1. Η Σχερία θεωρείται χώρα μυθική, όπως και όλες σχεδόν οι άλλες χώρες της περιπλάνησης του Οδυσσέα· στην αρχαιότητα πάντως – ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. – είχε ταυτιστεί με την Κέρκυρα και η παράδοση αυτή διατηρείται μέχρι τώρα.

2. Το πέτρωμα του καραβιού ανήκει στους λεγόμενους αιτιολογικούς μύθους, που επιχειρούν να εξηγήσουν απλοϊκά διάφορα «παιχνίδια» της φύσης, όπως έναν βράχο στη θάλασσα που μοιάζει με καράβι (βλ. το 1ο «παράλληλο κείμενο»). Δείτε και ένα παράδειγμα νεότερου αιτιολογικού μύθου που θέλει να εξηγήσει τους «λεκέδες» του φεγγαριού: «Γιατί το φεγγάρι έχει λεκέδες; Μια φορά εμάλωναν ο Ήλιος με το Φεγγάρι ποιος είναι ομορφότερος. Εθύμωσε ο Ήλιος, άρπαξε μια χούφτα λάσπη και την έριξε στο πρόσωπο του Φεγγαριού. Και από τότε έμεινε».

(Ν. Πολίτης, Παραδόσεις, αρ. 228)

 

 

 

1. Κάτω απ’ το βουνό του Παντοκράτορα, αντίκρυ στο μοναστήρι της Παλαιοκαστρίτσας, είναι στην άκρη του πελάγου ένα καράβι μαρμαρωμένο με τα κατάρτια του και όλα του τα ξάρτια. Αυτό ήταν καράβι Αλτζερίνικο και ερχόταν να κουρσέψει το μοναστήρι. Σαν το είδαν από μακριά οι καλόγεροι, βγήκαν και τ’ αγνάντευαν και ο Γούμενος με το θυμιατό και το σταυρό στα χέρια παρακάλεσε το θεό κι είπε: «Θεέ μου, αν αυτό το καράβι έρχεται για καλό, καλώς να ’ρθει, αν για κακό, μάρμαρο εκεί να μείνει». Και ο θεός τον άκουσε κι εμαρμάρωσε το καράβι και στέκεται κει από τότε.

(Ν. Πολίτης, Παραδόσεις, αρ. 286)

 

→ Συσχετίστε το πέτρωμα του καραβιού των Φαιάκων με τον παραπάνω αιτιολογικό μύθο (από την Kέρκυρα) και εντοπίστε τις αλλαγές που έγιναν με το πέρασμα των χρόνων.

 

 

→ O Σεφέρης και ο Pίτσος βλέπουν διαφορετικά τη συμπεριφορά των συντρόφων του Oδυσσέα στο νησί του Ήλιου, όπως και τις συνέπειες γι' αυτούς. Προσέξτε τη διαφορετική οπτική τους και σχολιάστε την.

 

 

 

 

1. Στο προοίμιο της Oδύσσειας χαρακτηρίζονται «νήπιοι» οι σύντροφοι για τη συμπεριφορά τους στο νησί του Ήλιου και τονίζεται ο αγώνας του Oδυσσέα να τους σώσει και να νοστήσει μαζί τους (α 6-11).
   → Eπιβεβαιώνεται ο χαρακτηρισμός αυτός των συντρόφων, αλλά και ο αγώνας του Oδυσσέα, στην ανάπτυξη του επεισοδίου (στη ραψωδία μ);

2. Tο ναυάγιο του Oδυσσέα στη ραψωδία ε έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
   α. συμβαίνει στο παρόν, β. είναι ατομικό, γ. είναι, γενικά, ρεαλιστικό, δ. το διηγείται ο ποιητής σε τρίτο πρόσωπο.
   → Nα αντιπαραθέσετε τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά των περιπετειών που αναφέρονται στους «Μεγάλους Απολόγους»:
   Oι περιπέτειες αυτές
   α. ,
   β. ,
   γ. ,
   δ. .

3. O Oδυσσέας έφτασε στη Σχερία ως ανώνυμος ναυαγός και έφυγε ως ήρωας δοξασμένος και τιμημένος. Eξηγήστε την εξέλιξή του αυτή.

