2. Ο Καρλομάγνος και η εποχή του
Ανάκληση γνώσεων για τη μεγάλη μετανάστευση των λαών και τα κράτη στη Δυτική Ευρώπη.
Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:
Η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου και η οργάνωσή της, σ. 89
Η διαίρεσή της με τη Συνθήκη του Βερντέν, σ. 89
Υποστηρικτικό υλικό:
-Χάρτης με τα γερμανικά κράτη
-Αποσπάσματα από βίντεο «Οι Γότθοι» (26.41΄ ). Διαθέσιμο στο: εδώ
-Χάρτης Ευρώπης ώστε να κατανοηθεί η θέση και η έκταση της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου και των κρατών των διαδόχων του: εδώ
-Η αυτοκρατορία των Καρολιδών την εποχή του Καρλομάγνου στο Μεσαιωνική και νεότερη Ιστορία. Από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ.Χ.) ως τις αρχές του 18ου αι., Β΄ Γυμνασίου, Αθήνα 2007, σ. 52: εδώ
Προτεινόμενη δραστηριότητα:
- Ερώτηση 1, σ. 90 του βιβλίου.
3 ώρες
Διδακτικοί στόχοι
1. Να εκτιμήσουν οι μαθητές την προσπάθεια ενοποίησης της Ευρώπης από τον Καρλομάγνο και να αξιολογήσουν τα αποτελέσματα αυτού του εγχειρήματος.
2. Να εκτιμήσουν την αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών την εποχή αυτή.
Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας
• Να αξιοποιηθεί για διαθεματική προσέγγιση το κεφάλαιο Το άτομο και η Ευρωπαϊκή Ένωση από το βιβλίο Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή Γ' Γυμνασίου.
• Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από τον χάρτη Η διαίρεση του Κράτους του Καρλομάγνου. Η συζήτηση θα επικεντρωθεί στην προσπάθεια ενοποίησης της Ευρώπης από τον Καρλομάγνο.
• Στη συνέχεια (πρώτος διδακτικός στόχος) οι μαθητές θα παρακολουθήσουν και θα εκτιμήσουν τις ενέργειες του Καρλομάγνου για να πραγματοποιήσει τη συνένωση της χριστιανικής Δύσης. Να σημειωθεί όμως ότι αυτή η προσπάθεια έγινε με βίαια μέσα. Θα αξιοποιηθεί κατάλληλα το υποστηρικτικό υλικό προκειμένου οι μαθητές: να κατανοήσουν τη σχέση του Φραγκικού Κράτους με την Καθολική Εκκλησία, τη στέψη του Καρλομάγνου και τις αντιδράσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την οργάνωση της καρολίδειας αυτοκρατορίας και τους λόγους διάσπασής της.
Ο διαμελισμός της αυτοκρατορίας σήμανε και το τέλος του πρώτου εγχειρήματος για την ευρωπαϊκή ενοποίηση, εγχείρημα άλλωστε που ήταν εκ των προτέρων καταδικασμένο, καθώς στηρίχθηκε στη δύναμη των όπλων και δεν πραγματοποιήθηκε με ειρηνικά μέσα.
Ωστόσο, παρά τη χρήση βίας, οι σημερινοί Ευρωπαίοι αναγνωρίζοντας στον Καρλομάγνο την πατρότητα της ιδέας μιας ενωμένης Ευρώπης, καθιέρωσαν το Βραβείο Καρλομάγνου, με το οποίο τιμήθηκαν οι ευρωπαίοι ηγέτες που εργάστηκαν για την οικοδόμηση της ευρωπαϊκής ενότητας. Για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, πρέπει να τονιστεί ότι η πατρότητα της ιδέας για την ειρηνική συνένωση των λαών ανήκει αποκλειστικά στους αρχαίους Έλληνες: Αμφικτιονίες, Συμπολιτείες.
