Κεφάλαιο 6 Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ
ΙΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ Δ. ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

4. Λογοτεχνία, Επιστήμη και Τέχνη της Μεσαιωνικής Ευρώπης





Η ενότητα δεν διδάσκεται



Όροι – κλειδιά της ενότητας
Εθνικές γλώσσες, λογοτεχνία, επιστήμη, αλχημεία, πανεπιστήμια, τεχνολογία, ρομανικός-γοτθικός ρυθμός

Περιπλανώμενοι μουσικοί. εκκλησίες Η κοίμηση της Θεοτόκου

Λογοτεχνία

σχόλιο Τα λατινικά ήταν για αιώνες η γλώσσα των συγγραμμάτων. Οι εξελίξεις, όμως, από τον 11ο αιώνα ευνόησαν την ανάπτυξη των εθνικών γλωσσών και στον γραπτό λόγο με παράλληλη υποχώρηση της λατινικής. Οι λαοί της Ευρώπης, διαβάζοντας την εθνική λογοτεχνία τους, συνειδητοποιούσαν την εθνική τους ταυτότητα.

Άσμα του Ρολάνδου: εικ.
Έπος των Νιμπελούνγκεν: εικ.
Δάντης: Βικιπαίδεια,
Πετράρχης Βικιπαίδεια,
Βοκκάκιος: Βικιπαίδεια

σχόλιο Την εποχή αυτή παράγονται και διαδίδονται αξιόλογα λογοτεχνικά έργα, όπως το Άσμα του Ρολάνδου στα γαλλικά και το Έπος των Νιμπελούγκεν στη γερμανική. Κατά τον 13ο και 14ο αιώνα, τα έμμετρα ιπποτικά μυθιστορήματα με θέμα τον έρωτα γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλή χάρη στους τροβαδούρους. Την ίδια περίοδο παρατηρείται πνευματική δραστηριότητα σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, όπως στο Παρίσι, στην Αβινιόν, στη Νάπολη, στη Βενετία και αλλού.


Σημαντικό κέντρο πνευματικής άνθησης είναι και η Φλωρεντία όπου ζουν και δημιουργούν οι τρεις κορυφαίοι εκπρόσωποι της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ο Δάντης (1265-1321), ο Πετράρχης (1304-1374) και ο Βοκκάκιος (1313-1 375). Με το πρωτοποριακό έργο τους προαναγγέλλουν τη νέα εποχή και θεωρούνται πρόδρομοι του κινήματος του ανθρωπισμού.

Ο Francesco Petrarca Ο Francesco Petrarca (Φραντσέσκο Πετράρχης) στη μουσική

Επιστήμη

Μεσαιωνική Ιατρική Μεσαιωνική Ιατρική

σχόλιο Κατά τη μεσαιωνική περίοδο η Εκκλησία απαγόρευε κάθε καινοτομία που δεν συμφωνούσε με τις επίσημες θέσεις της. Παρ' όλα αυτά η αναζήτηση νέων γνώσεων συνεχίστηκε. Το επιστημονικό ενδιαφέρον στρέφεται, εκτός από τη θεολογία, και σε πολλούς άλλους τομείς της γνώσης, όπως τη φιλοσοφία, την αστρονομία, τη βοτανολογία, τη ζωολογία και την ιατρική. Στον εμπλουτισμό των επιστημονικών γνώσεων συνέβαλε και η επαφή της Δύσης με τον αραβικό πολιτισμό και με τα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ορισμένα από τα οποία έγιναν γνωστά στη Δύση μέσω αραβικών μεταφράσεων.

σχόλιο Οι μεταφράσεις αραβικών έργων βοήθησαν να εισαχθεί στον δυτικό χριστιανικό κόσμο η αλχημεία η οποία είναι κράμα χημείας, φιλοσοφίας, αστρολογίας και αποκρυφισμού. Οι αλχημιστές, τους οποίους ο κόσμος θεωρούσε μάγους, είχαν την πεποίθηση ότι τα σώματα μπορούσαν να αλλάξουν υπόσταση με τη βοήθεια ενός παράγοντα που ονόμαζαν φιλοσοφική λίθο. Με τον τρόπο αυτό πίστευαν ότι ήταν δυνατό τα χωρίς αξία μέταλλα να μετατραπούν σε ασήμι ή χρυσάφι και να βρεθεί το ελιξήριο της ζωής, που θα έκανε αθάνατο όποιον το έπινε.

