Όροι – κλειδιά της ενότητας
Κλασικισμός, ρομαντισμός, ορθολογισμός, εμπειρισμός, εφευρέσεις, ατμομηχανή, μπαρόκ, κλασικισμός-νεοκλασικισμός, ροκοκό.
Εξελίξεις στα Γράμματα και τις Επιστήμες
Λογοτεχνία
Η πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τον 17ο αιώνα ή αιώνα του Λουδοβίκου ΙΔ' (1638-1715). Η γαλλική λογοτεχνία ακολουθώντας τον κλασικισμό
, παράγει έργα διαχρονικά με θεματογραφία κλασική ή σύγχρονη. Ο Μολιέρος (1622-1753)
, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της περιόδου αυτής, διακωμωδεί την ανερχόμενη αστική τάξη της εποχής του (Αρχοντοχωριάτης). Η λογοτεχνική παραγωγή συνεχίζεται στη Γαλλία και κατά τον 18ο αιώνα με τους εκπροσώπους του Διαφωτισμού, ενώ προς το τέλος του αιώνα αυτού εμφανίζεται ο ρομαντισμός .
Στην Αγγλία κυριαρχούν κατά την περίοδο αυτή ρεαλιστικές και ανθρωποκεντρικές τάσεις, ενώ στη Γερμανία δίνεται έμφαση στο συναίσθημα και στην παράδοση. Κορυφαίοι γερμανοί συγγραφείς της περιόδου αυτής θεωρούνται ο Γκαίτε (1749-1832)
με αντιπροσωπευτικό έργο τον Φάουστ, και ο Σίλλερ (1759-1805)
.
Επιστημονική Σκέψη -Διαφωτισμός
Τον δρόμο για τη νεότερη επιστήμη, που άνοιξε ο Βάκωνας, συνέχισε ο γάλλος Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650) που θεμελίωσε τον ορθολογισμό , υποστηρίζοντας ότι η κύρια πηγή της κάθε αλήθειας είναι η λογική απόδειξη.
Θέλει γαμπρό αριστοκράτη
(Ο Κλεόντης, υποψήφιος γαμπρός, ζητάει το χέρι της κόρης του νεόπλουτου Γιορδάνη).
Γιορδάνης : Πριν σας δώσω απάντηση, κύριε, σας παρακαλώ να μου πείτε, αν είσαστε αριστοκράτης.
Κλεόντης: [....] σας λέω καθαρά πως δεν είμαι αριστοκράτης
Γιορδάνης: Το χέρι της, παλικάρι μου: η κόρη μου δεν κάνει για σας.
Κλεόντης: Ορίστε;
Γιορδάνης: Αριστοκράτης δεν είσαστε, την κόρη μου δεν την παίρνετε [....]
Απόσπασμα από τον Αρχοντοχωριάτη του Μολιέρου, στο: ΚΝΛ, Α΄ Λυκείου, σ. 386-387.
● Ποια είναι η φιλοδοξία των νεόπλουτων;
Τον ορθολογισμό, επίσης, και τον εμπειρισμό χρησιμοποίησε ο άγγλος φιλόσοφος Τζον Λοκ (1632-1704) ως βάση για την ερμηνεία και τη βελτίωση της κοινωνίας. Το επιστημονικό πνεύμα επιβάλλεται, όταν ο Ισαάκ Νεύτων (1643-1 727) διατυπώνοντας τον νόμο της παγκόσμιας έλξης (1687) έδειξε ότι ο κόσμος λειτουργεί με βάση ορισμένους σταθερούς νόμους.
