή σχεδόν) μικρογραφίες, τα οποία λέγονται αριστοκρατικά.

• Όγδοη εικόνα: Χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α'. Τα νομίσματα ως ιστορική πηγή κατατάσσονται στις άμεσες πηγές. Απεικονίζονται σ' αυτά σημαντικές ιστορικές προσωπικότητες (π.χ. Φίλιππος, Μέγας Αλέξανδρος, βυζαντινοί αυτοκράτορες), πληροφορούμαστε για την πολιτική κατάσταση και το πολίτευμα (από τις επιγραφή πάνω σ' αυτό ή από τις μορφές που προβάλλονται), την οικονομική κατάσταση (πόσα κυκλοφορούσαν και ποια αγοραστική αξία είχαν τα νομίσματα), την έκταση των εμπορικών ανταλλαγών (πού βρέθηκαν νομίσματα), τις θρησκευτικές και καλλιτεχνικές τάσεις (σχήματα, σύμβολα, τρόπος απεικόνισης μορφών), την κρατική ιδεολογία (από τις επιγραφή και τα σύμβολα) και άλλα.

Όροι – κλειδιά της ενότητας
Βασιλική με τρούλο, γλυπτική, ζωγραφική, ψηφιδωτά, μικρογραφία, μικρογλυπτική, μικροτεχνία, νομισματική

Το χριστιανικό ιδεώδες και η τέχνη

Το νέο χριστιανικό ιδεώδες ζωής δεν άλλαξε στην αρχή τις εξωτερικές μορφές της τέχνης, όμως άλλαξε την κοινωνική της λειτουργία. Για τον αρχαίο κόσμο, ένα έργο τέχνης είχε σημασία πρωταρχικά αισθητική, αλλά για τον χριστιανισμό η σημασία του είναι ολότελα διαφορετική [...]. Ο διδακτικός της χαρακτήρας είναι το πιο τυπικό γνώρισμα της χριστιανικής τέχνης.
A. Hauser, Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, τ. Α΄, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1984, 167-168.
■ Μελέτησε προσεκτικά το παράθεμα αυτό και, με βάση τα όσα θα μάθεις στη συνέχεια, προσπάθησε να βρεις στοιχεία που επιβεβαιώνουν τον διδακτικό χαρακτήρα της χριστιανικής τέχνης.

Αρχιτεκτονική

Μονή Οσίου Λουκά στη Βοιωτία
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη
Μονή Δαφνίου

Με την Αγία Σοφία καθιερώθηκε μια νέα αρχιτεκτονική μορφή η βασιλική με τρούλο ή τρουλαία βασιλική, που εξελίχθηκε σταδιακά σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας.

Το καθολικό της μονής Μεγίστης Λαύρας, 10^ος αι. Άγιον Όρος.
εικ1

Μετά την εικονομαχία, κατά την περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας, επικράτησε ο ρυθμός του σταυροειδούς με τρούλο, που είχε τη μορφή ενός σταυρού εγγεγραμμένου σε τετράγωνο. Παραλλαγές του ναού αυτού είναι αγιορείτικος τύπος με τρεις κόγχες και ο πεντάτρουλος ρυθμός, ενώ ένας νέος τύπος ναού εμφανίζεται κατά τον 11^ο αιώνα, ο οκταγωνικός.

Ο Όσιος Λουκάς Βοιωτίας, 11^ος αι.

Η σκηνή του Νιπτήρα. Ψηφιδωτό του 11^ου αιώνα από τη Μονή Οσίου Λουκά.

Τις περισσότερες φορές οι εξωτερικές επιφάνειες των ναών δεν είναι ιδιαίτερα επιμελημένες και σε μερικές περιπτώσεις δίνουν την αίσθηση της πρόχειρης κατασκευής. Αντίθετα, οι εσωτερικοί χώροι κοσμούνται με τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, ανάγλυφες παραστάσεις, έργα ξυλογλυπτικής και φορητές εικόνες. Η διαφοροποίηση αυτή εξηγείται από το γεγονός ότι η λατρεία της χριστιανικής θρησκείας, σε αντίθεση με την αρχαία θρησκεία, τελείται στο εσωτερικό των ναών.

Γλυπτική και ζωγραφική (τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, φορητές εικόνες)

«Ψηφίδες», εκπαιδευτική δραστηριότητα
Συλλογή γλυπτών του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου
Βυζαντινή τοιχογραφία
Βυζαντινά ψηφιδωτά
Βυζαντινές εικόνες

Η γλυπτική δεν ευνοήθηκε από την Εκκλησία, καθώς θύμιζε στους χριστιανούς την αρχαία θρησκεία. Τη θέση των γλυπτών πήρε ο αρχιτεκτονικός διάκοσμος και οι ανάγλυφες παραστάσεις με διακοσμητικά θέματα. Αντίθετα, οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά αποτελούν τις κυριότερες μορφές έκφρασης στον εσωτερικό χώρο και κυριαρχούν σε όλη την περίοδο της βυζαντινής ιστορίας, με εξαίρεση την περίοδο της Εικονομαχίας. Σε περιόδους οικονομικής κρίσης το βάρος της διακόσμησης δίνεται στις τοιχογραφίες και τις φορητές εικόνες, επειδή τα ψηφιδωτά είναι δαπανηρά.

