140 141 E Δ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ


140

ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ

Oρέστης

Το ποίημα αυτό γράφτηκε το 1914 και είναι ένα σονέτο που διέπεται από το πνεύμα του παρνασσισμού, μιας τεχνοτροπίας που επηρέασε την πρώτη περίοδο της ποιητικής δημιουργίας του Κώστα Βάρναλη. O ποιητής, που ήταν κλασικός φιλόλογος, καθώς και μεταφραστής του αρχαίου δράματος, καταπιάστηκε με τον κόσμο και τα σύμβολα της αρχαιότητας με δημιουργικό και τολμηρό τρόπο.

Σέλινα τα μαλλιά σου μυρωμένα,
λύσε τα να φανείς, ως είσαι, ωραίος
και διώξε από το νου σου πια το χρέος
του μεγάλου χρησμού, μια και κανένα

τρόπο δεν έχεις άλλονε! Και μ' ένα
χαμόγελον ιδές πώς σ' έφερ' έως
στου Άργους την πύλη ο δρόμος σου ο μοιραίος
το σπλάχνο ν' αφανίσεις που σ' εγέννα.

Κανείς δε σε θυμάτ' εδώ. Κι εσύ όμοια
τον εαυτό σου ξέχανέ* τον κι άμε*
στης χρυσής πολιτείας τα σταυροδρόμια

και το έργο σου σαν να 'ταν άλλος κάμε.
Έτσι κι αλλιώς θα παίρνει σε από πίσου*
για* το αίμα της μητρός σου για η ντροπή σου.

 

Κ. Βάρναλης, Ποιητικά, Κέδρος

Παράλληλα Κείμενα
Γ. Σεφέρης, «Οι σύντροφοι στον Άδη» Γ. Σεφέρης, «Οι σύντροφοι στον Άδη»
Τ. Πατρίκιος, «Ιστορία του λαβύρινθου» [Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου] Τ. Πατρίκιος, «Ιστορία του λαβύρινθου» [Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου]


Λεξιλόγιο
*ξέχανε: ξέχασε *άμε: πήγαινε *θα παίρνει σε από πίσου: θα σε ακολουθά *γιά: ή

 


141

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

  • Αφού βρείτε τις ομοιοκαταληξίες του ποιήματος, μελετήστε:
          α) τη στιχουργική μορφή του σονέτου
          β) και την εκφραστική πρωτοτυπία τους.
  • Ποιο είναι το χρέος του Oρέστη και γιατί το αντιπαραβάλλει ο ποιητής με την ομορφιά και τη νεότητά του;
  • Ποια εντύπωση δημιουργεί η χρήση του β΄ ενικού προσώπου στο ποίημα;
  • Αναζητήστε ποιήματα με τη μορφή του σονέτου σε ανθολογίες ή ποιητικές συλλογές της βιβλιοθήκης του σχολείου σας.


ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

  • Βρείτε πληροφορίες για τον Oρέστη στην ελληνική μυθολογία και συζητήστε στην τάξη σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιεί τον μύθο ο Βάρναλης.

    Ψηφίδες ΟΡΕΣΤΗΣ, Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας

Η μάχη του Ηρακλή με τις Αμαζόνες

Κωνσταντίνος Παρθένης, Η μάχη του Ηρακλή με τις Αμαζόνες
Δείτε τον πίνακα σε μεγαλύτερη ανάλυση στην Εθνική Πινακοθήκη Εθνική Πινακοθήκη


 

Κώστας Βάρναλης (1884-1974)

Κώστας Βάρναλης

Διάβασε για τη ζωή και το έργο του εδώ. Κατέβασε σύντομο βιογραφικό . Δες και παρακάτω στο Υλικό.