Η Αλχημία Η Αλχημία στο Βυζάντιο από τον 10ο αιώνα έως το 1204 (Άρθρα, περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)
Η Αλχημία στο Βυζάντιο από το 1204 έως το 1453 Η Αλχημία στο Βυζάντιο από το 1204 έως το 1453 (Άρθρα, περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)
Βικιπαίδεια Αλχημεία

105


Ο Ευαγγελισμός (μέσα 12ου αι.). Υαλογράφημα παραθύρου από τον καθεδρικό ναό της Σαρτρ.
Ο Ευαγγελισμός

σχόλιο Στα τέλη του 12ου αιώνα ιδρύθηκαν τα πρώτα πανεπιστήμια στο Παρίσι, τη Μπολόνια και την Οξφόρδη με την υποστήριξη και τον έλεγχο της Εκκλησίας. Οι επιστημονικές συζητήσεις που γίνονται στα ιδρύματα αυτά συντελούν στην προώθηση νέων επιστημονικών απόψεων. Στον τομέα αυτό μεγάλη ήταν η συμβολή του ιταλού θεολόγου Θωμά Ακινάτη (1224-1274) που πέτυχε γόνιμο συγκερασμό της χριστιανικής με την αριστοτελική σκέψη. Περισσότερο πρωτοπόρος ο άγγλος φιλόσοφος και μελετητής του Αριστοτέλη Ρογήρος Βάκων (1214-1294) πρότεινε την πειραματική μέθοδο στην επιστήμη.

Θωμάς Ακινάτης: Βικιπαίδεια,Θωμάς Ακινάτης,
Ρογήρος Βάκων (Roger Bacon): Βικιπαίδεια

σχόλιο Στον τομέα της τεχνολογίας εκτός από τις προόδους για τις οποίες έχει γίνει ήδη λόγος, αξιόλογη είναι η τεχνική της υαλογραφίας, της ζωγραφικής δηλαδή σε γυαλί, και της ελαιογραφίας. Σημαντικές τεχνολογικές πρόοδοι θεωρούνται, επίσης, η εφεύρεση του πυροβόλου όπλου τον 14ο αιώνα καθώς οι νέες μέθοδοι κατασκευής χαρτιού.

Τέχνη

Αρχιτεκτονική

Βικιπαίδεια Από το τέλος του 10ου αιώνα χάρη στην αναθέρμανση της οικονομίας και της τεχνικής προόδου η Δύση καλύπτεται από πλήθος ευρύχωρων εκκλησιών ρομανικού ρυθμού. Η έκφραση ρομανική τέχνη δημιουργήθηκε από τους ειδικούς τον 19ο αιώνα για να τονιστεί ότι στα οικοδομήματα αυτά οι γερμανικοί λαοί συνδύασαν στοιχεία της ρωμαϊκής τέχνης και της δικής τους καλλιτεχνικής παράδοσης.

σχόλιο Ο ρομανικός ρυθμός συνδυάζει το συριακό σχέδιο σε σχήμα σταυρού με εκείνο των ρωμαϊκών βασιλικών. Έχει ως κύρια χαρακτηριστικά τη συμπαγή δομή, τις αψίδες, τα ημικυκλικά τόξα, τους λίθινους θόλους και τους πύργους των κωδωνοστασίων, τη χρήση της γλυπτικής του ανθρώπινου σώματος στο εξωτερικό του ναού και τις τοιχογραφίες στο εσωτερικό, που αναπαριστούν σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Εκκλησίες ρομανικού ρυθμού κτίστηκαν σε ολόκληρη τη ρωμαιοκαθολική Ευρώπη. Χαρακτηριστικό δείγμα του ρυθμού αυτού είναι ο ναός του Αγίου Σερνέν (11ος-12ος αι.) στην Τουλούζη της Γαλλίας.

Ναός του Αγίου Σερνέν: Βικιπαίδεια, εικ.

κάτοψη Ο ναός του Αγίου Σερνέν. Ο ναός του Αγίου Σερνέν Το εσωτερικό του ναού Ναός του αββαείου των Βενεδικτίνων στο Μούρμπαχ

σχόλιο Στη διάρκεια του 12ου αιώνα στη βόρεια Γαλλία αναπτύσσεται ένας νέος τύπος λατρευτικών κτισμάτων, τα οποία στην Αναγέννηση χαρακτηρίστηκαν γοτθικά από περιφρόνηση για τα έργα του Μεσαίωνα. Σε αντίθεση με τη ρομανική, η γοτθική αρχιτεκτονική δεν περιορίστηκε μόνο στους ναούς, αλλά επεκτάθηκε σε πολλά δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Τα ωραιότερα γοτθικά μνημεία είναι οι καθεδρικοί ναοί που οι επίσκοποι κτίζουν στην καρδιά της πόλης για να υπογραμμίσουν τον κυρίαρχο ρόλο της χριστιανικής θρησκείας.