Αυτός ο επιστημονικός στοχασμός γεννά την αισιοδοξία ότι η λογική και η εφαρμογή παρόμοιων νόμων στα κοινωνικά φαινόμενα θα φέρουν στον άνθρωπο την ελευθερία, την αρμονία και την ευημερία. Προβάλλεται έτσι, κατά τον 18ο αιώνα, ένα γενικότερο αίτημα για βαθιές μεταβολές σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, το οποίο εντάσσεται στο κίνημα του Διαφωτισμού. Το κίνημα αυτό αποσκοπούσε στην αποδέσμευση της ανθρώπινης σκέψης από κάθε ιδεολογική, θρησκευτική ή φιλοσοφική προκατάληψη.
| Φράνσις Μπέικον (1561-1626) |
Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650) |
Τζον Λοκ (1632-1704) |
Ισαάκ Νεύτων (1642-1727) |
 |
 |
 |
 |
|
|
|
|
 |
Επιστημονικές εφευρέσεις
Η επικράτηση του ορθολογισμού και του εμπειρισμού συμβάλλει αποφασιστικά στην ανάπτυξη των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας. Η επιστημονική έρευνα συνεχίζεται, αλλά κατά τον 18ο αιώνα δίνεται περισσότερη έμφαση στην πρακτική εφαρμογή της. Η εφεύρεση του αλεξικέραυνου, του θερμόμετρου, του ηλεκτρικού συσσωρευτή (μπαταρίας) και του αερόστατου είναι μερικά από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα της εποχής. Η σημαντικότερη, όμως, τεχνική εφεύρεση είναι η τελειοποίηση της ατμομηχανής (1769) από τον Σκότο Τζέιμς Βατ (1 736-1819)
Τζέιμς Βατ
. Η ατμομηχανή του Βατ (James Watt, 1736-1819)
Οι εξελίξεις στις εικαστικές τέχνες
Μέσα από τη θρησκευτική διαμάχη αναδύθηκε και κυριάρχησε κατά τον 17ο αιώνα μια νέα καλλιτεχνική τεχνοτροπία, το μπαρόκ (από την πορτογαλική λέξη barocco: ακανόνιστο μαργαριτάρι). Γεννήθηκε στην Ιταλία ως προέκταση της αναγεννησιακής τέχνης και χρησιμοποιεί τις καμπύλες, την πολυχρωμία, την κίνηση, την ψευδαίσθηση και την επιτηδευμένη διακόσμηση, για να εντυπωσιάσει και να συγκινήσει.
129
Ρούμπενς, Τοπίο με ουράνιο τόξο. Ελαιογραφία σε ξύλο (περ.1635). Μόναχο, Παλαιά Πινακοθήκη.
■ Ποια χαρακτηριστικά του καλλιτέχνη μπορείτε να βρείτε στον πίνακα αυτό;
Ο πίνακας Τοπίο με ουράνιο τόξο είναι ένα από τα χαρακτηριστικά έργα του Ρούμπενς. Το φως αντιμετωπίζεται σαν ένα μέσο δραματικής μέτρησης του χώρου, καθώς στη φωτεινή πλευρά του τοπίου προς τον ανοικτό χώρο αντιπαρατίθενται τα λιγότερο φωτεινά μέρη (δεξιά). Απεικονίζεται θαυμάσια το σβήσιμο της μέρας στο ύπαιθρο, έτσι όπως αποτυπώνεται στα δάση και βυθίζεται μέσα τους, ενώ το φως επιστρέφει από την πεδιάδα σε έναν συννεφιασμένο ουρανό.
Το μπαρόκ αφορά όλα τα είδη τέχνης και εμφανίζεται ως καλλιτεχνικός ρυθμός που χρησιμοποιήθηκε από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και τους ηγεμόνες, για να προβάλουν και να εξυμνήσουν το κύρος και την ισχύ τους.
Μολονότι στην Ιταλία διακρίθηκαν αξιόλογοι καλλιτέχνες, όπως ο Καραβάτζιο (1573-1610), το μπαρόκ βρήκε την ιδανική έκφρασή του στον φλαμανδό (Κάτω Χώρες) ζωγράφο Πέτερ Πολ Ρούμπενς (1577-1640). Τα έργα του διακρίνονται για τη δυναμικότητα, τα έντονα χρώματα και την αγάπη για τη ζωή. Φλαμανδός, επίσης, είναι και ο διάσημος για τις προσωπογραφίες του Βαν Ντάικ (1599-1641). Ο Ολλανδός (Κάτω Χώρες) ο Ρέμπραντ Βαν Ριν (1606-1669) καθιερώθηκε ως ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους, χάρη στην τεχνική της φωτοσκίασης και την ικανότητά του να αποδίδει τον ψυχικό κόσμο των προσώπων στο έργο του.
