Στην Παναγία τη Σαλονικιά, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Λογοτεχνία, A' Γυμνασίου

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Στην Παναγία τη Σαλονικιά

Το ποίημα γράφτηκε στα τελευταία χρόνια της ζωής του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και αναφέρεται σε μια εκκλησία της Σκιάθου. Βρισκόταν για πολλές δεκαετίες στο αρχείο του φίλου του Κώστα Φαλτάιτς και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο το 1983. Διαπνέεται από θρησκευτική γαλήνη και ηρεμία.

Θωμάς Θωμόπουλος, Γύψινη προτομή του του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Στο κέντρον της επάνω πόλεως
με το καμπαναριό της, που είν’ ένα στολίδι
του λιμένος και της προσόψεως,
στέκει ο ναός της Παναγίας.

Ωραίος ο ναός, το τέμπλο ωραίο,
ωραία τα λαμπρά τα εικονίσματα,
ωραίες κι οι που εκκλησιάζονται,
όλα ωραία.

Στολισμένο το τέμπλο με ,
στολισμένος ο και τα στασίδια με μυρτιές και δάφνες,
στολισμένες κι οι κόρες που πηγαίνουν
να εκκλησιασθούν στην Παναγία.

Αριστερά στο τέμπλο στέκεται
η εικόνα σου η μεγάλη θεόρατη
όλη ασημένια όλη, Παναγία μου,
με τ’ ασημοκάντηλά της.

Απάνω στην εικόν’ αφιερώματα
κρέμονται, καραβάκια, ,
καΐκια, βάρκες, ,
όλ’ αφιερώματα των πλοιάρχων.

55 Κι οι καπεταναίοι οι παλαιοί
καθένας έχει στο ναό βαλμένο
από ένα λίθο· και καθένας έχει
ένα στασίδι γύρω γύρω στο
και γύρω γύρω στο όλοι τους.

Τάζουν στην Παναγία και τους δίνει
καλά ταξίδια, η θάλασσα
όταν στο πέλαγο την επικαλεσθούν
την Παναγία την Σαλονικιά.

να ’σαι βοηθός, Παρθένα μου,
κι εις του βίου
τα βάσανα και τας ανάγκας, άμποτε
να είσαι βοηθός και σωτηρία.

Α. Παπαδιαμάντης, Άπαντα, τόμ. 5, Δόμος

Παράλληλα Κείμενα
Κ.Π. Καβάφης, «Στην εκκλησία» [Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου]
Τ. Βαρβιτσιώτης, «Ταπεινός αίνος προς την Παρθένο Μαρία» (απόσπασμα)
Σεπτού μυστηρίου θύρα. Απάνθισμα νεοελληνικών κειμένων για την Παναγία [πηγή: Μυριόβιβλος]

Λεξιλόγιο
*νορίτισσες: ενορίτισσες *χρυσές ποδιές: χρυσοκέντητα διακοσμητικά υφάσματα, που σαν ποδιά τοποθετούνται στη βάση των εικόνων του τέμπλου *χορός: το μέρος των ψαλτών *γολετίτσες: μικρά σκάφη *μπάρκα τριοκατάρτα: ιστιοφόρα πλοία με τρία κατάρτια *δεσποτικό: στον θρόνο του αρχιερέα, στο δεξιό μέρος της εκκλησίας *παγκάρι: το ξύλινο έπιπλο με τα κεριά κοντά στην είσοδο της εκκλησίας *γαληνιάζ' (γαληνιάζει): ηρεμεί *άμποτε: μακάρι *εις τους χειμαζομένους: στους ταλαιπωρημένους

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Περιγράψτε την πορεία που ακολουθεί η περιγραφή της εκκλησίας στις πέντε πρώτες στροφές.
2. Πώς συνδέεται η ζωή των ναυτικών με τον ναό και τα αφιερώματά του;
3. Προσπαθήστε να εξηγήσετε το νόημα της έκτης στροφής.
4. Διαβάστε το ποίημα «Δέησις» του Κ.Π. Καβάφη (σ. 56) και βρείτε ομοιότητες ανάμεσα στα δύο ποιήματα όσον αφορά τη στάση των πιστών απέναντι στην Παναγία.
5. Ποια εξήγηση δίνετε στο γεγονός ότι μια εκκλησία στη Σκιάθο είναι αφιερωμένη στην «Παναγία τη Σαλονικιά»; Γνωρίζετε άλλα επίθετα της Παναγίας, που να δηλώνουν τόπο ή κάτι άλλο; [Δείτε παρακάτω (σ.57) και την Παναγιά τη Γοργόνα του Στράτη Μυριβήλη].