 

Είναι απαραίτητο να αναλογιστούμε τη δύσκολη θέση και το βαρύ χρέος του Ορέστη, σε συνδυασμό με τις τραγικές συνέπειες που είχε στη ζωή του η μητροκτονία που διέπραξε. Ο Βάρναλης εκκινεί από τον αρχαίο μύθο του Ορέστη, ακολουθώντας εν μέρει τη δραματική εκδοχή του Αισχύλου και του Ευριπίδη για τον αναπροσδιορισμό της μοίρας του λογοτεχνικού του ήρωα. Σύμφωνα με τα πρότυπα του παρνασσισμού ενσωματώνει στο ποίημα ποικίλες αρχαιοελληνικές απηχήσεις, όπως το στεφάνι από σέλινα, και συνθέτει μια λιτή, αρχαιοπρεπή εικόνα του λογοτεχνικού ήρωά του, η οποία συνδυάζει τα ανακρεόντεια (θέματα, διάθεση, γλώσσα) με τα διονυσιακά (ομορφιά, ανεμελιά) χαρακτηριστικά, όπως παρατηρεί ο Γιατρομανωλάκης. Η πλοκή του σονέτου ακολουθεί σύμφωνα με τον μελετητή τη χρονική εξέλιξη της αρχαίας τραγωδίας. Αρχίζει από την ώρα που ο Ορέστης μαθαίνει το οδυνηρό περιεχόμενο του χρησμού, και, παρά το γεγονός ότι η μοίρα του εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό προδιαγεγραμμένη («τρόπο δεν έχεις άλλονε»), στις δύο τελευταίες στροφές του σονέτου η μοιραία πορεία του βίου του φαίνεται ότι θα ανατραπεί από τον ποιητή. Το δίλημμα που αντιμετωπίζει ο Ορέστης ανάμεσα στο καθορισμένο χρέος και τη δυναμική του διάθεση για ζωή θα μπορούσε να τον φέρει αντιμέτωπο με αναπάντητα υπαρξιακά ερωτήματα, σε «σταυροδρόμια», την κρίσιμη ώρα της εκλογής. Ο Βάρναλης ωστόσο δεν επιθυμεί τον υπαρξιακό προβληματισμό του ήρωα, καθώς ο Ορέστης είναι αδύνατον να απεμπλακεί από τα τραγικά αδιέξοδα που του επέβαλε ο μύθος. Ο αφανής στο ποίημα ποιητής απευθύνεται άμεσα στον λογοτεχνικό του ήρωα, παροτρύνοντάς τον να λάβει τη σωστή απόφαση για τη ζωή του. Για τον σκοπό αυτόν ο ποιητής δεν περιορίζεται στον παραινετικό του ρόλο και στις συμβουλές. Αφού μνημείωσε αρχικά την ομορφιά του Ορέστη, τον καλεί τώρα να χαρεί τη ζωή με τρόπο που αρμόζει στην ηλικία του, αλλά και στις ηθικές αξίες που αντιστοιχούν στην εποχή και στην ποίηση του Βάρναλη, τονίζοντας τον άφευκτο χαρακτήρα της μοίρας του: ό,τι κι αν κάνει, θα βρίσκεται παγιδευμένος, καθώς η μοίρα του δεν μπορεί να αποσυνδεθεί τόσο από το δυσφημισμένο όνομα του πατέρα, όσο και από το αποτρόπαιο έγκλημα της μητροκτονίας και την καταστροφική επενέργεια που αυτό πρόκειται να έχει στη ζωή του.


Ο παρνασσισμός είναι ένα λογοτεχνικό κίνημα που εμφανίζεται στη Γαλλία γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, ως αντίδραση προς τον ρομαντισμό, ο οποίος εκείνη την εποχή βρίσκεται ήδη στη φάση της παρακμής. Το νέο λογοτεχνικό κίνημα θα διατηρήσει τη σημασία του για τρεις περίπου δεκαετίες (1850-1880) και σιγά σιγά θα εξαπλωθεί σε μερικές ακόμη χώρες, μεταξύ των οποίων και στη δική μας.

