Είσοδος Ιστορία Χρονολόγιο
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕYΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΝ 19o ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 15. Αποικιοκρατία και αποικιακοί ανταγωνισμοί


 

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Ιμπεριαλισμός και αποικιοκρατία, σ. 49

β) Κύρια αίτια, σ. 49

γ) Κοινωνική βάση της αποικιοκρατίας, σ. 49

δ) Αποικιακή εξάπλωση (απλή αναφορά)

ε) Αποτελέσματα της αποικιοκρατίας, σσ. 50-51

Λέξεις-κλειδιά:

αποικιοκρατία, ιμπεριαλισμός.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές σχολ. βιβλίου

-Χάρτης, σ. 50, προκειμένου να διαφανεί η διείσδυση της αποικιοκρατίας σε όλη την έκταση της Αφρικανικής ηπείρου.

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

Σύγκριση του χάρτη της Αφρικανικής ηπείρου της περιόδου της αποικιοκρατίας με σημερινό χάρτη και εξαγωγή συμπερασμάτων.

 1 ώρα 

 

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να κατανοήσουν τους όρους «ιμπεριαλισμός» και «αποικιοκρατία», καθώς και τη στενή μεταξύ τους σχέση.

Να γνωρίσουν τα κύρια αίτια της αποικιοκρατίας, την κοινωνική της βάση, τους πρωτοπόρους της, καθώς και τις κύριες μορφές και την έκταση της αποικιακής εξάπλωσης.

Να γνωρίσουν τα αποτελέσματα της αποικιοκρατίας τόσο για τους αποικιοκράτες όσο και για τους λαούς και τις χώρες που κατακτήθηκαν.

 

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

2. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στο ότι η αποικιοκρατική πολιτική των ισχυρών ευρωπαϊκών χωρών έχαιρε υψηλής κοινωνικής αποδοχής από τους λαούς τους. Η στάση αυτή συνδέεται στενά με το φαινόμενο του εθνικισμού, κυρίαρχο στην Ευρώπη του 19ου αιώνα.

3. Οι μαθητές καλό θα ήταν να προβληματιστούν σχετικά με τον ρόλο που έπαιξαν οι χριστιανοί ιεραπόστολοι, οι οποίοι λειτούργησαν συχνά ως προπομποί της αποικιοκρατίας.

 

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

1. Η μελέτη του χάρτη της Αφρικής μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να καταλάβουν ότι στις αρχές του 20ού αιώνα ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη βρισκόταν υπό τον έλεγχο των ευρωπαϊκών αποικιακών δυνάμεων. (Κατά τη μελέτη του συγκεκριμένου χάρτη καλό θα ήταν να αξιοποιηθούν οι πίνακες που δίνονται παρακάτω, στο πρόσθετο υποστηρικτικό υλικό.)

2. Η υποτίμηση και η περιθωριοποίηση των τοπικών πολιτισμών σε συνδυασμό με τη βίαιη επιβολή του πολιτισμού των αποικιοκρατών υπήρξαν ορισμένες από τις κύριες διαστάσεις του φαινομένου της αποικιοκρατίας.

 

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

2. Η θέση αυτή συμπυκνώνει τρεις από τις κύριες όψεις της αποικιακής εξάπλωσης. Προηγούνταν, συνήθως, οι ιεραπόστολοι, ακολουθούσαν οι έμποροι και τελικά οι ένοπλοι ήταν αυτοί που εδραίωναν την εξουσία των αποικιοκρατών.

3. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την πηγή 3 και την εικόνα 2.

 

1. Μητροπόλεις και αποικίες στις αρχές του 20ού αιώνα

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

  Έκταση μητρόπολης
(σε τ. μ.)		 Έκταση αποικιών
(σε τ. μ.)		 Πληθυσμός μητρόπολης Πληθυσμός αποικιών
Βρετανία 94.000 13.100.000 45.500.100 470.000.000
Γαλλία 212.600 4.300.000 42.000.000 65.000.000
Βέλγιο 11.800 940.000 8.300.000 13.000.000
Ολλανδία  13.200 790.000  8.500.000   66.000.000
Γερμανία (το 1914)   210.000 1.100.000 67.500.000 13.000.000

Πηγή: Mary Evelyn Townsend, European Colonial Expansion since 1871, J.P. Lippincott Company, Σι­κάγο 1941, σ. 19

2. Εδάφη ελεγχόμενα από αποικιοκράτες στις αρχές του 20ού αιώνα

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Περιοχή Αυστραλία Πολυνησία Αφρική Ασία Αμερική
Ποσοστό αποικιακών εδαφών 100 % 98,9% 90,4% 56,5% 27,2%

Πηγή: A. Supan, Die territoriale Entwicklung der Euroaischen Kolonien, Gotha 1906, σ. 254.

