6-1-3 Η φεουδαρχία στη Δυτική Ευρώπη

3. Η φεουδαρχία στη Δυτική Ευρώπη

-Συνοπτική παρουσίαση της ενότητας:

Προβολή σύντομου video «Η φεουδαρχία στη δυτική Ευρώπη», διαθέσιμο στο: εδώ

Διδακτικοί στόχοι

1. Να πληροφορηθούν οι μαθητές για τις συνθήκες διαμόρφωσης της φεουδαρχίας.

2. Να γνωρίσουν και να κατανοήσουν τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα.

3. Να πληροφορηθούν για την εξέλιξη του φεουδαρχικού συστήματος και την πορεία των ευρωπαϊκών κρατών στο πλαίσιο του συστήματος αυτού.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

• Με αφετηρία το τελετουργικό της τελετής της περιβολής και την τελετή επίδοσης της πανοπλίας στον ιππότη να αξιοποιηθεί για διαθεματική προσέγγιση η σημασία των συμβολισμών στην κοινωνική ζωή (π.χ. στον γάμο πετάνε ρύζι στο ζευγάρι, η νύφη πατάει το πόδι του γαμπρού) στη θρησκευτική ζωή (π.χ. οι συμβολισμοί των μυστηρίων, η βάπτιση κ.ά.), στον επαγγελματικό τομέα (η επίδοση του ξίφους στον αξιωματικό). Οι μαθητές να κληθούν να βρουν παρόμοιους συμβολισμούς, όταν θα συζητηθεί το σχετικό θέμα.

• Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από το παράθεμα Μου λείπουν τα απαραίτητα. Η συζήτηση θα επικεντρωθεί στους παράγοντες που ωθούσαν τους (ελεύθερους) ανθρώπους να καταφεύγουν σε ισχυρά άτομα και να ζητούν προστασία.

• Πρώτος διδακτικός στόχος. Η προσοχή θα πρέπει εστιασθεί στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση στην Ευρώπη που ευνόησε τη δημιουργία σχέσεων εξάρτησης και υποταγής.

• Δεύτερος διδακτικός στόχος. Αφετηρία της σχετικής συζήτησης μπορεί να αποτελέσει το σχεδιάγραμμα Η φεουδαρχική κοινωνική πυραμίδα. Στο προηγούμενο παράθεμα αναφέρεται μια περίπτωση αναζήτησης προστασίας που αφορά ένα πτωχό άνθρωπο. Όταν, όμως, η προστασία αφορούσε άτομα κύρους, δηλ. τους ευγενείς (αξιωματούχους, στρατιωτικούς, άρχοντες και άλλους), τότε η πράξη προστασίας και υποτέλειας συνοδευόταν από παραχώρηση γης και επισφραγιζόταν από ειδική τελετή. Για να κατανοήσουν οι μαθητές το φεουδαρχικό σύστημα, πρέπει ο διδάσκων να προκαλέσει την αυτενέργεια των μαθητών, αξιοποιώντας το διαθέσιμο υποστηρικτικό υλικό. Πρώτα θα συζητηθεί το παράθεμα Η τελετή περιβολής και ο πίνακας Το φεουδαρχικό συμβόλαιο. Έπειτα οι μαθητές θα κληθούν να ανιχνεύσουν τη σημειολογία της εικόνας Ο μαγικός χαρακτήρας της περιβολής με τη βοήθεια του πρόσθετου παραθέματος Η σημειολογία μιας τελετής. Στη συνέχεια θα γίνει μνεία για τους ιππότες με την αξιοποίηση του παραθέματος Τελετή επίδοσης της πανοπλίας στον ιππότη.

Στο τέλος θα γίνει μια συνολική εκτίμηση της διαστρωμάτωσης της φεουδαρχικής κοινωνίας, με βάση το σχεδιάγραμμα Η φεουδαρχική κοινωνική πυραμίδα. Θα τονισθεί ως κύριο χαρακτηριστικό της φεουδαρχίας η διάκριση των ανθρώπων σε δύο βασικά τάξεις, τους φεουδάρχες - ευγενείς και τους χωρικούς - μη ευγενείς: Οι πρώτοι είναι ελεύθεροι και προνομιούχοι, ενώ οι δεύτεροι δεν έχουν δικαιώματα αλλά μόνον υποχρεώσεις, στοιχεία που καθορίζουν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική υπόσταση του ατόμου.