Η ονομασία «παρνασσισμός» οφείλεται σε μια ποιητική ανθολογία που εκδόθηκε στη Γαλλία με τον τίτλο «Σύγχρονος Παρνασσός», και περιλάμβανε ποιήματα της δεκαετίας 1866-1876 με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Με βάση αυτή την ανθολογία αλλά και τις δημοσιεύσεις των αμέσως επόμενων ετών, μπορούμε να πούμε ότι στη Γαλλία, τη χώρα της γέννησής του, ο παρνασσισμός εκπροσωπείται από ποιητές όπως οι Leconte de Lisle, Théophile Gautier, François Coppée, Théodore de Banville, Sully Prudhomme, ενώ κάποια παρνασσικά στοιχεία μπορούμε να εντοπίσουμε και σε ορισμένους πολύ σημαντικούς ποιητές του 19ου αιώνα, όπως στο Charles Baudelaire, το Stéphane Mallarmé, το Lautréamont κ.ά.

Ο παρνασσισμός δίνει μεγάλη σημασία στην ακρίβεια της έκφρασης και στη λεπτομέρεια, καθώς προσπαθεί να καλλιεργήσει μιαν απρόσωπη και αντικειμενική ποίηση, εκφράζοντας με τον τρόπο αυτό το επιστημονικό πνεύμα της εποχής. Σε ό,τι αφορά την επεξεργασία του στίχου, σέβεται τους ρυθμικούς, μετρικούς και στιχουργικούς κανόνες, καθώς και την ομοιοκαταληξία, και γενικά ενδιαφέρεται υπερβολικά για τη μορφή.

Οι παρνασσικοί ποιητές αντλούν τα θέματα και τις εικόνες τους απ' τη μυθολογία και την ιστορία και αναζητούν την έμπνευσή τους στους χαμένους πολιτισμούς της αρχαιότητας, ιδίως στον ελληνικό και τον ινδικό. Αυτό που τελικά επιδιώκουν είναι η απουσία κάθε συναισθήματος, πάθους ή έντασης· θέλουν κυρίως να εκφράσουν την ηρεμία, τη γαλήνη, την απάθεια και γι' αυτό τον σκοπό υιοθετούν ως ένα βαθμό την πλαστικότητα και την αρμονία της κλασικής τέχνης. Για τους παρνασσικούς ποιητές, το ποίημα πρέπει να έχει την ομορφιά ενός αρχαίου αγάλματος.

Ωστόσο, στην προσπάθειά τους να καλλιεργήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτή την απρόσωπη και αντικειμενική έκφραση, αυτόν τον απόλυτα ισορροπημένο και ψυχρό ποιητικό τόνο και ύφος, οι παρνασσικοί δημιούργησαν μια ποίηση χωρίς αληθινή ζωή ή ανθρώπινη παρουσία, μακριά από κάθε συναίσθημα. Αρνούμενοι, δηλαδή, τον ρομαντισμό, έφτασαν τελικά στους αντίποδές του.

Σε ό,τι αφορά τη νεοελληνική λογοτεχνία, ο παρνασσισμός κάνει την εμφάνισή του με την ποιητική γενιά του 1880, τη λεγόμενη Νέα Αθηναϊκή Σχολή. Και στη χώρα μας εμφανίζεται στο προσκήνιο ως αντίδραση προς τον ρομαντισμό, ενώ έχει όλα τα χαρακτηριστικά του γαλλικού παρνασσισμού, τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο σε σχέση με τον ρομαντισμό, είναι ότι ο παρνασσισμός αρνείται την καθαρεύουσα και στρέφεται προς τη δημοτική (οι Έλληνες παρνασσικοί ποιητές ανήκουν στη λεγόμενη γενιά του δημοτικισμού).

Οι Έλληνες ποιητές εμπνεύστηκαν απευθείας από τη γαλλική ποίηση· προσπάθησαν, όμως, να προσαρμόσουν τα θέματα και τις ποιητικές τους ιδέες στα ελληνικά δεδομένα. Παρνασσικά ποιήματα έγραψαν κυρίως οι Κωστής Παλαμάς, Ιωάννης Γρυπάρης, Γεώργιος Δροσίνης, Ν. Καμπάς, Αριστομένης Προβελέγγιος, Λορέντζος Μαβίλης κ.ά., καθώς και οι κάπως μεταγενέστεροι Άγγελος Σικελιανός και Κώστας Βάρναλης.