 

πάνω

 




ερ Ιμπεριαλισμός και αποικιοκρατία Ορισμένα από τα ευρωπαϊκά κράτη που πέτυχαν υψηλούς ρυθμούς καπιταλιστικής ανάπτυξης άρχισαν να αναζητούν, από ένα σημείο κι έπειτα, περιοχές και εκτός Ευρώπης για να τις εκμεταλλευτούν. Το φαινόμενο, σύμφυτο με την ανάπτυξη του καπιταλισμού στη συγκεκριμένη ιστορική φάση, ονομάστηκε ιμπεριαλισμός (από τη λατινική λέξη imperium: ισχύς, εξουσία), εκφράστηκε με την προσπάθεια απόκτησης αποικιών, την αποικιοκρατία, και εκδηλώθηκε με ένταση την περίοδο 1870-1914.

ερ Τα κύρια αίτια του φαινομένου εντοπίζονται στην ανάγκη των εκβιομηχανισμένων κρατών της Ευρώπης να βρουν νέες αγορές για τα βιομηχανικά προϊόντα τους, νέες πηγές πρώτων υλών (μεταλλεύματα, μαλλί, βαμβάκι) και καυσίμων (πετρέλαιο), νέες περιοχές επένδυσης των κεφαλαίων τους. Ακόμη, η απόκτηση αποικιών, εμπορικών σταθμών και βάσεων εξασφάλιζε στα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη τον έλεγχο των θαλασσών και τον απρόσκοπτο εφοδιασμό των πολεμικών τους πλοίων, ενώ, επιπλέον, αποτελούσε και παράγοντα ενίσχυσης του εθνικού γοήτρου.

ερ Η κοινωνική βάση της αποικιοκρατίας περιλάμβανε τόσο την αστική τάξη όσο και ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Η αποικιακή πολιτική υπαγορευόταν, σε μεγάλο βαθμό, από τους αστούς, που ωφελούνταν περισσότερο από αυτήν. Yποστηριζόταν, όμως, και από άλλες κοινωνικές ομάδες, καθώς πολλοί έβλεπαν την οικονομική και κοινωνική τους θέση να ενισχύεται ως αποτέλεσμα της αποικιακής επέκτασης. Παράλληλα, η κατάκτηση αποικιών επιβεβαίωνε την «ανωτερότητα» των κατακτητών ενισχύοντας την εθνική τους αυταρέσκεια.

ερ Πρωτοπόροι της αποικιοκρατίας υπήρξαν οι εξερευνητές, οι χριστιανοί ιεραπόστολοι και οι έμποροι. Οι εξερευνητές, αναζητώντας νέες γνώσεις, ανακάλυπταν, συχνά, νέες περιοχές τις οποίες καταλάμβαναν στο όνομα της χώρας τους, επεκτείνοντας έτσι την κυριαρχία της. Οι ιεραπόστολοι, διαδίδοντας τον χριστιανισμό, προετοίμαζαν το έδαφος για μια μονιμότερη ευρωπαϊκή παρουσία. Επιπλέον, οι έμποροι, αναζητώντας νέες αγορές, λειτουργούσαν ως η εμπροσθοφυλακή των αποικιοκρατών.

1. Ορισμένα από τα αίτια της αποικιοκρατίας

Αναντίρρητα τα υλικά συμφέροντα έπαιξαν σπουδαίο ρόλο. Οι βιομηχανικές επαναστάσεις του 19ου αι. ενέτειναν τις ανάγκες της Ευρώπης σε πολύτιμα μέταλλα και σε πρώτες ύλες […]. Το ίδιο ισχύει για τα κεφάλαια των οποίων τα έσοδα είναι υψηλότερα στα υπερπόντια εδάφη απ’ ό,τι στη γηραιά ήπειρο […]. Σε μια εποχή που το εθνικό συμφέρον μετριέται με την ισχύ και το κύρος, η θέληση των κυβερνήσεων να οικοδομήσουν απέραντες αποικιακές αυτοκρατορίες είναι ένας τρόπος να αυξήσουν τις ζωτικές δυνάμεις του έθνους, παρέχοντάς του στρατιώτες, βάσεις για τον στόλο και πρώτες ύλες για τη βιομηχανία του.
S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 2, σ. 175-176.

