Εκπαιδευτική Τηλεόραση:
Νίκος Καζαντζάκης
Το πολύχρονο και βασανιστικό ταξίδι του Καζαντζάκη στις σκοτεινές, ανεξερεύνητες
θάλασσες της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας μπορεί να συγκριθεί μόνο με το
ταξίδι του μυθικού Οδυσσέα. Όμοια, οι ήρωές του στο ταξίδι ανάμεσα στους
ανθρώπους, στα πάθη και τις ιδέες, αγωνίζονται ν’ ανεβάσουν τη ζωή στην κορυφή
του Χρέους και να γίνουν ‘’άξιοι γιοι του ανθρώπου’’.
Είναι ο Αλέξης Ζορμπάς και δεν χρειάζεται πολλές συστάσεις. Είναι ο τύπος του
Ελληνα που ταυτίστηκε περισσότερο από κάθε άλλον με τη νεότερη Ελλάδα. Ο
χαρισματικός, παθιασμένος με τη ζωή ήρωας του Νίκου Καζαντζάκη, που μέσα απ' την
ομότιτλη ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη έγινε σήμα κατατεθέν του τουρισμού μας.
Είναι ένας ειλικρινής, ατρόμητος, λάτρης
της φύσης, του έρωτα, του παιχνιδιού. Δεν ορρωδεί προ ουδενός. Οταν τρώει όλο το
μυαλό του είναι στο φαγητό κι όταν τραγουδάει ή χορεύει στο τραγούδι και στο
χορό...
Κάποτε, ελλείψει κοινής γλώσσας συνεννόησης, διηγήθηκε σ' έναν
Ρώσο όλα τα επαγγέλματα που είχε κάνει στη ζωή του... χορεύοντάς τα. Γεννημένος
για να ζήσει δεν θέλει να σκέφτεται το θάνατο. Ο,τι βλέπει γύρω του, η θάλασσα,
ο ουρανός, τα δέντρα, τον μαγεύουν σαν να τα αντικρίζει πρώτη φορά. Κι όχι
μόνο...
Εδώ ο συγγραφέας προσπαθεί να βρει μια
λύση στο μεγάλο πρόβλημα του θανάτου και του προορισμού του ανθρώπου. Εκφράζει
το φόβο του ανθρώπου μπροστά στο μυστήριο του θανάτου. Ο Ζορμπάς έχει
μεταφυσικές ανησυχίες, γιατί έχει προηγηθεί ο θάνατος της μαντάμ Ορτάνς, με την
οποία είχε συνδεθεί ο Ζορμπάς, και ο συγγραφέας με τον Ζορμπά επιστρέφουν από
την κηδεία της.
Ο Ζορμπάς έχει ερωτήματα, μεταφυσικές ανησυχίες: Ποιος έκανε τον κόσμο; Γιατί
τον έκαμε; Γιατί πεθαίνουμε; Από πού ερχόμαστε και πού πάμε; Ο Ζορμπάς έχει την
αξίωση να πάρει από το συγγραφέα απάντηση διότι ήταν άνθρωπος με πολλή γνώση και
πείρα και πολυταξιδεμένος. Ο συγγραφέας βέβαια δεν μπορεί να απαντήσει και εκεί
είναι που μένει έκθαμβος ο Ζορμπάς. Αυτά τα ερωτήματα δεν απαντώνται με γνώση
και μόνο. Χρειάζεται πίστη για να απαντήσει κανείς σε τέτοια ερωτήματα και ο
συγγραφέας δε φαίνεται να την έχει.
Για να εξηγήσει ο συγγραφέας τη φιλοσοφική κοσμολογία και ανθρωπολογία, του
παρομοιάζει τους ανθρώπους της γης με σκουλήκια πάνω σ΄ ένα φυλλαράκι γιγάντιου
δένδρου. Πάνω σ΄ αυτό το φύλλο-γη σέρνονται και περνούν τη ζωή τους οι άνθρωποι.