• Η αποκατάσταση της ενότητας μεγάλου μέρους της Ευρώπης και η οργάνωση του κράτους συνέβαλαν στην Καρολίδεια Αναγέννηση (δεύτερος διδακτικός στόχος). Η σχετική συζήτηση μπορεί να αρχίσει από το παράθεμα Μην παραμελείτε τα γράμματα. Να τονιστεί ότι η πολιτιστική ανανέωση της εποχής αυτής φέρει τη σφραγίδα της προσωπικότητας του Καρλομάγνου. Στη συνέχεια θα εξεταστούν τα επί μέρους θέματα με τη συστηματική αξιοποίηση του υποστηρικτικού υλικού.
Η οργάνωση των πολιτικών και διοικητικών θεσμών της αυτοκρατορίας αύξανε την εξάρτηση από τον γραπτό λόγο. Επομένως χρειάζονταν μορφωμένοι υπάλληλοι για την τήρηση φορολογικών, στρατολογικών και άλλων αρχείων. Η όλη προσπάθεια αναγέννησης των γραμμάτων στηρίχτηκε στην οργανωτική υποδομή της Εκκλησίας, στην καθιέρωση της λεγόμενης καρολίδειας γραφής και στην πρόσκληση λογίων από περιοχές της Ευρώπης, όπου υπήρχαν ακόμα αξιόλογες πολιτιστικές εστίες.
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Καρλομάγνος μαζί με την πολιτική πέτυχε, κατά κάποιο τρόπο, και την πολιτιστική ενοποίηση της Ευρώπης. Πράγματι, η συρροή διάσημων ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών στο αυτοκρατορικό ανάκτορο καθώς και στη συνέχεια η εξακτίνωση του ανανεωτικού πνεύματος δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για μια ευρύτερη πολιτιστική αναζωογόνηση.
Πρόσθετα Παραθέματα
Η δεύτερη αυτοκρατορική στέψη
Ωστόσο, στη βιογραφία που έγραψε ο Εϊνάρδος μετά τον θάνατο του Καρλομάγνου διατυπώνεται ο ισχυρισμός ότι ο πάπας αιφνιδίασε τον βασιλιά με την αυτοκρατορική στέψη. Σύντομα πάντως ο Καρλομάγνος σκέφτηκε εκ νέου το ζήτημα, επειδή το 802 επανέλαβε την αυτοκρατορική στέψη στο Άαχεν, αλλά αυτή τη φορά πήρε το στέμμα από έναν κληρικό και το τοποθέτησε ο ίδιος στο κεφάλι του. Με αυτή τη χειρονομία, υπονοούσε ότι είχε λάβει την αυτοκρατορική εξουσία απευθείας από τον Θεό και όχι διαμέσου του πάπα.
David Nicholas, Η
εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου,
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999, σ. 191
Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του
1. Παραθέματα στο β. μ.
• Πρώτο Παράθεμα: Η στέψη του Καρλομάγνου. Η στέψη του Καρόλου ενίσχυσε τη θεοκρατική μοναρχία και δημιούργησε προβλήματα με την Ανατολή. Οι Δυτικοί την είδαν ως μία φυσιολογική εξέλιξη που εγκαινιάστηκε από την εποχή του Χλωδοβίκου Α'. Στο Βυζάντιο, όμως, θεώρησαν τη στέψη ως σφετερισμό των νόμιμων δικαιωμάτων του βυζαντινού αυτοκράτορα. Το ζήτημα αυτό έληξε με συμβιβασμό το 815, αφού προηγουμένως ο Καρλομάγνος περιορίστηκε στον τίτλο αυτοκράτορας και παραιτήθηκε από την προσθήκη του Ρωμαϊκού Κράτους. Επιπλέον, αναγνώρισε τη βυζαντινή επικυριαρχία στη Βενετία, την Ιστρία και τη Δαλματία.