2. Η κοινωνική βάση της αποικιοκρατίας

Σε όλες τις αποικιοκρατικές χώρες, οι πολιτικοί άνδρες και οι ομάδες πίεσης ιμπεριαλιστικού προσανατολισμού βρήκαν στήριξη σε ισχυρά ρεύματα της κοινής γνώμης, που απέρρεαν από το μεγάλο εθνικιστικό κύμα του τέλους του 19ου αιώνα. Πράγματι, για πολλούς Ευρωπαίους η αποικιοκρατία επιβεβαιώνει τη δύναμη και το πνεύμα του λαού τους και δίνει διέξοδο στην επιθυμία τους για ισχύ.
S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 2, σ. 176.

3. Οι ιεραπόστολοι προπομποί της αποικιοκρατίας

Οι χριστιανοί ιεραπόστολοι […] έπαιξαν [...] κεφαλαιώδη ρόλο. Yποστηριζόμενα από ισχυρά ρεύματα της κοινής γνώμης, τα εγχειρήματά τους έχουν στην αρχή καθαρά θρησκευτικό και ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Ζητούν να κηρύξουν το ευαγγέλιο στους ιθαγενείς πληθυσμούς καθώς και να τους προστατεύσουν από την εκμετάλλευση [...]. Όμως, η εγκατάσταση των ιεραποστολών συνοδεύεται γρήγορα από εκείνη του ευρωπαϊκού πολιτισμού και η ανάγκη προστασίας τους οδηγεί συχνά τα αποικιακά κράτη να επέμβουν στρατιωτικά σε ορισμένες περιοχές και να εγκαταστήσουν άμεσο ή έμμεσο έλεγχο από τη μητρόπολη.
S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 2, σ. 177-178.

49



ερ Οι μέθοδοι αποικιοκρατικής πολιτικής ήταν δύο: η κατάκτηση εδαφών και η καθυπόταξη των κατοίκων τους, πρακτική που εφαρμόστηκε στις περισσότερες περιπτώσεις, αλλά και η οικονομική διείσδυση σε ανεξάρτητα κράτη και η μετατροπή τους σε ημιαποικίες, τακτική που εφαρμόστηκε όπου ήταν αδύνατη, για λόγους διεθνών ισορροπιών, η κατάκτηση (π.χ. η γερμανική διείσδυση στην Οθωμανική αυτοκρατορία, στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα).

Η αποικιακή εξάπλωση Τα ευρωπαϊκά κράτη κατέλαβαν εδάφη στην Ασία και στην Αφρική. Η τελευταία μετατράπηκε, μέσα σε λίγα χρόνια, σε μια μεγάλη αποικία.

1. Οι αποικίες των ευρωπαϊκών κρατών στην Αφρική
στις αρχές του 20ού αιώνα.

ερ Η Μ. Βρετανία ήταν, αναμφισβήτητα, η ισχυρότερη αποικιακή δύναμη, μια τεράστια αποικιακή αυτοκρατορία. Κατείχε αποικίες με πληθυσμούς κυρίως λευκών (Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία), αποικίες με πληθυσμούς κυρίως ντόπιων (Ινδία, Πακιστάν, Αφγανιστάν, Νότια Αφρική κ.ά.), ενώ έλεγχε και διάφορα στρατηγικά σημεία (Γιβραλτάρ, Μάλτα, Κύπρος κ.ά.).

1 Η στάση των Άγγλων αποικιοκρατών κατά την εξέγερση των Ινδών το 1857 (European History Online, EGO)

Το εξώφυλλο Η Γαλλία διέθετε αποικίες στην Αφρική (Τυνησία, Αλγερία, Μαρόκο, Σενεγάλη, Μαυριτανία κ.ά.) και στην Άπω Ανατολή (Ινδοκίνα: Βιετνάμ, Λάος, Καμπότζη).

Άλλα ευρωπαϊκά κράτη, όπως το Βέλγιο, η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ιταλία, η Ολλανδία και η Γερμανία, διέθεταν μικρό αριθμό αποικιών.

Την ίδια εποχή, η Ρωσία, καταλαμβάνοντας και εποικίζοντας ολόκληρη τη βόρεια Ασία, επέκτεινε την κυριαρχία της μέχρι τις ακτές του Ειρηνικού ωκεανού.

Επίσης, αυτή την περίοδο, η Αγγλία και η Γαλλία άρχισαν να διεισδύουν στην Κίνα.

Έτσι, στα 1900, το 90% των εδαφών της Αφρικής και μεγάλο μέρος των εδαφών της Ασίας βρίσκονταν υπό αποικιακό έλεγχο.