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

1. Συγκεντρώστε στοιχεία σχετικά με την αγιογράφηση των εκκλησιών. Μπορείτε να στηριχτείτε στις γνώσεις σας από το μάθημα των Θρησκευτικών ή να παρατηρήσετε την εκκλησία της ενορίας σας ή, ακόμα, να ζητήσετε βοήθεια από ανθρώπους της εκκλησίας (π.χ. ιερείς).
2. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν στο ποίημα, προσπαθήστε να φανταστείτε και να ζωγραφίσετε από την εκκλησία της Παναγίας της Σαλονικιάς είτε την εξωτερική όψη είτε ένα τμήμα από την εσωτερική της διακόσμηση που σας έκανε εντύπωση.
Πρόσθετη διαθεματική εργασία
Με αφορμή το ποίημα αυτό μπορείτε να συγκεντρώσετε πληροφορίες για την αρχιτεκτονική των εκκλησιών, και ειδικότερα για τους διάφορους ρυθμούς των εκκλησιών της περιοχής σας.

Δημήτρης Κοντός, Πόδια, από τη σειρά Λατρευτικά
Δείτε τον πίνακα σε μεγαλύτερη ανάλυση στην Εθνική Πινακοθήκη

Αλέξανδρος Εμμανουήλ (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης) (1851-1911)

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Διάβασε για τη ζωή και το έργο του εδώ. Κατέβασε σύντομο βιογραφικό . Δες και παρακάτω στο Υλικό

Θεματικά κέντρα
Ονοματοθεσία εκκλησιών. Θαύματα, δωρεές, τάματα, εύρεση εικόνων.
Εκκλησιαστική διακόσμηση. Αρχιτεκτονικά στοιχεία, εικόνες, αφιερώματα.
Θρησκευτική ζωή και ναυτικός κόσμος.
Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση

Το ποίημα ανήκει σε μια σειρά «θεομητορικών» ποιημάτων, τα οποία, σύμφωνα με τη σχετική βιβλιογραφία, έγραψε ο Αλ. Παπαδιαμάντης στα τελευταία χρόνια της ζωής του (19091910) στη Σκιάθο, «για να εξυμνήσει τ' αγαπημένα του προσκυνήματα, που η παρουσία κι η χάρη τους του χάρισε τη μόνη ψυχική άνεση στη ζωή του» (Άπαντα, τόμ. Ε', επιμέλεια Γ. Βαλέτας, σ. 630). Ήδη από τους τίτλους («Στην Παναγία την Κεχριά», «Στην Παναγία την Κουνίστρα», «Στην Παναγία του Ντομάν», «Στην Παναγίτσα στο Πυργί», «Στον Πρόδρομον στον Ασέληνο», «Στον Πρόδρομον του Κάστρου», «[Στον Χριστόν του Κάστρου]») είναι φανερό ότι τα περισσότερα εξυμνούν ναούς και εκκλησάκια της Σκιάθου, αφιερωμένα στη θεομήτορα Παναγία, χωρίς όμως να λείπουν και αναφορές σε άλλους αγίους ή τον Χριστό.