• Τρίτος διδακτικός στόχος. Με επίκεντρο την περιοχή που εκτείνεται από τον Ρήνο μέχρι τον Λίγηρα, οι φεουδαρχικές σχέσεις αναπτύχθηκαν σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, η φεουδαρχία δεν είναι ένα ομοιόμορφο και στατικό σύστημα κοινωνικής οργάνωσης. Εμφανίζεται με πολλές παραλλαγές, διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, εξελίσσεσαι και μετασχηματίζεσαι. Σταθμό στην εξέλιξη της φεουδαρχίας αποτέλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου και για τον λόγο αυτό η σχετική συζήτηση μπορεί να αρχίσει από το σχεδιάγραμμα Η οργάνωση της Αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου της προηγούμενης ενότητας.

Το φεουδαρχικό σύστημα ευνοεί τις φυγόκεντρες τάσεις, ωστόσο θα τονισθεί η αντίρροπη τάση ανασύστασης ή συγκρότησης μεγάλων κρατών. Πρόκειται για τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αγγλία. Στα κράτη αυτά θα αναφερθούμε εκτενέστερα στις επόμενες ενότητες.

Πρόσθετα Παραθέματα

1. Η σημειολογία μιας τελετής

[…] Η λέξη φέουδο (feodum από το παλαιογερμανικό feohu που σήμαινε ένα πολύτιμο αντικείμενο με ζωγραφιστούς μαγικούς χαρακτήρες, του οποίου η προσφορά δημιουργούσε δεσμούς φιλίας) […] Τον 12^ο αιώνα το τελετουργικό έχει σχεδόν οριστικοποιηθεί. Ο μέλλων υποτελής (vassalus) παρουσιάζεται ασκεπής, γονατίζει, βάζει τα χέρια του σ’ αυτά του κυρίου του (χειρονομία που συμβολίζει την προσφορά του εαυτού του και κατά πάσα πιθανότητα ανατρέχει στην πρακτική της ανάμιξης αίματος των αρχαίων γερμανικών συντεχνιών). Στη συνέχεια, μετά την ανταλλαγή του «ασπασμού της ειρήνης» με τον χωροδεσπότη (φεουδάρχη) (άλλο σημάδι αμοιβαίας φιλίας και πίστης που συνηθιζόταν κυρίως στη Γαλλία και τη νορμανδική Αγγλία), ο υποτελής ορκίζεται πάνω σε ιερά βιβλία ή μια λειψανοθήκη, προσδίδοντας στη δέσμευση πίστης θρησκευτικό και ιερό χαρακτήρα. Τέλος ο κύριος παραδίδει στον υποτελή ένα αντικείμενο που συμβολίζει το αγαθό που του παραχωρείται ως φέουδο: ένα σβώλο χώματος, το κλαδί ενός δέντρου κ.ά. – αυτό είναι το χρίσμα, τη λεγόμενη «περιβολή» (investitura).

N. Berstein – M Milza, Ιστορία της Ευρώπης,
Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά κράτη, τ. Α’ (5^ος – 18^ος αι.)
μετφρ. Α. Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ. 110-111

2. Η φεουδαρχική ιεραρχία

[…] Ο άρχοντας μιας επικράτειας κρατά την αρχοντία του (πολιτική – διοικητική εξουσία) ως φέουδο ενός φεουδάρχη του οποίου είναι υποτελής. Ο κόμης του Νταμμαρτέν κρατά την κομητεία του ως φέουδο από τον κόμη του Βεξέν-Βαλουά του οποίου είναι υποτελής. Ο τελευταίος είναι υποτελής του βασιλιά. Σχηματίζεται έτσι μια ιεραρχία σε τέσσερα επίπεδα που τοποθετεί τον βασιλιά στην κορυφή, ενώ ακολουθούν ο κόμης του Βεξέν – Βαλουά, ο κόμης του Νταμμαρτέν και ο άρχοντας του «Μπετινύ». Αυτή η ιεραρχία προσώπων έχει και το είδωλό της σε μια ιεραρχία πραγμάτων. Τα ίδια τα φέουδα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους. Λέγεται πως ένα φέουδο «προέρχεται» από ένα άλλο. Η αρχοντία του «Μπετινύ» προέρχεται από την κομητεία του Νταμμαρτέν που προέρχεται από την κομητεία του Βεξέν-Βαλουά που προέρχεται από το βασίλειο. Η διπλή αυτή σχέση ανθρώπων και πραγμάτων συνιστά τη φεουδαρχιή ιεραρχία.

