ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ
Αποδημία - μετανάστευση: αίτια οικονομικά, πολιτικά κ.λπ.
Χωρισμός από τα οικεία πρόσωπα. Κοινωνικές συνέπειες
Ζωή του ξενιτεμένου, ζωή αυτοΰ που μένει πίσω. Προσωπικά βιώματα και συναισθήματα

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Τα δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς απηχούν καταστάσεις από τη ζωή των απλών ανθρώπων που φεύγουν από την πατρίδα τους για να βρουν καλύτερη τύχη σε μια άλλη, ισχυρότερη οικονομικά χώρα. Εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι η εμπειρία του ξενιτεμένου μετανάστη δεν αφορά τόσο τα σημερινά ελληνόπουλα, αφού δεν υπάρχει πια στη χώρα μας μεταναστευτικό ρεύμα. Αντίθετα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονο ρεύμα εισόδου άλλων, Βαλκάνιων κυρίως μεταναστών, στη χώρα μας. Ωστόσο, αυτή η κοινωνική μορφή ζωής, δηλαδή ο ξενιτεμός, υπήρξε μακρόχρονη ελληνική εμπειρία, της οποίας τα οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα υπήρξαν θετικά για τη χώρα μας. Με αφορμή λοιπόν τη διδασκαλία των δημοτικών τραγουδιών και των παράλληλων κειμένων, είναι καλό να κατανοήσουμε και να συμπαθήσουμε τους εργαζόμενους στη χώρα μας μετανάστες και να απαλείψουμε τυχόν προκαταλήψεις και ξενοφοβίες, οι οποίες δεν έχουν θέση σε μια χώρα που ανέδειξε την αγάπη για τον ξένο σε ύψιστη ηθική υποχρέωση (Ξένιος Δίας). Τα τραγούδια της ξενιτιάς φανερώνουν τα αισθήματα αγάπης που συνδέουν τον ξενιτεμένο με την οικογένεια και την πατρίδα του. Εκφράζουν τόσο τη νοσταλγία αυτού που έφυγε όσο και την πίκρα αυτού που έμεινε. Τα ανθολογημένα τραγούδια παρουσιάζουν αυτές τις δύο εκδοχές του πόνου που προκαλεί ο ξενιτεμός του αγαπημένου προσώπου.

Στο πρώτο τραγούδι διακρίνονται δύο νοηματικές ενότητες. Στην πρώτη (στίχοι 1-8), ο ξενιτεμένος αφηγείται πώς η ξενιτιά τον πλάνεψε με τις χάρες της και τον κράτησε τριάντα χρόνια κοντά της, και ο ίδιος, αδύναμος να αντισταθεί στη δύναμη της, την παρακαλεί να μην του προκαλέσει αρρώστια. Η περιγραφή των αναγκών που έχει ο άρρωστος προβάλλει έμμεσα το γεγονός ότι ως ξένος στερήθηκε τη στοργή, την αγάπη και τη φροντίδα μακριά από την πατρίδα του. Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο είναι ένας ανεξάρτητος αφηγητής ο οποίος περιγράφει το δράμα του άρρωστου ξενιτεμένου και την κορύφωση της νοσταλγίας του τελευταίου - η νοσταλγία εκφράζεται μέσα από την επιθυμία του για το νερό και τους καρπούς της πατρικής γης (μήλα και σταφύλια). Ίσως πιστεύει ότι αυτά θα είχαν τη δύναμη να τον κρατήσουν στη ζωή. Να επισημανθεί ότι το νερό και τα φρούτα λειτουργούν ως το μέρος αντί του όλου, δρουν δηλαδή ως σύμβολα της πατρικής γης, της οικογενειακής εστίας και των αγαπημένων προσώπων που έχει ουσιαστικά ανάγκη ο άρρωστος ξενιτεμένος. Αξίζει να σχολιαστεί επίσης η αντίδραση της γης στον αναστεναγμό του ετοιμοθάνατου ξενιτεμένου (μπορεί και να συνδεθεί με τον ανάλογο στίχο από το ακριτικό «ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γη τόνε τρομάσει») και να τονιστεί η αμεσότητα και η ζωντάνια που επιτυγχάνεται με τη διατύπωση από τον ίδιο τον ξενιτεμένο της τελευταίας του επιθυμίας.