Μερικοί μόνο, οι πιο ατρόμητοι, φτάνουν στην άκρη του φύλλου, σκύβουν κάτω,
βλέπουν από ψηλά το χάος, μαντεύουν τον γκρεμό και μπροστά στην αδυναμία τους ν΄
αντιδράσουν τους κυριεύει ο τρόμος.
Ο ιερός τρόμος είναι ο φόβος που κυριεύει τον άνθρωπο μπροστά στο μυστήριο του
θανάτου. Οι αντιδράσεις απέναντι σ΄αυτόν είναι: άλλοι τα χάνουν τελείως και
είναι ανίκανοι να σκεφθούν, άλλοι ζητούν στήριγμα και καταφεύγουν στο Θεό και
άλλοι παραμένουν ατάραχοι και τους αρέσει. Ο Ζορμπάς δεν φοβάται, ούτε τα χάνει,
ούτε του αρέσει ο θάνατος. Είναι ένας άνθρωπος που του αρέσει η ζωή.
Παράλληλο κείμενο: Νίκου Καζαντζάκη:
Ασκητική
Απόσπασμα από τον Πρόλογο:
Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή
άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή.
Ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η επιστροφή· ταυτόχρονα το
ξεκίνημα κι ο γυρισμός· κάθε στιγμή πεθαίνουμε. Γι αυτό πολλοί διαλάλησαν:
Σκοπός της ζωής είναι ο θάνατος.
Μα κι ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η προσπάθεια να
δημιουργήσουμε, να συνθέσουμε, να κάμουμε την ύλη ζωή· κάθε στιγμή γεννιούμαστε.
Γι΄ αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της εφήμερης ζωής είναι η αθανασία.
Στα πρόσκαιρα ζωντανά σώματα τα δυο τούτα ρέματα παλεύουν:
α) ο ανήφορος, προς τη σύνθεση, προς τη ζωή, προς την αθανασία·
β) ο κατήφορος, προς την αποσύνθεση, προς την ύλη, προς το θάνατο.
Και τα δυο ρέματα πηγάζουν από τα έγκατα της αρχέγονης ουσίας.
Στην αρχή η ζωή ξαφνιάζει· σαν παράνομη φαίνεται, σαν παρά φύση, σαν εφήμερη
αντίδραση στις σκοτεινές αιώνιες πηγές· μα βαθύτερα νιώθουμε: η Ζωή είναι κι
αυτή άναρχη, ακατάλυτη φόρα του Σύμπαντου.
Αλλιώς, πούθε η περανθρώπινη δύναμη που μας σφεντονίζει από το
αγέννητο στο γεννητό και μας γκαρδιώνει· φυτά, ζώα, ανθρώπους· στον αγώνα; Και
τα δυο αντίδρομα ρέματα είναι άγια.
Χρέος μας λοιπόν να συλλάβουμε τ΄ όραμα που χωράει κι
εναρμονίζει τις δυο τεράστιες τούτες άναρχες, ακατάλυτες Ορμές· και με τ΄ όραμα
τούτο να ρυθμίσουμε το στοχασμό μας και την πράξη.
Σχέση με τον Νίτσε
Το μήνυμα του Ζαρατούστρα κορυφώνεται με την
απαίτηση να αποδεχθούμε τον κόσμο έτσι όπως είναι και όπως ήταν πάντα. Απαιτεί
από τον άνθρωπο να μη θυσιάζει τη ζωή του χάριν κάποιων ιδανικών, τα οποία
δυσφημούν αυτόν τον ίδιο τον κόσμο και μας παραμυθιάζουν για ένα ουτοπικό
υπερπέραν. Η ζωή είναι ένα άσκοπο παιχνίδι ελεύθερη από ηθικούς ή μεταφυσικούς
υπόγειους κόσμους.
Στη θεωρία του Νίτσε ο νέος τύπος ανθρώπου, ο υπεράνθρωπος, παρουσιάζεται
ως το καινούριο ιδανικό της ανθρωπότητας και συνδέεται άμεσα με τη στάση ζωής
εκείνη που προβάλλει από την τρίτη μεταμόρφωση, όπου το λιοντάρι γίνεται παιδί.