Ν. Καραπιδάκη, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1996, σ. 152

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του

1. Παραθέματα στο β.μ.

• Πρώτο παράθεμα Μου λείπουν τα απαραίτητα. Πρόκειται για απόσπασμα από γραπτή συμφωνία μεταξύ ενός πτωχού ανθρώπου και ενός πλούσιου. Η αναζήτηση προστασίας από πλουσιότερους και ισχυρότερους ανθρώπους μπορεί να αποδοθεί σε ρωμαϊκή και σε γερμανική συνήθεια. Να σημειωθεί ότι το σύστημα της προστασίας - υποταγής αφορά μόνον ελεύθερα άτομα (όχι δουλοπάροικους ή δούλους).

• Δεύτερο παράθεμα Η Τελετής της περιβολής Για πληρέστερη κατανόηση οι μαθητές να απαριθμήσουν τα στάδια και τις ενέργειες που περιλαμβάνει το καθένα από αυτά.

• Τρίτο παράθεμα Τελετή επίδοση της πανοπλίας σε ιππότη. Και εδώ οι μαθητές να απαριθμήσουν τα στάδια και τις ενέργειες που περιλαμβάνει το καθένα από αυτά. Τα ιπποτικά μυθιστορήματα δίνουν μια εξιδανικευμένη εικόνα για τους ιππότες που τηρούν με περισσή ευλάβεια τον όρκο τους. Ωστόσο όμως στην πραγματικότητα οι ιππότες μετατρέπονται πολλές φορές σε καταπιεστές των χωρικών.

2. Πρόσθετα Παραθέματα

• Πρώτο πρόσθετο παράθεμα Η σημειολογία μιας τελετής. Εκτός από την περιγραφή του τελετουργικού της περιβολής, επεξηγούνται οι συμβολισμοί. Βλ. πρώτη εικόνα Ο μαγικά χαρακτήρας της περιβολής.

• Δεύτερο πρόσθετο παράθεμα Η φεουδαρχική ιεραρχία. Η φεουδαρχική ιεραρχία μπορούσε να εκτείνεται σε περισσότερα από τρία επίπεδα (βλ. Σχεδιάγραμμα), όπως φαίνεται στο παράδειγμα. Να εξηγηθεί στους μαθητές ότι ο φεουδάρχης εκχωρεί στον υποτελή του όχι μόνο την οικονομική εκμετάλλευση της γης (φέουδου) που του παραχωρεί αλλά και την πολιτική - διοικητική εξουσία.

3. Εικονογραφικό υλικό

• Πρώτη εικόνα Ο μαγικός χαρακτήρας της περιβολής. Για την αποκρυπτογράφηση αυτής της εικόνας, πρέπει προηγουμένως οι μαθητές να έχουν μελετήσει το δεύτερο παράθεμα Η τελετή της περιβολής και του πίνακα Το φεουδαρχικό συμβόλαιο. Κατά την ανάγνωση της εικόνας θα χρειαστεί και η βοήθεια του διδάσκοντος ο οποίος θα έχει υπόψη του και το πρώτο πρόσθετο παράθεμα.

Κατ' αρχήν η εικόνα εμπεριέχει το μαγικό στοιχείο. Βλέπουμε τον φεουδάρχη να κάθεται στον θρόνο που συμβολίζει το φέουδο και κοσμείται με ζωγραφικούς μαγικούς χαρακτήρες, οι οποίοι υποδηλώνουν ότι η προσφορά του φέουδου δημιουργεί δεσμούς φιλίας. Δίπλα του στέκονται οι αυλικοί του. Ο υποψήφιος υποτελής είναι όρθιος και έχει πέντε βραχίονες. Ενωμένοι οι δύο από τους βραχίονές του πιάνουν τα χέρια του αφέντη του. Το ένα χέρι (μπροστά) δείχνει τα στάχυα που συμβολίζει το αγαθό που του παραχωρείται, δηλ. το φέουδο. Το άλλο χέρι που στρέφεται προς το μάγουλο υποδηλώνει τον ασπασμό. Τέλος, με το χέρι προς τα πίσω που δείχνει τη λειψανοθήκη δηλώνεται ο όρκος.