Στην Ισπανία αναδείχθηκαν κορυφαίοι ζωγράφοι ο Ντιέγκο Βελάσκεθ (1599-1660) και ο Μουρίλλο (1617-1682). Ο πρώτος φιλοτεχνεί έργα με θρησκευτικό και μυθολογικό περιεχόμενο, χρησιμοποιώντας με αριστοτεχνικό τρόπο φωτεινά χρώματα. Ο δεύτερος διακρίνεται για τις συνθέσεις με θέματα θρησκευτικά και από την καθημερινή ζωή, αξιοποιώντας αντιθετικούς φωτισμούς.
Το μπαρόκ διεισδύει αρχικά και στη Γαλλία, στη χώρα όμως αυτή επικρατεί τελικά ο κλασικισμός, ως έκφραση του μοναρχικού ιδεώδους του Λουδοβίκου ΙΔ'. Χωρίς να παραμελείται η ζωγραφική που εκπροσωπείται επάξια από τον Νικολά Πουσσέν (1594-1665), η κλασική τέχνη αναδεικνύεται στην αρχιτεκτονική με το Ανάκτορο των Βερσαλλιών.
130
Jean-Antoine Watteau (Ζαν Αντουάν Βατό), Ταξίδι για τα Κύθηρα
Παρίσι 1717, Ελαιογραφία σε μουσαμά. Παρίσι, Λούβρο.
■ Ποια χαρακτηριστικά του ροκοκό παρατηρείτε στον πίνακα;
Με το Tαξίδι για τα Κύθηρα ο Βατό κέρδισε την είσοδό του στη Βασιλική Ακαδημία γλυπτικής και ζωγραφικής 1717. Τα χαρακτηριστικά του ροκοκό είναι εμφανή στον πίνακα. Παρατηρούμε κομψές φιγούρες σε ειδυλλιακό περιβάλλον που περπατούν και διασκεδάζουν, ενώ κυριαρχεί, το ανάλαφρο, το ανέμελο, το κομψό και το επιφανειακό. Τα χρώματα είναι διάφανα, χωρίς βαθιές φωτοσκιάσεις, σε αντίθεση με το μπαρόκ. Μπορούμε να διακρίνουμε, επίσης, μία μελαγχολία που είναι χαρακτηριστική στα έργα του Βατό.
Η κοινωνία του 18ου αιώνα αναζητεί την άνεση και την ευχάριστη ατμόσφαιρα. Καρπός της τάσης αυτής είναι ο ρυθμός ροκοκό (από το rocaille: όστρακο) που κυριάρχησε στην Ευρώπη από το
1730 έως το 1780 περίπου. Γενικά η τεχνοτροπία αυτή χαρακτηρίζεται από τα έντονο διακοσμητικό στοιχείο, τη χάρη, την κομψότητα και την ευχάριστη ή ανέμελη ατμόσφαιρα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος του γαλλικού ροκοκό στη ζωγραφική είναι ο Ζαν Αντουάν Βατό (1648-1721). Προς το τέλος του αιώνα (1780) το ροκοκό υποχωρεί και τη θέση του καταλαμβάνει ο νεοκλασικισμός . Χρησιμοποιήθηκε ως μέσο έκφρασης του αγώνα των λαών για ελευθερία και δημοκρατία με κυριότερο εκπρόσωπο τον Ζακ Λουί Νταβίντ (1748-1825).