Σύμφωνα με τους μελετητές του παπαδιαμαντικού έργου, η εκκλησία της Παναγίας της Σαλονικιάς ταυτίζεται με τη σωζόμενη σήμερα εκκλησία Παναγία η Λημνιά (ή Λιμνιά) της Σκιάθου, που τη συναντάμε τόσο σε διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη όσο και σε διηγήματα του επίσης Σκιαθίτη εξαδέρφου του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη. Όπως αναφέρει ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος (Μινύρισμα..., σ. 25, σημ. 9), «Η εικόνα αυτή της Παναγίας της Λιμνιάς [...] βρέθηκε από καράβι τούρκικο με χριστιανό λοστρόμο στο πέλαγος της Κασσάνδρας, πράγμα που εξηγεί, πιστεύω, το όνομα Παναγία η Σαλονικιά». Από τα στοιχεία που έχει συγκεντρώσει ο μελετητής του παπαδιαμαντικού έργου και της σκιαθίτικης παράδοσης Ιω. Ν. Φραγκούλας μαθαίνουμε (Μινύρισμα..., σ. 22-23) πως στη θέση της εκκλησίας της Παναγίας της Λιμνιάς αρχικά ήταν χτισμένο ένα εκκλησάκι, αφιερωμένο στον Άγιο Χαράλαμπο. Το 1838 το εκκλησάκι αυτό ανακαινίστηκε και μετατράπηκε σε μεγαλύτερο ναό που αφιερώθηκε στην Παναγία. Η ανακαίνιση του ναού έγινε με έξοδα των πλούσιων ναυτικών, όπως αναφέρει και η σχετική επιγραφή στο υπέρθυρο του νάρθηκα. Αυτό έχει υπόψη του ο Αλ. Παπαδιαμάντης, όταν αναφέρει στην έκτη στροφή «Κ' οι καπεταναίοι οι παλαιοί / καθένας έχει στον ναό βαλμένο/από ένα λίθο». Σύμφωνα με τον ίδιο μελετητή, οι πλούσιοι αυτοί ναυτικοί ―και επειδή ήταν από πλούσια τζάκια και επειδή ήταν κτήτορες της εκκλησίας― είχαν τα ιδιαίτερα στασίδια τους κοντά στο ψαλτήρι και στο παγκάρι, αφού μάλιστα μερικοί από αυτούς ήταν και ψάλτες και επίτροποι της εκκλησίας. Γνωρίζοντας αυτά ο Αλ. Παπαδιαμάντης αναφέρει στην έκτη στροφή «και καθένας έχει/ένα στασίδι γύρω γύρω στο δεσποτικό/και γύρω γύρω στο παγκάρι όλοι τους».

Η εκκλησία της Παναγίας της Σαλονικιάς, σύμφωνα με τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο, εμφανίζεται με το συγκεκριμένο όνομα μια ακόμα φορά στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη, στο ακόλουθο απόσπασμα από την αρχή του διηγήματος «Της Κοκκώνας το σπίτι»: «Δεν ήτον δρόμος πλέον περαστικός εις όλον το χωρίον. Αδύνατον να μην επερνούσε κανείς απ' εκεί όστις θα ανέβαινεν εις την επάνω ενορίαν ή όστις θα κατέβαινεν εις την κάτω. Λιθόστρωτον ανηφορικόν απ' της Σταματρίζαινας το σπίτι έως επάνω εις τον ναόν της Παναγίας της Σαλονικιάς».

Το ποίημα δεν παρουσιάζει ερμηνευτικές δυσκολίες. Με καθημερινό λεξιλόγιο και χαμηλόφωνο τόνο περιγράφεται ο ναός· η θέση του στην πόλη, η εσωτερική του αρχιτεκτονική και διακόσμηση, η εικόνα της τιμώμενης Παναγίας, τα αφιερώματα των ναυτικών. O ουδέτερος περιγραφικός τόνος μεταβάλλεται στην τελευταία στροφή σε προσωπική επίκληση του ποιητή για προστασία των ναυτικών. Αξίζει να προσεχτεί η ελεύθερη στιχουργική του ποιήματος, η απουσία ομοιοκαταληξίας και ο τόνος του, που τείνει προς τον πεζό λόγο, στοιχεία που παραπέμπουν στη νεωτερική ποίηση. Η παρουσία εκκλησιαστικών όρων και εκφράσεων απηχεί τις θρησκευτικές καταβολές του ποιητή.σ

Διαβάστε για την Παναγία τη Λημνιά στο Αρχαιολογία.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας
στις Ψηφίδες, Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
στο ΕΚΕΒΙ
στο Βιβλιοnet
στη Βικιπαίδεια
σελίδα του Νεκτάριου Μαμαλούγκου για τον Αλ. Παπαδιαμάντη
ΤΑΙΝΙΕΣ
εκπομπή ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ
εκπομπή ΚΑΛΗ ΣΟΥ ΝΥΚΤΑ ΚΥΡ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕ
εκπομπή ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
εκπομπή Η ΔΕ ΠΟΛΙΣ ΕΛΑΛΗΣΕΝ