• Πίνακας Το φεουδαρχικό συμβόλαιο. Καταγράφονται τα αμοιβαία δικαιώματα και οι υποχρεώσεις.

• Το Σχεδιάγραμμα Η φεουδαρχική κοινωνική πυραμίδα αποδίδει εποπτικά τα όσα αναφέρονται στην αφήγηση. Η φεουδαρχική ιεραρχία με επικεφαλής τον βασιλιά μπορεί να έχει και άλλο ή και άλλα επίπεδα υποτέλειας. Βλ. δεύτερο πρόσθετο παράθεμα.

Όροι – κλειδιά της ενότητας
Φέουδο, φεουδαρχία, φεουδάρχης, φεουδαρχικό σύστημα, άρχοντες, υποτελείς, τελετή περιβολής, φεουδαρχικό συμβόλαιο, χωρικοί, ελεύθεροι γεωργοί, πάροικοι, δούλοι

Μου λείπουν τα απαραίτητα

Όπως είναι γνωστό σε όλους, επειδή μου λείπουν τα απαραίτητα χρήματα για τη διατροφή και την ενδυμασία μου, ζήτησα τον οίκτο σας, και η καλοσύνη σας μου επέτρεψε να μπω κάτω από την εξουσία και προστασία σας [...]. Σε αμοιβή αναλάβατε τη διατροφή και την ενδυμασία μου. Ενώ εγώ ανέλαβα να σας υπηρετώ και να σας τιμώ με όλες μου τις δυνάμεις. Για όλη μου τη ζωή είμαι δεμένος με την υποχρέωση να σας υπηρετώ και να σας σέβομαι, όπως ταιριάζει σε ελεύθερο άνθρωπο, και σ' όλη τη διάρκεια της ζωής μου δεν έχω δικαίωμα να αποσπασθώ από την εξουσία σας [...].
Απόσπασμα από γραπτή συμφωνία του 8^ου αιώνα μεταξύ ενός πτωχού ανθρώπου και ενός γαιοκτήμονα, στο: Μάρτζορι Ρόουλιν, Η καθημερινή ζωή στον Μεσαίωνα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1992, σ. 34.
● Για ποιο λόγο το συγκεκριμένο άτομο ζητά την προστασία του γαιοκτήμονα; Ποια βασική ιδιότητα έπρεπε να έχει ένα άτομο για να τεθεί κάτω από προστασία;

Συνθήκες διαμόρφωσης της φεουδαρχίας

Κατά τον Μεσαίωνα η οικονομία ήταν αγροτική, δηλ. στηριζόταν στη γεωργική παραγωγή. Επομένως, όσο περισσότερη γη κατείχε κάποιος, τόσο πιο πλούσιος και ισχυρός ήταν.

Η ανασφάλεια που κυριαρχούσε στην Ευρώπη μετά τις βαρβαρικές επιδρομές και την κατάλυση του ρωμαϊκού κράτους συντέλεσε, ώστε πολλοί ελεύθεροι άνθρωποι που δεν είχαν τα αναγκαία για την επιβίωση τους να επιζητούν την προστασία των αρχόντων, δηλ. των ισχυρών γαιοκτημόνων. Οι τελευταίοι ζητούσαν ως αντάλλαγμα από τους πρώτους διάφορες υπηρεσίες και την αφοσίωσή τους.

Παρόμοια πρακτική ακολούθησαν και οι μικροϊδιοκτήτες, οι οποίοι παραχωρούσαν τη γη τους στον άρχοντα, διατηρώντας όμως το δικαίωμα να την καλλιεργούν καταβάλλοντάς του και ορισμένα τέλη. Ο άρχοντας με τη σειρά του εξασφάλιζε την παραγωγή τους από σκόπιμη καταστροφή, αρπαγή ή λεηλασία.