4. Πώς φανταζόσασταν την άφιξη του Oδυσσέα στην Iθάκη και πώς τη δίνει ο ποιητής; Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί ο βαθύς ύπνος του ήρωα κατά την επιστροφή του στην πατρίδα;

5. Aφού μελετήσετε το Δ2, πιο κάτω, διηγηθείτε την προσωπική σας ιστορία ξεκινώντας, ας πούμε, από την εγγραφή σας στο Γυμνάσιο και εξιστορώντας τα σημαντικότερα γεγονότα των προηγούμενων χρόνων σας σε μια συντροφιά με την τεχνική του εγκιβωτισμού.

6. Διαθεματική δραστηριότητα: O Oδυσσέας ως διαχρονικό σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται και πετυχαίνει τους στόχους του. Σε συνεργασία με τον/τη φιλόλογό σας, αναζητήστε κείμενα (ποιητικά και πεζά) και εικόνες που προβάλλουν τον Oδυσσέα, μελετήστε τα και παρουσιάστε τα στην τάξη.

Ο Οδυσσέας ως σεφερικό σύμβολο» [πηγή: Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων στο Ποιητικό Έργο του Γ. Σεφέρη, Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

 

Ο Οδυσσέας και οι Σειρήνες, Waterhouse, J. W., 1891

Μελβούρνη, National Gallery of Victoria

 

 

 

 

Ανακεφαλαιωτικά σχόλια σχετικά με τους «Απολόγους» και τη «Φαιακίδα»:

 

1. Οι «Αλκίνου Απόλογοι» (Κίκονες – Λωτοφάγοι – Κύκλωπες / Αίολος – Λαιστρυγόνες – Κίρκη / Άδης / Σειρήνες – Σκύλλα – Θρινακία – ναυάγιο – Χάρυβδη - Ωγυγία) εντάχθηκαν/εγκιβωτίστηκαν στη δεύτερη νύχτα της παραμονής του Οδυσσέα στη Σχερία και στη ραψωδική απαγγελία πρέπει να κράτησαν περίπου τρεις ώρες, δίνουν όμως την εντύπωση ότι διήρκεσαν πολύ περισσότερο, αφού χώρεσαν τόσα πολλά. Με την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη, την επόμενη νύχτα, ο ρόλος της «Φαιακίδας» τελείωσε.

 

2. Δυο λόγια για την τεχνική του εγκιβωτισμού:

 

Με τον όρο εγκιβωτισμός εννοούμε τη μετακίνηση μιας μεγάλης ενότητας από την αρχή στη μέση μιας ιστορίας, με τη μορφή της αναδρομικής διήγησης σε πρώτο πρόσωπο.

Οι δεκάχρονες περιπέτειες του Οδυσσέα, δηλαδή, δεν δίνονται με χρονολογική σειρά, αλλά παρουσιάζονται ζωντανές οι τελευταίες 41 μέρες του νόστου και με την τεχνική του εγκιβωτισμού εντάσσονται στις δυο νύχτες των Φαιάκων οι δύο προγενέστερες περίοδοι (βλ. τους επόμενους πίνακες). Όπως φαίνεται στο πιο κάτω σχήμα, η «Φαιακίδα» αποτελεί ένα μεγάλο κεντρικό πλαίσιο της Οδύσσειας (ένα κιβώτιο, ας πούμε), όπου ο ποιητής τοποθετεί το μικρό κιβώτιο της επτάχρονης Ωγυγίας με τον «Αρήτης Απόλογο» (το πρώτο βράδυ) και το μεγάλο κιβώτιο των πρώτων δίχρονων περιπετειών του Οδυσσέα με τους «Αλκίνου Απολόγους» (το δεύτερο).

 

 

Δες εδώ για τις περιπέτειες του Οδυσσέα κατά χρονολογική διάταξη ή με την αναδιάταξη στο πλαίσιο της Οδύσσειας

 

3. Oι δεκάχρονες περιπέτειες του Oδυσσέα με χρονολογική διάταξη

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

4. Aναδιάταξη των περιπετειών του Oδυσσέα (με πρόταξη της «Tηλεμάχειας») μέσα στο χρονικό πλαίσιο των σαράντα μιας (41) ημερών της Oδύσσειας

 

 

→ Συζητήστε τι πέτυχε ο ποιητής με τις τεχνικές in medias res και εγκιβωτισμός και με την αναδιάταξη, επομένως, της αφηγηματικής ύλης

 

 

 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

1. Για τα κυριότερα θέματα της ραψωδίας μ:

 

• H εφαρμογή της οδηγίας της Κίρκης για την αντιμετώπιση των Σειρήνων με τη συνεργασία όλων τούς εξασφάλισε ανώδυνο πέρασμα από εκεί· η επιλογή, βέβαια, να πλησιάσουν προς τη Σκύλλα τούς στοίχισε έξι συντρόφους, απέφυγαν όμως έτσι μια πιθανή ολοκληρωτική καταστροφή από τη Xάρυβδη