Με την πάροδο του χρόνου, ιδιαίτερα κατά την εποχή της Μακεδονικής Δυναστείας, διαμορφώνεται ένα τυπικό σχήμα στην εικονογράφηση:

Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ. Τοιχογραφία από τον ναό της Παναγίας του Άρακα στην Κύπρο (τέλος 12^ου αι.)

Ο Μυστικός Δείπνος. Μικρογραφία από χειρόγραφο ευαγγελιστάριο του 11^ου αι. Άγιον Όρος, Μονή Αγίου Διονυσίου.

στην κορυφή του τρούλου εικονογραφείται ο Παντοκράτορας, περιστοιχιζόμενος από αγγέλους και προφήτες, στην αψίδα του Ιερού η Θεοτόκος, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, στα λοφία του τρούλου οι τέσσερις Ευαγγελιστές και στους τοίχους οι δεσποτικές γιορτές, οι Άγιοι και οι Μάρτυρες.

Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες δεν ενδιαφέρονται για τις σωστές αναλογίες, την προοπτική και την κίνηση. Οι μορφές παρουσιάζονται λιπόσαρκες, σε όρθια και μετωπική στάση, με σκοπό να δώσουν την αίσθηση της πνευματικότητας, της αυστηρότητας και της επισημότητας. Επιδίωξη της τέχνης δεν είναι να προβάλει τον μάταιο τούτο κόσμο, αλλά τη μετά θάνατο ζωή και την αιωνιότητα. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ο βυζαντινός καλλιτέχνης ξεφεύγει από τους αυστηρούς κανόνες και χρησιμοποιεί στοιχεία της κλασικής τεχνοτροπίας.

Μικρογραφία, Μικροτεχνία, Μικρογλυπτική, Νομισματική

Βυζαντινά χειρόγραφα, παλαίτυπα και χαρακτικά
Συλλογή μικροτεχνίας του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου
Ο χρυσός στη ζωή των Βυζαντινών
Περιήγηση στη βυζαντινή συλλογή του Μουσείου Μπενάκη
«Γίνε μουσειολόγος στο Βυζαντινό Μουσείο», εκπαιδευτική δραστηριότητα

Οι Βυζαντινοί, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση, διακοσμούν συνήθως τα χειρόγραφά τους με εικόνες, που ονομάζονται μικρογραφίες. Αυτές παριστάνουν διάφορα επεισόδια που περιγράφονται στο κείμενο, δημιουργώντας έτσι στενή σύνδεση μεταξύ λόγου και εικόνας. Από τις μικρογραφίες αντλούμε πληροφορίες για τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής του χειρογράφου, ιδιαίτερα όταν τα έργα της μνημειακής ζωγραφικής είναι λίγα. Αξιόλογη είναι και η παραγωγή εκκλησιαστικών και κοσμικών έργων μικροτεχνίας και μικρογλυπτικής, από πολύτιμα μέταλλα, σμάλτο, ξύλο και ελεφαντόδοντο. Τα έργα αυτά χαρακτηρίζονται από υψηλή τεχνική και καλλιτεχνική ποιότητα και προκαλούν εντύπωση για την ποικιλία τους.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Φορητή εικόνα. Αχρίδα 1295.

Τα νομίσματα έχουν αισθητική αξία και μπορούμε να τα εξετάσουμε ως έργα μικροτεχνίας. Κυρίως, όμως, αποτελούν σημαντικές ιστορικές πηγές, γιατί απεικονίζονται σ' αυτά ιστορικά πρόσωπα και παρέχουν ποικίλες πληροφορίες, για την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία, το πολίτευμα και τη θρησκεία. Οι απεικονίσεις των βυζαντινών αυτοκρατόρων με τα σύμβολα της εξουσίας τους είναι διαφωτιστικά για την ιδεολογία του Βυζαντίου.

Το νόμισμα στο βυζαντινό κόσμο (Η Έκθεση, Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα)
Το βυζαντινό νόμισμα (Ημερολόγιο, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού)

Μουσική

Βυζαντινή μουσική
Το βυζαντινό μουσικό αλφαβητάρι
Μουσικά όργανα στους χορούς και στις διασκεδάσεις των Βυζαντινών

Θεωρία βυζαντινής σημειογραφίας
Τα μουσικά όργανα της βυζαντινής περιόδου

Η εκκλησιαστική λειτουργική ποίηση προοριζόταν, ύστερα από μελοποίησή της, για να ψέλνεται κατά τη Θεία Λειτουργία και άλλες λατρευτικές τελετές. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες η λειτουργική ποίηση και μουσική χαρακτηρίζονται από απλότητα. Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού οι ύμνοι, τα λειτουργικά δηλαδή άσματα

με εγκωμιαστικό περιεχόμενο για τον Θεό και γενικότερα τα ιερά πρόσωπα, λαμβάνουν πιο σύνθετες μορφές. Μέχρι τον Ζ' αιώνα περίπου οι δημιουργοί λειτουργικών ποιημάτων ονομάζονταν ποιητές και μελωδοί, όπως ο Ρωμανός ο Μελωδός, γιατί οι ίδιοι έγραφαν το ποιητικό κείμενο και τη μελωδία του. Από τον Η' αιώνα παρατηρείται διαφοροποίηση: ο ποιητής (στιχουργός), που ονομάζεται υμνογράφος, μπορούσε να είναι άλλο πρόσωπο από τον μελοποιό (συνθέτης) του έργου του.