Στο δεύτερο τραγούδι παρουσιάζεται η γυναικεία μορφή που μένει πίσω και βιώνει τα αισθήματα θλίψης και στέρησης που της προκαλεί ο ξενιτεμός του αγαπημένου προσώπου. Η προσοχή μας πρέπει να στραφεί, αρχικά, γύρω από την ταυτότητα του ποιητικού υποκειμένου. Είναι η μητέρα ή η σύζυγος που μιλά; Η εικόνα των γυναικών που ταχταρίζουν τα νεογέννητα (στίχοι 11-12) μπορεί να σημαίνει ότι το πρόσωπο που μιλά είναι μια νιόπαντρη γυναίκα της οποίας ο άντρας ξενιτεύτηκε προτού αποκτήσουν παιδιά. Σε μια παραλλαγή εξάλλου του τραγουδιού η ταυτότητα της γυναίκας δηλώνεται καθαρά στους πρώτους στίχους:

Τριώ μερώνε νιόνυφη κι άντρας της πάει στα ξένα.
Δώδεκα χρόνους έκαμε στης ξενιτιάς τα μέρη
κι η δόλια μοιριολόγαε, πικρά μοιριολογάει
«Τι να σου στείλω, ξένε μου, τι να σου προβοδήσω;»

Το τραγούδι αναπτύσσεται σε δύο στροφικές ενότητες με σχετικά ανεξάρτητο περιεχόμενο.Στην πρώτη (στίχοι 1-8) η γυναίκα εκφράζει την αδυναμία της να προσφέρει δείγματα αγάπης προς τον αγαπημένο της, γιατί η απόσταση από τη μια και η μεγάλη της θλίψη από την άλλη εμποδίζουν την επικοινωνία. Η ενότητα δομείται πάνω στα σχήματα της αντίθεσης (θέση: «να στείλω» / άρση: «σέπεται» κ.λπ.) και της επανάληψης («να στείλω», «αν στείλω» κ.λπ.), που αποτελούν τυπικά γνωρίσματα των δημοτικών τραγουδιών. Στη δεύτερη στροφική ενότητα (στίχοι 9-14) περιγράφεται η συναισθηματική κατάσταση της γυναίκας που μένει πίσω και στερείται όλες τις απλές χαρές της ζωής που η παρουσία του άντρα της θα της πρόσφερε. Ο βουβός και κρατημένος στο εσωτερικό του σπιτιού πόνος δίνει μια τραγι-κή διάσταση στο κοινωνικό πρόβλημα της αποδημίας.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό των δημοτικών τραγουδιών είναι η εκφραστική λιτότητα. Είναι σκόπιμο να επισημανθεί ότι στα εξεταζόμενα τραγούδια η λιτότητα προκύπτει από την απουσία πολλών σχημάτων λόγου ή επιθέτων, από την κυριαρχία των ρηματικών τύπων κ.λπ. Να σχολιαστεί επίσης η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης - τριτοπρόσωπης αφήγησης στο πρώτο τραγούδι και η χρήση των άστοχων ερωτημάτων στο δεύτερο ως στοιχείων που δίνουν ζωντάνια, αμεσότητα και γοργούς ρυθμούς στην αφήγηση.

Δωδεκανησιακό τραγούδι: «Τζιβαέρι»

Η ξενιτιά το χαίρεται, τζιβαέρι μου, το μοσχολούλουδό μου,
εγώ ήμουνα που το 'στειλα, τζιβαέρι μου, με θέλημα δικό μου.
Σιγανά πατώ στη γη, σιγανά και ταπεινά.
Ανάθεμα σε ξενιτιά, τζιβαέρι μου, και συ και το καλό σου
που πήρες το παιδάκι μου, τζιβαέρι μου, και το 'κανες δικό σου.
Σιγανά πατώ στη γη, σιγανά και ταπεινά.

Δημοτική ποίηση

Για την ξενιτιά
Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς της Συλλογής Νικολάου Πολίτη [πηγή: Μυριόβιβλος]
Αποδημία [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς από την Εθνική Μουσική Συλλογή του Κέντρου Ερεύνης Ελληνική Λαογραφίας [πηγή: Ελληνική Μουσική Βιβλιοθήκη www.musicale.gr]
Τραγούδια της ξενιτιάς [πηγή: Καλλιτεχνικός Σύνδεσμος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου]
Ξενιτεμένο μου πουλί, διάφορες παραλλαγές, Ελληνικός Πολιτισμός
Τραγούδια της ξενιτιάς, Ελληνικός Πολιτισμός

Γιώργος Σικελιώτης, βιογραφία και έργα
στη Βικιπαίδεια ,
στην Εθνική Πινακοθήκη ,
στο Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, Α.Π.Θ. ,
στο paleta art ,
στο eikastikon ,
στο artnet
στο ΝΙΚΙΑΣ
στη ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ Γ.Ι. ΚΑΤΣΙΓΡΑ