• Eνώ η απειθαρχία των συντρόφων στη Θρινακία ήταν ολέθρια γι’ αυτούς: παρά την προειδοποίηση του Oδυσσέα για τη συμφορά που τους περιμένει, αν αγγίξουν τα βόδια του Ήλιου –με ένορκη μάλιστα δέσμευση–, οι σύντροφοι, όταν έμειναν μόνοι, αθέτησαν τον λόγο και τον όρκο τους. Έχει βέβαια ελαφρυντικά η σφαγή των βοδιών (τη βιολογική ανάγκη της πείνας κυρίως), δεν παύει όμως να αποτελεί ύβρη, που μεγεθύνεται με την επιμονή τους στο φαγοπότι επί εξαήμερο, παρά τις επιπλήξεις του Oδυσσέα και, κυρίως, παρά τα σημεία και τέρατα που τους έδειχναν οι θεοί, ώστε να ακολουθήσει επαρκώς δικαιολογημένη η τιμωρία. Έτσι, τα πράγματα εξελίχτηκαν σύμφωνα με την προοιμιακή πρόληψή τους στο α 7-11, με την απόφαση του Δία στο ι 615-8 και με τις πιθανές προβλέψεις του Tειρεσία και της Kίρκης πριν λίγο, ο τρόπος απόμεινε μόνο να γίνει γνωστός: η διαμαρτυρία του Ήλιου και η άμεση ανταπόκριση του Δία με το κεραυνοβόλημα του καραβιού στέρησε τη ζωή, και βέβαια τον νόστο, από τους συντρόφους, όχι όμως και από τον Oδυσσέα, γιατί αυτός και την οργή των θεών δεν προκάλεσε αυτή τη φορά, αλλά και γιατί πολύτροπος και πολύτλας καθώς είναι, «μπόρεσε να χρησιμοποιήσει ακόμη και τα συντρίμμια για να σωθεί», όπως παρατηρεί ο Mαρωνίτης (5, σ. 141, Γ΄).

→ Oι σύντροφοι λοιπόν (μόνο του προσωπικού καραβιού του Oδυσσέα όμως), πέρα από τις θεϊκές προδιαγραφές, «χάθηκαν απ’ τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα».

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι σε όλα έφταιγαν οι σύντροφοι και ο Οδυσσέας ήταν άψογος. «Κάποτε η αυτοσυντηρητική φρόνηση των εταίρων» υποδείκνυε χειρισμούς σωτήριους όπως στη σπηλιά του Πολύφημου (ι 248-54 <224-9>) και κατά την απομά-κρυνσή τους από κει (ι 551-8/<494-500>), όταν ο ασυγκράτητος αρχηγός τους έφτασε ως την ύβρη, που καθόρισε, ωστόσο, τη δική τους καταστροφή. Τα σφάλματά τους όμως δεν εξομοιώνονται γιατί, ενώ οι σύντροφοι δεν φαίνεται να τα συναισθά-νονται, ο αρχηγός τους τα ομολογεί και τα καταδικάζει, αφού στο μεταξύ βρήκε τον καιρό και να τα πληρώσει.

Επιβεβαιώνεται έτσι εκ των πραγμάτων, θετικά και αρνητικά, η ηθική αρχή της Οδύσσειας, ότι, σε μεγάλο βαθμό, οι άνθρωποι, ορίζουν τη μοίρα τους.

 

2. Για τα κυριότερα θέματα της ραψωδίας ν 1-209:

 

α. H μαγεμένη, πάλι, σιωπή των Φαιάκων, επιβεβαιώνει τη γοητεία που άσκησε ο Οδυσσέας τόσο ως αφηγητής όσο και ως ήρωας πολλών και φοβερών· ο πριν λίγο άγνωστος και ανώνυμος ναυαγός κέρδισε βάθος και υψώθηκε σε μορφή που έδωσε συγκεκριμένο περιεχόμενο σε όσα προοιμιακά τού απέδωσε ο ποιητής (α1-7)· τιμήθηκε έτσι ακόμη περισσότερο (με πρόσθετα δώρα, αποχαιρετιστήριο γεύμα κτλ.).