Εξάλλου, ο βασιλιάς και άλλοι ισχυροί άνδρες, κάτοχοι μεγάλων εκτάσεων γης, είχαν αποκτήσει τη συνήθεια να συγκεντρώνουν γύρω τους ομάδες πιστών και ελεύθερων ανθρώπων, δηλ. υποτελών, τους οποίους αντάμειβαν για τις υπηρεσίες τους με παραχωρήσεις γης και προνόμια.

Τις παραπάνω τάσεις ενίσχυε η εξασθένηση και ο κατακερματισμός της κρατικής εξουσίας κατά τον 8^ο αιώνα, ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση των Μεροβιγγείων.

Ο μαγικός χαρακτήρας της περιβολής (αρχές 14^ου αι). Χαϊδελβέργη, Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη.
■ Να επισημάνετε και να εξηγήσετε τους συμβολισμούς. Πόσα χέρια έχει ο υποτελής (όρθιος); Πού δείχνουν;
Περιβολή

91

Τα χαρακτηριστικά της φεουδαρχίας

Οι συνθήκες αυτές διαμόρφωσαν βαθμιαία μια νέα κοινωνική πραγματικότητα, τη φεουδαρχική κοινωνία.

Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες (ελεύθερων ανθρώπων) συνδέθηκαν μεταξύ τους με δεσμούς αλυσιδωτής εξάρτησης. Οι ιεραρχικά ανώτεροι άρχοντες παραχωρούσαν σε άλλους ευνοούμενους υποτελείς (βασάλους) γαίες, δηλ. εκτάσεις γης (φέουδα) και απαιτούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποταγή και παροχή ορισμένων υπηρεσιών. Οι άρχοντες με τη σειρά τους είχαν την υποχρέωση να παρέχουν στους υποτελείς προστασία και κάθε είδους βοήθεια. Από τη λέξη φέουδο το κοινωνικό σύστημα ονομάστηκε φεουδαρχία και οι άρχοντες αποκλήθηκαν φεουδάρχες.

Η σχέση αυτή μεταξύ άρχοντα και υποτελούς πήρε βαθμηδόν επίσημο χαρακτήρα και οδήγησε στη διαμόρφωση μιας ειδικής τελετής, της τελετής της περιβολής. Μετά από αυτή άρχιζε να ισχύει το φεουδαρχικό συμβόλαιο που συνέδεε τον υποτελή με τον κύριό του και καθόριζε τις αμοιβαίες υποχρεώσεις τους.

Το φεουδαρχικό συμβόλαιο
Ο Υποτελής οφείλει στον Κύριο του	Ο Κύριος οφείλει στον Υποτελή του
• Πίστη • Υποταγή • Στρατιωτική βοήθεια • Οικονομική βοήθεια • Συμβουλές	• Προστασία • Δικαστική βοήθεια • Διατήρηση της ακεραιότητας του κτήματος που του παραχώρησε

Η τελετή της περιβολής

Στα μέσα Απριλίου, μία Πέμπτη (του έτους 1127) δόθηκε όρκος υποταγής στον κόμη της Φλάνδρας, ως έκφραση σεβασμού και πίστης, με την τάξη που θα ιστορήσουμε στη συνέχεια. Πρώτα έκαναν όρκο έτσι: ο κόμης ρωτούσε τον μέλλοντα υποτελή αν θέλει ανεπιφύλακτα να γίνει ακόλουθός του και εκείνος απαντούσε «θέλω». Ύστερα αδελφώνονταν μ' έναν ασπασμό, ενώ ο υποτελής είχε βάλει τα χέρια του στα χέρια του κόμη. Σ' ένα δεύτερο στάδιο ο υποτελής έταζε αφοσίωση στον τελετάρχη του κόμη μ' αυτά τα λόγια: «Ορκίζομαι στην πίστη μου ότι από αυτή τη στιγμή θα είμαι πιστός στον κόμη Γουλιέλμο και θα κρατήσω τον όρκο μου σε κάθε περίσταση, με καλή πίστη και χωρίς δόλο». Σ' ένα τρίτο στάδιο ο υποτελής ορκιζόταν το ίδιο στα ιερά λείψανα των αγίων. Μετά το πέρας αυτό της τελετής ο κόμης με τη ράβδο, που κρατούσε στα χέρια του, έκανε τη βεβαίωση της περιβολής του αξιώματος σε όλους εκείνους που έταξαν σ' αυτόν πίστη και σεβασμό και πήραν όρκο, με τον τρόπο του ιστορήσαμε.
Απόσπασμα από το έργο του χρονογράφου Galbert de Bruges, Ιστορία του φόνου του Καρόλου του Καλού, κόμη της Φλάνδρας, στο: R. Boutriche, Seignerie et feodalite, Aubier, 1959.