• Δεύτερο Παράθεμα: Μην παραμελείτε τα γράμματα. Ο Καρλομάγνος, θεωρώντας τους κληρικούς ως φυσικούς στυλοβάτες της προσπάθειάς του για πνευματική ανανέωση, τους επικρίνει για την αμάθειά τους και τους προτρέπει, αφού μορφωθούν οι ίδιοι, να μεταδώσουν τις γνώσεις και σε άλλους. Οι σπουδές λόγω των δυσμενών συνθηκών, όπως έχουμε δει, είχαν υποβαθμιστεί στο Φραγκικό Κράτος κατά την περίοδο των Μεροβιγγείων. Για τον λόγο αυτό προσκλήθηκαν στο Άαχεν από άλλες περιοχές της Ευρώπης διάσημοι λόγιοι, όπως ο Αλκουίνος από την Αγγλία, που δίδαξαν στην Ανακτορική Ακαδημία. Στη σχολή αυτή ολοκλήρωναν τις σπουδές τους οι κληρικοί, οι οποίοι στη συνέχεια λειτουργούσαν ως πολλαπλασιαστές στις επαρχίες τους.
• Τρίτο Παράθεμα: Τα σπάνια βιβλία. Ο Αλκουίνος υπήρξε αναμφισβήτητα ο σπουδαιότερος λόγιος και δάσκαλος της Kαρολίδειας Αναγέννησης. Η Αγγλία την εποχή αυτή κατείχε τα σκήπτρα του πνεύματος. Εκεί, υπήρχαν εργαστήρια αναπαραγωγής χειρογράφων των κλασικών χρόνων. Ο Καρλομάγνος τον επιφόρτισε με την οργάνωση της εκπαίδευσης και τον διόρισε αββά της περίφημης μονής του Αγίου Μαρτίνου της Τουρ. Ιδρύθηκαν σε ολόκληρη τη Γαλατία ενοριακές, μοναστικές και επισκοπικές σχολές.
Ο Αλκουίνος (διευθυντής της Ανακτορικής Ακαδημίας, 782-796) χρησιμοποιεί συχνά στην αλληλογραφία του το ψευδώνυμο Φλάκκος που είναι το επώνυμο του Οράτιου και προσφωνεί τον Καρλομάγνο με το ψευδώνυμο Δαβίδ. Από τα τέλη του 7ου αιώνα η Αγγλία βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη πολιτιστική κατάσταση σε σχέση με το Φραγκικό Βασίλειο. Στα μοναστήρια καλλιεργείται η χριστιανική και ελληνορωμαϊκή παράδοση, ενώ παράλληλα στα εργαστήρια αντιγραφής οι μοναχοί αντιγράφουν συστηματικά χριστιανικά και κλασικά κείμενα. Στη σχολή που λειτουργούσε στο μοναστήρι του Αγίου Μαρτίνου, ο Αλκουίνος εφάρμοσε το πρόγραμμά του. Μεταξύ των μαθημάτων που διδάσκονταν ήταν τα χριστιανικά γράμματα, τα αρχαία και τα λατινικά, η γραμματική, η αστρονομία και άλλα.
2. Πρόσθετα παραθέματα
• Πρώτο πρόσθετο παράθεμα, Η δεύτερη αυτοκρατορική στέψη. Να συνδυαστεί με το πρώτο παράθεμα και να προσεχθεί ιδιαίτερα η τελευταία περίοδος, όπου τίθεται το ζήτημα της διαμάχης για την ανωτερότητα μεταξύ της κοσμικής και της παπικής εξουσίας.
3. Εικονογραφικό υλικό
• Πρώτη εικόνα Νόμισμα του Καρλομάγνου. Να προσεχθεί ο τίτλος και να συνδυαστεί με τα σχετικά παραθέματα (Η στέψη του αυτοκράτορα και Η δεύτερη αυτοκρατορική στέψη).
• Να αξιοποιηθεί σε συνδυασμό με τα παραπάνω (νόμισμα και τα σχετικά παραθέματα) και η εικόνα στην εισαγωγική σελίδα του Κεφαλαίου Ο Καρλομάγνος στέφεται αυτοκράτορας.