| Ιταλός | Καραβάτζιο |
 |
| Φλαμανδός | Πέτερ Πολ Ρούμπενς |
|
| Φλαμανδός | Βαν Ντάικ |
|
| Ολλανδός | Ρέμπραντ Βαν Ριν |
|
| Ισπανός | Ντιέγκο Βελάσκεθ |
|
| Ισπανός | Μουρίλλο |
|
| Γάλλος | Νικολά Πουσσέν |
|
| Γάλλος | Ζακ Αντουάν Βατό |
|
| Γάλλος | Ζακ Λουί Νταβίντ |
|
Οι εξελίξεις στη Μουσική
Τον 17ο αιώνα το μπαρόκ επιφέρει στη μουσική γόνιμες και ανανεωτικές εξελίξεις με τη δημιουργία του λυρικού θεάτρου, δηλαδή της όπερας (μελοδράματος) και του ορατόριου . Η όπερα πρωτοεμφανίστηκε το 1600 στη Φλωρεντία, έλαβε όμως την ολοκληρωμένη μορφή της το πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Γενικότερα, χάρη στους μεγάλους μουσουργούς παρατηρείται μεγάλη πρόοδος στη μουσική με τον εμπλουτισμό παλαιών και την επινόηση νέων μορφών σύνθεσης.
| Κλαούντιο Μοντεβέρντι (1567-1643) |
|
| Ζαν Μπατίστ Λουλί
(1632-1687) |
|
| Αντόνιο Βιβάλντι
(1678-1741) |
|
| Χαίντελ (1685-1759) |
|
| Μπαχ (1685-1750) |
|
| Μότσαρτ (1756-1791) |
|
| Μπετόβεν
(1770-1827) |
|
29
Ζακ Λουί Νταβίντ, Ο όρκος των Ορατίων, Παρίσι 1785. Ελαιογραφία σε μουσαμά. Παρίσι, Λούβρο.
■ Ποια στοιχεία του νεοκλασικισμού εντοπίζετε στον πίνακα;
Ειδικότερα, ποια στοιχεία διακρίνετε που προσδίδουν στη σκηνή υψηλό ήθος και ηρωικό τόνο.
■ Πώς ο καλλιτέχνης χρησιμοποιώντας ένα παλαιό θέμα εκφράζει τη σύγχρονή του πραγματικότητα;
Τα γνωρίσματα του νεοκλασικισμού είναι βασικά τα ίδια με αυτά του κλασικισμού. Η βασική διαφορά έγκειται στο ότι τώρα τα εμπνευσμένα από την αρχαιότητα έργα αποκτούν, εκτός από την αισθητική, και κοινωνική σημασία και συνδέονται με τους αγώνες των λαών για ελευθερίες και Δημοκρατία. Ένας από τους σημαντικότερους νεοκλασικιστές ζωγράφους είναι και ο Γάλλος Ζακ Λουί Νταβίντ. Στο αξιομνημόνευτο έργο του ο Όρκος των Ορατίων (1784) πετυχαίνει μία ισόρροπη κλασική σύνθεση που τη δομούν το αρχιτεκτόνημα και οι ανθρώπινες μορφές. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η πρόθεση του καλλιτέχνη να δώσει αξία στα ιδεώδη της δημοκρατίας και να παραδειγματίσει τους σύγχρονούς του που μάχονταν για την κατάκτησή της στα χρόνια της Γαλλικής επανάστασης φέρνοντας παράδειγμα μία ιστορική σκηνή ηρωικού όρκου για την προάσπιση της δημοκρατίας στη ρωμαϊκή εποχή. Φαίνεται πως ο Νταβίντ πετυχαίνει τον σκοπό του, γιατί εφαρμόζει τη δύναμη της υποβολής με ένα συμβολικό, λεπτό τρόπο, αποφεύγοντας τη στείρα προπαγάνδα, Έστω κι αν οι στάσεις και χειρονομίες των πρωταγωνιστών του είναι αρκετά παρατραβηγμένες, πρόδηλα θεατρινίστικες και θυμίζουν ταμπλό βιβάν.
Α. Λαδόματος, Ιστορία της Τέχνης, Αισθητική Εκτίμηση Έργων Τέχνη, Υπουργείο Παιδείας Κύπρου, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα, 1998, σ. 104
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
- Πώς η επιστημονική σκέψη βοήθησε στην αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων;
- Να χωριστείτε σε ομάδες και να παρουσιάσετε στην τάξη ένα λογοτέχνη, έναν επιστήμονα ή ένα ζωγράφο της επιλογής σας (βιογραφικά στοιχεία, βασικά έργα, παρουσίαση ενός από αυτά).