Το συμβόλαιο αυτό, με το οποίο ο υποτελής εκτός από το δικαίωμα οικονομικής εκμετάλλευσης του φέουδου αποκτούσε και δημόσια εξουσία πάνω σ' αυτό, έπαυε να ισχύει στην περίπτωση που ο ένας από τους δύο πέθαινε ή δεν εκπλήρωνε τις υποχρεώσεις του.

Η φεουδαρχική κοινωνία αναγνώριζε τρεις τάξεις: τους ανθρώπους της προσευχής (κληρικούς και μοναχούς), τους ανθρώπους του πολέμου (άρχοντες) και τους ανθρώπους της εργασίας. Στην ουσία, αυτές αντιστοιχούσαν σε δύο, στους προνομιούχους φεουδάρχες και στους χωρικούς, αφού οι άνθρωποι της Εκκλησίας ανήκαν στους πρώτους. Στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας βρισκόταν ο βασιλιάς και ακολουθούσαν οι άμεσοι υποτελείς από τους οποίους εξαρτιόνταν οι κατώτεροι υποτελείς. Στην τάξη των αρχόντων ή ευγενών ανήκαν και οι έφιπποι μαχητές, που ονομάζονταν ιππότες, και οι οποίοι συγκροτούσαν μια κλειστή φεουδαρχική ομάδα. Τέλος, φέουδα μπορούσαν να κατέχουν και εκκλησιαστικοί άρχοντες.

Στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας βρίσκονταν οι χωρικοί, δηλ. οι ελεύθεροι γεωργοί που ήταν μικροϊδιοκτήτες, οι πάροικοι και οι δούλοι. Οι πάροικοι ήταν εγκατεστημένοι ως μόνιμοι καλλιεργητές σε κτήματα που δεν τους ανήκαν και απολάμβαναν μια περιορισμένη ελευθερία, που διέφερε από περιοχή σε περιοχή (δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν τη γη, κατέβαλλαν τέλη στον φεουδάρχη, δεν μπορούσαν να νυμφευθούν χωρίς την άδειά του). Τέλος, οι δούλοι που εξακολουθούσαν να υπάρχουν και να ανήκουν, όπως και στη Ρώμη, σε ένα κύριο, ήταν συνήθως ξένοι και αιχμάλωτοι πολέμου ή λεηλασίας. Ο αριθμός όμως περιορίστηκε μετά τον 10^ο αιώνα, και το καθεστώς διαβίωσής τους βελτιώθηκε, αφού συνήθως τους εγκαθιστούσαν ως καλλιεργητές, όταν δεν τους χρησιμοποιούσαν σε ειδικά καθήκοντα, συνήθως ως εξειδικευμένους τεχνίτες.

πυραμίδα

Γενικά, όλοι οι χωρικοί υπάγονταν στον κύριο του φέουδου, αφού αυτός αντιπροσώπευε τη δημόσια εξουσία. Του κατέβαλλαν διάφορα τέλη και δικαιώματα για τα κτήματα που καλλιεργούσαν αλλά και για τη χρήση ορισμένων μέσων παραγωγής, όπως των μύλων. Επιπλέον, ήταν υπόχρεοι σε προσωπικές αγγαρείες, τις οποίες μπορούσαν να εξαγοράζουν.

Έτσι, η φεουδαρχία αναγνωρίζεται ως ένα σύστημα πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης του μεσαιωνικού κόσμου.

Bυζαντινή φεουδαρχία (ΙΜΕ)

92

Η εξέλιξη της φεουδαρχίας

Οι μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου επιτάχυναν την εξέλιξη της φεουδαρχίας. Παλαιότερα ο στρατός αποτελούνταν από ελεύθερους αγρότες υπό την ηγεσία του αυτοκράτορα. Οι συνεχείς πόλεμοι, όμως, και η αύξηση του κόστους του στρατιωτικού εξοπλισμού ανάγκασαν τον αυτοκράτορα να στηριχθεί στους βασιλικούς αξιωματούχους που τους είχε παραχωρήσει γαίες και στους άλλους ισχυρούς γαιοκτήμονες. Αυτοί συμμετείχαν στον πόλεμο με τους ανθρώπους τους παρέχοντας και τον εξοπλισμό τους.