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι με τον παρνασσισμό, η ποίηση, και ιδιαίτερα η ελληνική, επανέρχεται σε μια ισορροπία, μετά το ξέφρενο συναισθηματικό και πολύ συχνά αρρωστημένο ξέσπασμα του ρομαντισμού. Από την άποψη αυτή, ο παρνασσισμός συνιστά ένα είδος νεοκλασικισμού. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εποχή του αλλά δεν είχε μεγάλη διάρκεια ή συνέχεια, ούτε στην Ευρώπη ούτε στη χώρα μας. Εξάλλου, περιορίστηκε στην ποίηση ορισμένων μόνο χωρών και δε γνώρισε τη μεγάλη διάδοση του ρομαντισμού σε πολλές χώρες ή σε πολλές τέχνες. Ειδικά για τη νεοελληνική λογοτεχνία, ιδιαίτερη σημασία έχει η υιοθέτηση της δημοτικής γλώσσας, καθώς και η επεξεργασία του στίχου, στοιχείων που απέρριπταν ή δε φρόντιζαν οι ρομαντικοί.


Σονέτο ή δεκατετράστιχο

Είναι ποίημα σταθερής μορφής και συνήθως λυρικού περιεχομένου. Η ονομασία «σονέτο» προέρχεται από την ιταλική γλώσσα: sonetto = σύντομος, μικρός ήχος· μικρό, σύντομο τραγούδι, τραγουδάκι (στα λατινικά sonus = ήχος). Η ελληνική ονομασία «δεκατετράστιχο» είναι περισσότερο εύστοχη: στηρίζεται σ' ένα εξωτερικό γνώρισμα, που είναι ο σταθερός αριθμός των στίχων. Ο Κωστής Παλαμάς λ.χ. θέλοντας να αποφύγει την ξενική ονομασία, τιτλοφόρησε τη συλλογή του με σονέτα «Τα δεκατετράστιχα».

Το σονέτο, στην κλασική καταρχήν μορφή του, παρουσιάζει τα ακόλουθα εξωτερικά χαρακτηριστικά:

α) είναι ποίημα ολιγόστιχο· αποτελείται από δεκατέσσερις στίχους, που κατανέμονται σε τέσσερις στροφές

β) οι δυο πρώτες στροφές είναι τετράστιχες, ενώ οι δυο τελευταίες τρίστιχες· έχουμε δηλαδή το σχήμα: 4 - 4 - 3 - 3

γ) το μέτρο είναι κανονικά ιαμβικό και οι στίχοι ενδεκασύλλαβοι

δ) στις δυο πρώτες τετράστιχες στροφές, η πιο συνηθισμένη μορφή ομοιοκαταληξίας είναι η σταυρωτή (α β β α)

ε) στις δυο τελευταίες τρίστιχες στροφές, η ομοιοκαταληξία μπορεί να παρουσιάζει ποικίλους συνδυασμούς και τύπους. Πάντως, ένας τουλάχιστον στίχος της μιας στροφής πρέπει να ομοιοκαταληκτεί με έναν της άλλης.

Το γνωστό π.χ. σονέτο του Λορέντζου Μαβίλη «Λήθη» (βλ. Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β΄ Λυκείου, σ. 60) παρουσιάζει την ακόλουθη μορφή ομοιοκαταληξίας:

στροφή 1η

α

β

β

α

(=σταυρωτή)

στροφή 2η

α

β

β

α

(=σταυρωτή)

στροφή 3η

γ

δ

γ

στροφή 4η

δ

ε

ε

Το σονέτο, ως λυρικό ποίημα, θέτει στον ποιητή πολλούς και ποικίλους περιορισμούς: θεματικούς, έκτασης, μετρικούς, αριθμού συλλαβών κατά στίχο, ομοιοκαταληξίας. Εξαιτίας αυτών των περιορισμών, που επιβάλλουν στον ποιητή μιαν αυστηρή και υποχρεωτική πειθαρχία σε εξωτερικούς κανόνες, το σονέτο θεωρείται δύσκολο ποιητικό είδος. Ο καλύτερος σονετογράφος μας θεωρείται ο Λ. Μαβίλης, που έγραψε τα αρτιότερα και τα πιο καλοδουλεμένα λυρικά σονέτα. Άλλοι ποιητές που έγραψαν επίσης σονέτα είναι ο Ιάκωβος Πολυλάς, ο Ανδρέας Μαρτζώκης, ο Γεράσιμος Μαρκοράς, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Κωστής Παλαμάς κ. ά.