Η εκκλησιαστική μουσική είναι μονοφωνική και φωνητική, δηλαδή εκτελείται από μια μόνο φωνή (ή και από περισσότερες σε ταυτοφωνία και χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων) και η μελωδία υποτάσσεται στον λόγο. Στην αρχή η σημειογραφία (δηλ. η μουσική γραφή, σήμερα χρησιμοποιούμε το πεντάγραμμο) είναι αλφαβητική, δηλαδή οι νότες σημειώνονται με γράμματα της αρχαίας ελληνικής, ακολουθώντας τη μουσική παράδοση της αρχαιότητας. Στη συνέχεια, από τον 8^ο αιώνα, αρχίζουν να χρησιμοποιούνται άλλοι τύποι μουσικής γραφής.

Σελίδα από χειρόγραφο ψαλτήρι του 9^ου αι. Άγιο Όρος, Μονή Παντοκράτορος.

Το λειτουργικό δράμα, που έχει τη μορφή τελετής - ιερής ακολουθίας και συνδυάζει στοιχεία από το παλαιότερο δράμα (δηλαδή λόγο, μουσική, κίνηση κ.ά.), δεν ευδοκιμεί στην Ανατολική Εκκλησία.

Παράλληλα προς τη θρησκευτική μουσική αναπτύσσεται και η κοσμική, που αποτελεί συνέχεια της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. Όμως τώρα, τα επιτραπέζια, τα ερωτικά, τα γαμήλια και άλλα παρόμοια άσματα με κοινωνικό περιεχόμενο προσαρμόζονται στη νέα πίστη και λατρεία. Οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούν μουσικά όργανα στις διασκεδάσεις τους. Ορχήστρες με κρουστά, πνευστά και έγχορδα όργανα συνοδεύουν τις λαϊκές και επίσημες τελετές.

Η λαϊκή μουσική δεν ήταν αποκομμένη από τη θρησκευτική, αλλά υπήρχε αλληλεπίδραση. Συχνά, μαζί με τους δήμους του Ιπποδρόμου τραγουδούσαν οι ψάλτες της Αγίας Σοφίας και των Αγίων Αποστόλων τις καθιερωμένες επευφημίες προς τον αυτοκράτορα και τα εγκωμιαστικά άσματα για τους φρουρούς των συνόρων του Βυζαντίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι μερικές από αυτές τις ψαλμωδίες χρησιμοποιήθηκαν αυτούσιες και στη θρησκευτική υμνογραφία.

Στον Ιππόδρομο, επίσης, και σε πολλές άλλες περιπτώσεις οι κοσμικές ψυχαγωγικές εκδηλώσεις συνοδεύονταν από το αερόφωνο όργανο. Μάλιστα το μουσικό αυτό όργανο διαδόθηκε στη Δύση, όταν το 757 ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε' δώρισε ένα στον βασιλιά των Φράγκων Πιπίνο τον Βραχύ.

Χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α'.
Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.
Το σκήπτρο που καταλήγει σε σταυρό συμβολίζει την εξουσία και τον χριστιανικό χαρακτήρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Προσέξτε ένα σημερινό ελληνικό νόμισμα. Ποιες πληροφορίες μπορείτε να αποκομίσετε;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Με βάση την αφήγηση του βιβλίου σου και αξιοποιώντας τις μέχρι τώρα γνώσεις σου από το μάθημα των Εικαστικών προσπάθησε να προσδιορίσεις τον τύπο των εκκλησιών που εικονίζονται στην ενότητα αυτή.
Η βυζαντινή τέχνη υπήρξε συνέχεια και εξέλιξη της ελληνορωμαϊκής, προσάρμοσε όμως τα στοιχεία που δανείστηκε στη χριστιανική θρησκεία, την οποία κυρίως και υπηρέτησε: Προσπάθησε να βρεις στοιχεία που δικαιολογούν την άποψη αυτή.
Η κλασική τεχνοτροπία στη ζωγραφική έχει τα ακόλουθα βασικά χαρακτηριστικά: βάθος, κίνηση, ισορροπία, φυσικές αναλογίες των μορφών, αρμονία. Σε ποιες εικόνες διακρίνετε ένα ή περισσότερα από τα χαρακτηριστικά αυτά;
Να οργανωθείτε σε ομάδες. Καθεμιά να αναλάβει τη συγκέντρωση και σχολιασμό φωτογραφικού υλικού που αφορά τη βυζαντινή τέχνη μιας περιόδου.

Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου:
Άννα Κομνηνή, Κόμβος Πληροφόρησης για τα μνημεία του Βυζαντίου:

Κεφάλαιο 5 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

4. Εικαστικές Τέχνες και Μουσική

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