ερ Τα αποτελέσματα της αποικιοκρατίας Η αποικιακή εξάπλωση επηρέασε καταλυτικά τόσο τις περιοχές που εντάχθηκαν στο αποικιακό σύστημα όσο και την Ευρώπη.

Οι αποικίες σφραγίστηκαν από την αποικιοκρατία. Ο πλούτος τους λεηλατήθηκε. Οι λαοί τους αντιμετωπίστηκαν σαν να ήταν κατώτεροι και μετατράπηκαν, σχεδόν, σε δούλους. Οι πολιτισμοί τους υποτιμήθηκαν. Παράλληλα, οι αποικιοκράτες έφεραν στις αποικίες όλα τα στοιχεία των πολιτισμών τους: γλώσσες, τεχνολογικά επιτεύγματα (σιδηρόδρομος, ατμόπλοιο), θρησκείες, θεσμούς, ιδεολογίες (φιλελευθερισμός, εθνικισμός, σοσιαλισμός), τρόπο ζωής. Απέναντι σ’ αυτή την επέλαση, οι λαοί των αποικιών εκδήλωσαν όλες τις αντιδράσεις, από την απόλυτη υποταγή έως την επανάσταση.

δε Επίπεδα ανάγνωσης ιστορικής πηγής - Το εμπόριο σκλάβων (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

50



Τα αποικιοκρατικά κράτη και οι λαοί τους είδαν τη θέση τους να ενισχύεται με την κατάκτηση αποικιών. Οι Ευρωπαίοι απομύζησαν τις αποικίες και πολλοί στις ευρωπαϊκές κοινωνίες καρπώθηκαν μέρος αυτού του πλούτου. Παράλληλα, η Ευρώπη έγινε το κέντρο του κόσμου. Οι κατακτήσεις αποικιών θεωρήθηκαν, από τους Ευρωπαίους, επαρκείς αποδείξεις της πνευματικής τους ανωτερότητας, της οικονομικής και τεχνολογικής τους παντοδυναμίας. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός θεωρήθηκε ανώτερος. Οι Ευρωπαίοι έφτασαν στην πολιτισμική αλαζονεία. Τέλος, σημειώθηκε όξυνση του ανταγωνισμού ανάμεσα στους ίδιους τους αποικιοκράτες: η Γερμανία, έχοντας σημειώσει εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη, θεωρούσε ότι είχε αδικηθεί και αμφισβητούσε την αποικιακή διανομή στρεφόμενη εναντίον της Αγγλίας και της Γαλλίας.

2. Yπό το βλέμμα του Γερμανού αυτοκράτορα Γουλιέλμου Β΄ και της συζύγου του (εικονίζονται στα κάδρα που κρέμονται στον τοίχο), Αφρικανοί μαθητές παρακολουθούν μάθημα από τον λευκό δάσκαλό τους.
2

51


ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


1. Να εκπονήσετε άσκηση άστρου θέτοντας στο κέντρο τον όρο «αποικιοκρατία».

2. Σύμφωνα με μια άποψη, η αποικιοκρατία συμπυκνωνόταν στα τρία Μ: Missionari (ιεραπόστολοι) – Mercanti (έμποροι) – Militari (στρατιώτες). Να σχολιάσετε αυτή τη θέση.

3. Να μελετήσετε την πηγή 3 και την εικόνα 2. Κατόπιν να συνθέσετε σύντομο κείμενο με θέμα την πολιτισμική διάσταση της αποικιοκρατίας.



Πηγή 3. Οι ιεραπόστολοι προπομποί της αποικιοκρατίας

Οι χριστιανοί ιεραπόστολοι […] έπαιξαν [...] κεφαλαιώδη ρόλο. Yποστηριζόμενα από ισχυρά ρεύματα της κοινής γνώμης, τα εγχειρήματά τους έχουν στην αρχή καθαρά θρησκευτικό και ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Ζητούν να κηρύξουν το ευαγγέλιο στους ιθαγενείς πληθυσμούς καθώς και να τους προστατεύσουν από την εκμετάλλευση [...]. Όμως, η εγκατάσταση των ιεραποστολών συνοδεύεται γρήγορα από εκείνη του ευρωπαϊκού πολιτισμού και η ανάγκη προστασίας τους οδηγεί συχνά τα αποικιακά κράτη να επέμβουν στρατιωτικά σε ορισμένες περιοχές και να εγκαταστήσουν άμεσο ή έμμεσο έλεγχο από τη μητρόπολη.

S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης,
μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 2, σ. 177-178.