• Σχεδιάγραμμα Η οργάνωση της Αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου. Βασική οργανωτική και διοικητική μονάδα της αυτοκρατορίας είναι η κομητεία. Η αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε 250 περίπου κομητείες (δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των πηγών, οι κομητείες υπολογίζονται σε 200 έως 300), καθεμία από τις οποίες διοικείται από ένα κόμητα διορισμένο από τον βασιλιά. Οι κόμητες καθώς και οι υποτελείς τους αμείβονται από τα έσοδα των αυτοκρατορικών γαιών, που τους παραχωρούνται από τον αυτοκράτορα και στους οποίους εκχωρούνται όλες οι εξουσίες. Ο βασιλιάς παραχωρούσε το αξίωμα του κόμητα συνήθως σε άτομα που ανήκαν στην τοπική αριστοκρατία και διέθεταν μεγάλες εκτάσεις γης. Οι κόμητες μεταβίβαζαν κληρονομικά το αξίωμα στους απογόνους τους. Το διοικητικό αυτό σύστημα αποτέλεσε σταθμό στη διαμόρφωση του φεουδαρχικού συστήματος, όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα. Για να αποφύγει ο Kαρλομάγνος τις καταχρήσεις των αξιωματούχων αυτών, χρησιμοποίησε τον θεσμό των βασιλικών απεσταλμένων (missi domimici), που ήταν έμπιστά του πρόσωπα. Στη βάση της διοικητικής- οικονομικής οργάνωσης ήταν οι ελεύθεροι χωρικοί, οι οποίοι υπόκεινταν σε φορολογία και στρατιωτικές υποχρεώσεις.
• Χάρτης Η διαίρεση του κράτους του Καρλομάγνου. Οι διάδοχοι (οι τρεις εγγονοί) του Καρλομάγνου Λουδοβίκος ο Γερμανικός, Φλάβιος ο Φαλακρός και Λοθάριος διένειμαν μεταξύ τους την αυτοκρατορία με τη Συνθήκη του Βερντέν το 843. Ο πρώτος έλαβε τα εδάφη ανατολικά του Ρήνου, την Ανατολική Φραγκία που αντιστοιχεί στη σημερινή Γερμανία, ο δεύτερος τα εδάφη δυτικά του ποταμού, τη Δυτική Φραγκία, που αντιστοιχεί στη σημερινή Γαλλία, και ο τρίτος μια ενδιάμεση ζώνη, τη Λοθαριγγία, που εκτείνεται από το σημερινό Βέλγιο μέχρι την Ιταλία. Το μεσαίο τμήμα μειονεκτούσε γεωγραφικά, καθώς συμπιεζόταν από τα δύο άλλα. Πράγματι, τα εδάφη αυτά, που είχαν ως χαρακτηριστικό τους την πολυδιάσπαση σε μικρότερα κρατίδια, διεκδικούνταν από τη Γαλλία και τη Γερμανία και άλλαζαν συνεχώς επικυρίαρχο. Έτσι, δημιουργήθηκε η βάση σχηματισμού των νεότερων κρατών, της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Στον ίδιο χάρτη οι μαθητές μπορούν να παρακολουθήσουν τα σημεία εισβολής στην Ευρώπη των Σαρακηνών, των Μαγυάρων και των Νορμανδών.
• Δεύτερη εικόνα Δράκοντες, δηλ. πλοία των Νορμανδών ή Βίκιγκς. Από τον 9ο αιώνα οι σκανδιναβικοί λαοί εμφανίζονται στο προσκήνιο της ιστορίας. Οι Νορμανδοί (= άνθρωποι του Βορρά: Σουηδοί, Νορβηγοί και Δανοί) γνώστες της ναυτικής τέχνης και της ναυσιπλοΐας, πραγματοποιούν αιφνίδιες επιδρομές με τα πλοία τους, τα Snekkja ή drakkar (δράκοντες, γιατί έφεραν στην πλώρη το κεφάλι ενός δράκοντα), στις ευρωπαϊκές θαλάσσιες και παραποτάμιες περιοχές, άρπαζαν και έφευγαν. Αργότερα, όμως, άρχισαν να εγκαθίστανται σε εδάφη της Ευρώπης όπως στη βορειοδυτική Γαλλία, που έκτοτε ονομάστηκε Νορμανδία.