Πηγή: Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων δεσμός


Κώστας Βάρναλης
στη Βικιπαίδεια Κώστας Βάρναλης [πηγή: Βικιπαίδεια]
στις Ψηφίδες, Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Ψηφίδες
στις Ψηφίδες, Ανεμόσκαλα, Συμφραστικοί Πίνακες Λέξεων για Μείζονες Νεοέλληνες Ποιητές Ψηφίδες
Αναγνώσεις ποιημάτων, στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού
στο ΕΚΕΒΙ ΕΚΕΒΙ
στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας ΠΟΘΕΓ
μελοποιημένα ποιήματα στο stixoi.info stixoi
Η μπαλάντα του κυρ-Μέντιου, απαγγελία Κ. Βάρναλη, στο youtube youtube
Η μπαλάντα του κυρ-Μέντιου, μουσική Λουκά Θάνου, τραγούδι Νίκου Ξυλούρη, στο youtube youtube
ΤΑΙΝΙΕΣ
εκπομπή Ο ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ ΕΡΤ
εκπομπή ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΕΡΤ
εκπομπή ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΒΑΡΝΑΛΗ – 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΤ


Κωνσταντίνος Παρθένης:
στην Εθνική Πινακοθήκη ΑΚΡΙΘΑΚΗΣ, ε.π.
στο Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. Παρθένης
στη ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ Γ.Ι. ΚΑΤΣΙΓΡΑ Παρθένης
στο paleta art Παρθένης, Παρθένης,
στο artnet Παρθένης
στο ΝΙΚΙΑΣ Παρθένης
στο Google Art & Culture Παρθένης, Google
στο wiki art Παρθένης, wiki

 

Για τα λογοτεχνικά ρεύματα - κινήματα δείτε εδώ

 

Μπορείτε να γράψετε τις απαντήσεις σας και να τις εκτυπώσετε ή να τις σώσετε σε αρχείο pdf.

 

Ποιο είναι το ποιητικό υποκείμενο, ο αφηγητής;

Το ποιητικό υποκείμενο είναι...

 

Σε ποιον απευθύνεται;

Απευθύνεται...

 

Σε ποιο πρόσωπο και αριθμό βρίσκονται τα ρήματα του ποιήματος, π.χ. γ' ενικό

Τα ρήματα βρίσκονται...

 

Ποιος είναι ο χώρος;

Ο χώρος του ποιήματος είναι...

 

Ποιος είναι ο χρόνος;

Ο χρόνος του ποιήματος είναι...

 

Ποιες είναι οι εικόνες του ποιήματος;

Οι εικόνες του ποιήματος είναι...

 

Από πού αντλεί τις εικόνες του ο ποιητής; (π.χ. φύση)

Ο ποιητής αντλεί τις εικόνες του...

 

Ποιους εκφραστικούς τρόπους χρησιμοποιεί ο ποιητής; (π.χ. σχήματα λόγου, χρήση επιθέτων)

Οι εκφραστικοί τρόποι είναι οι εξής...

 

Πώς χρησιμοποιεί τη στίξη;

Ο ποιητής....

 

Ποια είναι η γλώσσα; (π.χ. κοινή, λόγια, κοινή με λόγια στοιχεία κλπ.)

Το ποίημα είναι γραμμένο σε...

 

Το ποίημα έχει ομοιοκαταληξία κι αν ναι τι είδους; (π.χ. ζευγαρωτή, πλεκτή, σταυρωτή κλπ.)

Η ομοιοκαταληξία είναι....

 

Ποια συναισθήματα σου προκαλεί;

Τα συναισθήματα...

 

pano