Διότι ο Νίτσε στο Ζαρατούστρα δεν αρκείται σε μια κριτική προς τις παλαιές
αξίες, αλλά προσπαθεί να κηρύξει μια νέα τάξη αξιών μια επαναξιολόγηση όλων των
αξιών. Αυτή πραγματώνεται μέσα από τη στάση ζωής του παιδιού. Χαρακτηρίζεται από
αθωότητα και παράλληλα από μια ελαφρότητα, μια ανάλαφρη, παιχνιδιάρικη σχέση με
τον κόσμο.
Υπεράνθρωπος: είναι έξυπνος, υπερήφανος, θαρραλέος, αμέριμνος, βίαιος,
δημιουργικός και ευέλικτος. Ακόμα και ο πόνος ή το εφήμερο της ζωής
αντιμετωπίζονται ως πηγές αγαλλίασης. Οι λέξεις- κλειδιά γι αυτή τη νέα στάση
ζωής είναι το κορμί και η γη. Αντί για την κυριαρχία της λογικής, ή την αθανασία
της ψυχής, διακηρύσσει τον ενθουσιασμό του κορμιού.
Ο Νίτσε είναι αντίπαλος του ορθολογισμού. Το ανθρώπινο σώμα, ο αισθησιασμός, τα
ένστικτα, η αγάπη προς τον εαυτό, μετατρέπονται σε θετικές αξίες. Ο υπεράνθρωπος
εμπιστεύεται περισσότερο το κορμί παρά τη διάνοια και αγαπάει τη γη, την οποία
βλέπει σαν μια δημιουργική, μεταλλασσόμενη δύναμη και όχι σαν άψυχη ύλη.
Ο Νίτσε έδωσε νέα πνοή σε μια άποψη για την ιστορία, η οποία υπήρχε ήδη στους
αρχαίους Έλληνες και δη στον Ηράκλειτο, που έλεγε ότι οι μεταβολές που λαμβάνουν
χώρα μέσα στον κόσμο, δεν είναι παρά η επιφανειακή έκφανση μιας αιώνιας κυκλικής
τροχιάς, η οποία πραγματοποιείται, ακολουθώντας αμετάβλητους νόμους. Δεν ζούμε
σε έναν πεπερασμένο κόσμο, ο οποίος υφίσταται σε αντιδιαστολή με ένα αιώνιο
υπερπέραν. Ο ίδιος ο δικός μας γήινος κόσμος, είναι αιώνιος. Έτσι, η κατάφαση
στον κόσμο σημαίνει και κατάφαση στην αιωνιότητα.
Η θέση του Νίτσε, ότι ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της έννοιας
της ζωής χωρίς τη βοήθεια της μεταφυσικής και του Θεού, έγινε ένα από τα
σημαντικότερα ζητήματα της σύγχρονης υπαρξιακής φιλοσοφίας: Γιάσπερς,
Χάιντεγκερ, Σαρτρ, Καμί.
Robert Zimmer, Η
Πύλη των Φιλοσόφων, Κονιδάρη, 2008
Ό,τι έγραψε, ό,τι πρόβαλε σε αντικειμενικό
δράμα, αποτελεί υποκειμενική απάντηση στην πολιτισμική κρίση της εποχής, που, σε
τελευταία ανάλυση αποτελεί μια κρίση εξισορρόπησης υλικών και πνευματικών αρχών,
κρίση που ανανεώνεται περιοδικά μέσα στην ιστορία του δυτικού πνεύματος και
προκαλεί την ίδια αλυσίδα αντιδράσεων- διεξόδων αν όχι λύσεων. Στην
πραγματικότητα ο Καζαντζάκης κινείται διιστορικά και διανθρώπινα μέσα σε έναν
σπιριτουαλιστικό μυθολογικό χώρο που στις δομές του καθρεπτίζεται η αιώνια
διχασμένη μπρος στο πρόβλημα της δυιστικής της υπόστασης Συνείδηση του ανθρώπου.