Η φεουδαρχία επικράτησε στην Ευρώπη από τον 8^ο μέχρι τον 13^ο αιώνα, οπότε άρχισε να παρακμάζει. Η εξάπλωσή της, όμως, δεν έγινε σε όλη την Ευρώπη ούτε με τον ίδιο τρόπο ούτε με τον ίδιο ρυθμό.

Το φεουδαρχικό σύστημα είχε ως συνέπεια τον κατακερματισμό της κρατικής εξουσίας σε μικρότερα ή μεγαλύτερα φέουδα που αποτελούσαν συχνά πραγματικές ηγεμονίες. Από τις ηγεμονίες αυτές συγκροτήθηκαν αργότερα ενιαίες επικράτειες που ως ένα βαθμό αντιστοιχούν στα σημερινά κράτη της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας.

Τελετή επίδοσης της πανοπλίας στον ιππότη

Πρώτα-πρώτα ο επίσκοπος ευλογεί με τον εξής τρόπο τη σημαία του ιππότη: « Ο Παντοδύναμος Θεός [...] καθαγιάζει αυτήν την πολεμική σημαία με την ουράνια ευλογία, για να είναι ισχυρή απέναντι στους εχθρούς και στους επαναστάτες, και με τη δική σου προστασία φοβερή στους εχθρούς της χριστιανοσύνης [...] Στη συνέχεια ενώνει την ασπίδα με τη σημαία και τα ραίνει με αγιασμένο νερό, καθώς τα κρατά ο ιππότης. Έπειτα ευλογεί το ξίφος με αυτόν τον τρόπο «Δέξου, Κύριε, να ευλογήσεις αυτό το ξίφος που θα συνοδεύει τον υπηρέτη σου, για να μπορεί να προστατεύει και να υπερασπίζεται την Εκκλησία, τις χήρες και τα ορφανά και όλους, όσοι υπηρετούν τον Θεό, ενάντια στη βιαιότητα των εχθρών [...].

Από το Τελετουργικό της Εκκλησίας του Καμπραί, περ. 1093.

Στη Γαλλία ένας δούκας, ο Ούγος Καπέτος, υπερίσχυσε έναντι των άλλων φεουδαρχών και το 987 ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Στη Γερμανία ο Όθων Α' με την υποστήριξη του στρατού και της Εκκλησίας, στέφθηκε στη Ρώμη το 962 από τον πάπα αυτοκράτορας των Ρωμαίων και ίδρυσε την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Αργότερα, ο Γουλιέλμος της Νορμανδίας, εκμεταλλευόμενος τις δυναστικές διαμάχες κατέλαβε τον θρόνο της Αγγλίας το 1066, όπου εισήγαγε το φεουδαρχικό σύστημα. Με την κατάκτηση της Αγγλίας από τον Γουλιέλμο, τον επονομαζόμενο για τον λόγο αυτό και Κατακτητή, άρχισε η διαμόρφωση της σύγχρονης Αγγλίας.

χρονολόγιο

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να συντάξετε γλωσσάριο με όρους σχετικούς με την κοινωνική δομή της μεσαιωνικής Ευρώπης.
Να συγκρίνετε την κοινωνική δομή του Βυζαντίου και της δυτικής Ευρώπης την περίοδο αυτή (8^ο -10^ο αι.).
Να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές του συστήματος της Δυτικής Φεουδαρχίας με τον βυζαντινό θεσμό της Πρόνοιας.
Χωριστείτε σε τρεις ομάδες: Η πρώτη και η δεύτερη να αναπαραστήσουν θεατρικά την τελετή της περιβολής και μια σύγχρονη τελετή (π.χ. ορκωμοσία πτυχιούχων, αποφοίτηση από πανεπιστήμιο) αντίστοιχα. Η τρίτη να δραματοποιήσει μια ημέρα από τη ζωή των χωρικών (ελεύθερου γεωργού, πάροικου και δούλου) που απαριθμούν τα προβλήματά τους.