γοτθική τέχνη: Βικιπαίδεια, εικ

Παναγία των Παρισίων: Βικιπαίδεια καθεδρικός ναός της Σαρτρ: Βικιπαίδεια καθεδρικός ναός της Ρενς: Βικιπαίδεια

Παναγία των Παρισίων Παναγία των Παρισίων Παναγία των Παρισίων Παναγία των Παρισίων, Κεντρική είσοδος Παναγία των Παρισίων, κάτοψη Ο Καθεδρικός Ναός της Σαρτρ Ο Καθεδρικός Ναός της Σαρτρ Ο Καθεδρικός Ναός της Σαρτρ καθεδρικός ναός της Ρενς καθεδρικός ναός της Ρενς καθεδρικός ναός της Ρενς

σχόλιο Τα χαρακτηριστικά του γοτθικού ρυθμού είναι το μεγάλο ύψος και ο μεγάλος όγκος, τα οξυκόρυφα τόξα, η χρησιμοποίηση εξωτερικών αντηρίδων για τη στήριξη των τοίχων και τα μεγάλα παράθυρα. Τα τελευταία επιτρέπουν τον φωτισμό του ναού με άπλετο φως και είναι κοσμημένα με υαλογραφήματα (βιτρό) που αντικαθιστούν τις τοιχογραφίες. Η γοτθική θρησκευτική αρχιτεκτονική επεκτάθηκε σε πολλές περιοχές της δυτικής Ευρώπης. Σημαντικά αριστουργήματα της τέχνης αυτής είναι η Παναγία των Παρισίων (12ος-13ος αι.), οι καθεδρικοί ναοί της Σαρτρ (12ος-13ος αι.), της Ρενς (13ος αι.) και άλλων τόπων.

Υαλογραφήματα (βιτρό) του καθεδρικού ναού της Σαρτρ: εικ, του καθεδρικού ναού του Στρασβούργου: εικΟι γοτθικοί καθεδρικοί

Ο Ευαγγελισμός ευαγγελισμός βιτρό

106



Γλυπτική

σχόλιο Από την εποχή του ρομανικού ρυθμού αρχίζει να χρησιμοποιείται ο γλυπτός διάκοσμος στους ναούς της Δύσης. Ενώ ο ρομανικός ρυθμός εστιάζεται περισσότερο στον φυτικό και ζωικό διάκοσμο και λιγότερο στον άνθρωπο, η γοτθική γλυπτική είναι επικεντρωμένη στο ανθρώπινο στοιχείο. Οι ανθρώπινες κινήσεις αποδίδονται με θεατρικότητα και το ανθρώπινο συναίσθημα αποδίδεται εντονότερα. Τα χαρακτηριστικά αυτά δείχνουν την επίδραση της ελληνιστικής τέχνης που γίνεται εμφανής από τον 13ο αιώνα.

Ζωγραφική

σχόλιο Μέχρι τον 10ο αιώνα η ζωγραφική της Δυτικής Ευρώπης είναι επηρεασμένη από τη βυζαντινή. Από τον 11ο όμως αιώνα αρχίζει να στρέφεται σε κοσμικά θέματα. Χωρίς να εγκαταλείπονται τα παραδοσιακά θρησκευτικά θέματα, παρατηρούνται απεικονίσεις ηγεμόνων και τεχνιτών, φοιτητικές σκηνές, αλληγορικές παραστάσεις των Μουσών και των αμαρτημάτων. Ο δανεισμός στοιχείων από την κλασική αρχαιότητα είναι φανερός στις γεμάτες κίνηση και συναίσθημα μορφές.

Μουσική

Μεσαιωνική μουσική: Βικιπαίδεια Αμβροσιανό Μέλος: εικ., ταινία Γρηγοριανό μέλος: εικ., ταινία

σχόλιο Στη Δύση, η λειτουργική ποίηση γράφεται στη λατινική και η Εκκλησία αρχικά υιοθετεί την εκκλησιαστική μουσική της Ανατολής. Τον 4ο αιώνα ο επίσκοπος Μεδιολάνων (Μιλάνου) Αμβρόσιος συνδυάζει τα λειτουργικά πρότυπα της Ανατολής με τη λαϊκή μουσική παράδοση της Δύσης και συνθέτει νέους ύμνους, που έλαβαν το όνομα Αμβροσιανό Μέλος. Τον 6ο αιώνα ο πάπας Γρηγόριος αξιοποιεί την προηγούμενη εκκλησιαστική μουσική παράδοση και δημιουργεί ένα νέο είδος μουσικής, το λεγόμενο Γρηγοριανό Μέλος. Η σημειογραφία της μουσικής αυτής είναι νευματική, δηλαδή δηλώνεται με τόνους τελείες και σημεία.