Κλεοπάτρα Λεονταρίτου: "Η νεορομαντική βιοθεωρία του Καζαντζάκη - η ποίηση
της ζωής"
εκδόσεις Θεμέλιο 1981.
Ο Χριστός ξανασταυρώνεται -μεταφορά στην ελληνική τηλεόραση
Ενδεικτική βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη
- Αναπλιώτης Γ., Ο αληθινός Ζορµπάς και ο
Νίκος Καζαντζάκης, ∆ρόµων, 2003.
- Βρεττάκος Ν., Νίκος Καζαντζάκης: η αγωνία
του και το έργο του, επιµέλεια: Κωστούλα
Μητροπούλου, Π. Σύψας, Χρ. Σιαµαντάς, Αθήνα, 1960.
- Βουγιούκα Α., Η ποίηση της πραγµατικότητας
και η πραγµατικότητα της ποίησης: η “Αναφορά στον Γκρέκο” του Νίκου Καζαντζάκη,
Κλεψύδρα, Αθήνα, 1999.
- Ματσούκας Ν., Η ελληνική παράδοση στο Νίκο
Καζαντζάκη, επιµέλεια: Ελένη Καµπάνη, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1989.
- Μουτάφης Γ., Η κόκκινη γραµµή του Νίκου
Καζαντζάκη. Σύντοµη κριτική ανάλυση ολόκληρου του έργου του, Βιβλιοπωλείο των
βιβλιόφιλων, Αθήνα, 1986.
- Οικονοµίδου Ε., Ο Νίκος Καζαντζάκης και το
αντικείµενο αναζήτησής του. Κύκλος διαλέξεων που δόθηκαν στα πλαίσια του έτους
Ν. Καζαντζάκη στο Ιωνικό Κέντρο της Χίου - Ιούλιος 1983, ∆ήµος Ηρακλείου,
Ηράκλειο, 1985.
- Παπαθανασόπουλος Θ., Γύρω στον Καζαντζάκη,
Καστανιώτης, Αθήνα, 2000.
- Παπακώστα Α.Γ., Η γυναίκα ως “άλλος” και η
ιδανική γυναίκα στον “Τελευταίο Πειρασµό”, Παρέµβαση, Αθήνα, 1998.
- Παπαχατζάκη-Κατσαράκη Θ., Το θεατρικό έργο
του Νίκου Καζαντζάκη: η τραγωδία Μέλισσα, ∆ωδώνη, Αθήνα, 1985.
- Πρεβελάκης Π., Ο ποιητής και το ποίηµα της
Οδύσσειας, Εστία, Αθήνα, 1958.
- Σπανδωνίδης Π., Νίκος Καζαντζάκης, ο γιος
της ανησυχίας, ∆ρόµων, 2003.
- Σταµατίου Γ., Η γυναίκα στη ζωή και στο
έργο του Νίκου Καζαντζάκη, Καστανιώτης, Αθήνα, 1975.
- Σταύρου Μ., Ο υπαρξιακός Καζαντζάκης. Η µακρά
πορεία προς τον «Καπετάν Μιχάλη», ∆ρόµων, Αθήνα, 2001.
- Σταφυλάς Μ., Ο Καζαντζάκης κάτω από το φως
της διαλεκτικής, Βασιλόπουλος, Αθήνα.
- Στεφανάκης Γ., Αναφορά στον Καζαντζάκη,
Καστανιώτης, Αθήνα, 1997.
- Χουρµούζιος Α., Νίκος
Καζαντζάκης. Κριτικά κείµενα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1977.
1. http://www.cultureguide.gr/events/details_gr.jsp?Event_id=47018&catA=8
(Πολιτιστική Ολυµπιάδα· ιστοσελίδα µε
υπερσυνδέσµους που οδηγούν σε ιστότοπους αφιερωµένους στο Ν. Καζαντζάκη).
3.
http://homepages.pathfinder.gr/kazan0/
(δικτυακός τόπος αφιερωµένος στο Ν. Καζαντζάκη).
4.
http://www.greekvillage.com/kazantzakis/
(δικτυακός τόπος αφιερωµένος στο Ν. Καζαντζάκη).
5.
http://durabond.ca/gdouridas/kazanzakis.html
(ιστοσελίδα µε βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα και συνδέσµους που οδηγούν σε
αποσπάσµατα από το έργο του και σε σχετικά άρθρα
6.
www.ekebi.gr
(Εθνικό Κέντρο Βιβλίου· βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία).
Προτεινόµενα
ηλεκτρονικά κείµενα
1. Ε. Κριαράς, «Ο Καζαντζάκης του 1909 - Ένα
Μανιφέστο», εφηµ. Τα Νέα (δηµοσίευση: 16-09- 1998),
http://ta-nea.dolnet.gr/neaweb/nsearch.print_unique?entypo=A&f=16241&m=P01&aa=1.
2. Μικέλα Χαρτουλάρη, «Η άγνωστη ιστορία του
Αλέξη Ζορµπά», εφηµ. Τα Νέα (δηµοσίευση: 28-06-1997),
http://ta-nea.dolnet.gr/neaweb/nsearch.print_unique?entypo=A&f=15873&m=P12&aa=1.
3. «Αντιπεπονθός, δηλαδή Βεντέτα...» (Αποσπάσµατα
του κεφαλαίου “Η κρητική βεντέτα στο έργοτου Νίκου
Καζαντζάκη” από το βιβλίο του ∆ηµήτρη Ξυριτάκη µε τίτλο: Η βεντέτα στην Κρήτη),
εφηµ.Τα Νέα (δηµοσίευση: 28-12-1999), http://tanea.dolnet.gr/neaweb/nsearch.print_unique?entypo=A&f=16628&m=P04&aa=1.
4. Χ. ∆. Γουνελάς, «Καζαντζάκης και
θεολογία», εφηµ. Το Βήµα (δηµοσίευση: 22-09-2002),http://tovima.dolnet.gr/demo/owa/tobhma.print_unique?e=B&f=13670&m=S14&aa=1&cookie=.
5. Πάτροκλος Σταύρου, «Με τον Τελευταίο
Πειρασµό ο Χριστός ξανασταυρώνεται», εφηµ. Το Βήµα(δηµοσίευση: 29-04-2000
http://tovima.dolnet.gr/demo/owa/tobhma.print_unique?e=B&f=12919&m=B04&aa=1&cookie=.
6. Εύη Πετροπούλου, «Ο Νίκος Καζαντζάκης
στον Ισπανικό Εµφύλιο», εφηµ. Το Βήµα (δηµοσίευση:23-05-1999), http://tovima.dolnet.gr/demo/owa/tobhma.print_unique?e=B&f=12585&m=B06&aa=1&cookie=.
7. Γιώργης Γιατροµανωλάκης, «Ο Καζαντζάκης
και η “γέψη”», εφηµ. Το Βήµα (δηµοσίευση: 16-08-1998)http://tovima.dolnet.gr/demo/owa/tobhma.print_unique?e=B&f=12494&m=S04&aa=1&cookie=.
8. Λώρη Κέζα, «Ο διαχρονικός Καζαντζάκης - Η
αντοχή του καπετάν Μιχάλη», εφηµ. Το Βήµα (δηµοσίευση: 15-03-1998
http://tovima.dolnet.gr/demo/owa/tobhma.print_unique?e=B&f=12472&m=S08&aa=1&cookie=.
9. Θ. Γραµµατάς, «Η θεολογία του
Καζαντζάκη», εφηµ. Το Βήµα (δηµοσίευση: 01-06-1997), http://tovima.dolnet.gr/demo/owa/tobhma.print_unique?e=B&f=12431&m=B03&aa=1&cookie=.