σχόλιο Η εμφάνιση της πολυφωνίας συντελεί, ώστε να παραγκωνιστεί σταδιακά το μονοφωνικό Γρηγοριανό Μέλος και να εμπλουτιστεί περισσότερο η δυτική εκκλησιαστική μουσική. Αυτό συμβαίνει, ιδιαίτερα μετά τον 9ο αιώνα, όταν επιτρέπεται η χρήση οργάνων στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Μεγάλη ανάπτυξη γνωρίζει στη Δύση το θρησκευτικό μουσικοθεατρικό θέαμα που εμφανίζεται με τρεις μορφές: ως Λειτουργικό Δράμα (από τον 10ο αι.), ως Θαύμα, όπου το θαύμα λειτουργεί ως λύση στο αδιέξοδο, οδηγεί στη λύτρωση ή την κάθαρση (από τον 12ο αι.), και ως Μυστήριο, που πλησιάζει περισσότερο στην καθαρά θεατρική μορφή (από τον 15ο αι.).

Πολυφωνική μεσαιωνική εκκλησιαστική μουσική: ταινία

σχόλιο Η δυτική κοσμική ποίηση και μουσική διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και από λαό σε λαό. Τον 8ο αιώνα αρχίζει να αναπτύσσεται το πρώτο σύστημα πολυφωνίας, το Όργκανουμ, το οποίο στηρίζεται πάνω σε αρχαία μουσικά όργανα. Τα πολυφωνικά συστήματα εξελίσσονται στη συνέχεια παράλληλα με την επινόηση νέων μουσικών οργάνων.

Κοσμική μουσική: ταινία, Όργκανουμ: ταινία

σχόλιο Από τον 11ο αιώνα αρχίζει να διαδίδεται στη Δύση το πνεύμα του ιπποτισμού χάρη στα τραγούδια των περιπλανώμενων τραγουδιστών, που ονομάζονται τροβαδούροι (trouvar-trobar: επινοώ) στη νότια Γαλλία και τρουβέροι στη βόρεια. Πρόκειται για μουσικούς και συνθέτες οι οποίοι στην πλειονότητά τους ήταν ευγενείς. Τον 13ο αιώνα εμφανίζονται στη Γερμανία οι ερωτοτραγουδιστές, αντίστοιχοι των τροβαδούρων της Γαλλίας, και από τον 14ο αιώνα οι αρχιτραγουδιστές, που ιδρύουν σχολές μουσικής.

χρονολόγιο

 


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ


1. Ο γοτθικός ρυθμός συνδυάζει τα επιτεύγματα του μεσαιωνικού πολιτισμού στους τομείς της οικονομίας, της πνευματικότητας και της τεχνικής. Προσπαθήστε να βρείτε στοιχεία που δικαιολογούν την άποψη αυτή, αφού μελετήσετε πάλι προσεκτικά όλη την ενότητα Η διαμόρφωση της Δυτικής Ευρώπης κατά τα τέλη του Μεσαίωνα.


Γοτθική τέχνη: τέχνη της πόλης και της καθολικής έκφρασης

Η τέχνη των γοτθικών καθεδρικών ναών είναι τέχνη της πόλης και της αστικής τάξης, σε αντιδιαστολή με τη μοναστηριακή κι αριστοκρατική ρομανική τέχνη: είναι της πόλης και της αστικής τάξης με την έννοια ότι οι λαϊκοί έπαιρναν μέρος στο χτίσιμο των μεγάλων καθεδρικών ναών, ενώ η καλλιτεχνική επίδραση του κλήρου μειωνόταν αντίστοιχα, κι επειδή η ανέγερση εκκλησιών είναι αδιανόητη χωρίς τον πλούτο των πόλεων […]. Η τέχνη δεν είναι πια η ιδιαίτερη γλώσσα ενός λεπτού στρώματος μυημένων, παρά ένας τρόπος έκφρασης, που κατανοείται καθολικά σχεδόν.

Α. Χάουζερ, Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, τ. Α’, 254-55

 

up