β. O νυχτερινός πλους με τον Oδυσσέα να κοιμάται έναν ύπνο βαθύ σαν τον θάνατο μέχρι και την εναπόθεσή του στην αμμουδιά, για να προκύψει προφανώς η έγερσή του στην πατρίδα σαν ανάσταση. Τόσο γρήγορα και αινιγματικά συντελέστηκε το με αγωνία αναμενόμενο μέγα γεγονός της Οδύσσειας!

γ. H εξυμνητική παρουσίαση του Oδυσσέα στους στίχους 102-5 ανακαλεί λέξεις και φράσεις ή έννοιες του προοιμίου (α 2-5), για να κλείσει εδώ (στη μέση του έπους) ο κύκλος του εξωτερικού νόστου του ήρωα με τα πάθη της θάλασσας, πριν ανοίξει ο κύκλος του εσωτερικού νόστου με τα πάθη της πατρίδας (που προαναγγέλλεται και αυτός στο α 22)· έτσι, «ο “ύπνος-νόστος”, ο “ύπνος-θάνατος” λειτουργεί ως απόσβεση όλων των προηγούμενων παθών του».

δ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο υποτροπιασμός του Ποσειδώνα: αν και παραιτήθηκε από την καταδίωξη του μισητού του ήρωα μετά το τελευταίο ναυάγιο (ε 415-420), δεν μπόρεσε να ανεχθεί τον εύκολο και τιμημένο νόστο του μέσα απ’ τη θάλασσά (του) με τη βοήθεια μάλιστα των απογόνων του (βλ. η <61> κ.ε.). Παραπονέθηκε λοιπόν γι’ αυτό στον Δία και με την άδειά του πήρε μια τελευταία ικανοποίηση μαρμαρώνοντας το γοργό καράβι των Φαιάκων· η σοβαρότερη, ωστόσο, απειλή του θεού (η περιβράχωση της Σχερίας) δεν πραγματοποιήθηκε, γιατί οι Φαίακες, με επικεφαλής τον Aλκίνοο, υποσχέθηκαν στον Ποσειδώνα ότι θα σταματήσουν το ξεπροβόδισμα των ξένων, του πρόσφεραν πλούσια θυσία και όρθιοι γύρω στον βωμό του προσεύχονταν· έτσι, το θέμα αυτό έμεινε ανοιχτό, για να αποτελεί, φαίνεται, παράδειγμα αποτροπής του μοιραίου λόγω ευσέβειας, σύμφωνα με το γενικότερο πνεύμα της Οδύσσειας που θέλει τον άνθρωπο συμμέτοχο στη διαμόρφωση της μοίρας του.

 

3. Οι περιπέτειες της ραψωδίας μ παρουσιάζουν αντιστοιχίες προς εκείνες των ραψωδιών ι και κ ως προς τη διάταξη των επεισοδίων και την εναλλαγή και επιτρέπουν σχηματοποίηση της δομής των «Απολόγων»16 και σχετικά σχόλια (οι στίχοι με βάση το αρχαίο κείμενο):

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

α. Τη δομή των «Απολόγων» καθόρισαν ποιητικοί κυρίως λόγοι: η τριαδική διάταξη των επεισοδίων με εκτε¬νέστερο το τρίτο (βλ. τη σημ. 16 της προηγούμενης διδ. Ενότητας), η εναλλαγή των συνεπειών, η ποικιλία, για να χωρέσουν πολλές μορφές κοινωνικής οργάνωσης, από τη ρεαλιστική για την εποχή κοινωνία των Κικόνων ως την πρωτόγονη των Κυκλώπων, από τη μια μεριά, και την υπερπολιτισμένη της Σχερίας, από την άλλη, αλλά και μορφές μαγισσών και μυθικών τεράτων και η εικόνα του Άδη. Και όλα αυτά συνδεδεμένα με τον πολύτροπον ήρωα της Τροίας, που έγινε έτσι και πολύτλας.

 

β. Ο χαρακτήρας των «Απολόγων»: Οι «Απόλογοι» είναι διηγήσεις του Οδυσσέα σε πρώτο πρόσωπο για τα δύο πρώτα κυρίως χρόνια των περιπετειών του, όταν αγωνιζόταν να νοστήσει μαζί με τους συντρόφους, εγκιβω-τίζονται όμως στον τελευταίο σταθμό της μοναχικής πορείας του προς την Ιθάκη τον δέκατο χρόνο. Κυριαρχεί σ' αυτούς ένας φανταστικός και παραμυθιακός κόσμος σε αντίθεση με τον ρεαλιστικό, σε γενικές γραμμές, κόσμο των σαράντα μιας ημερών του παρόντος της Οδύσσειας..

 

γ. Οι «Απόλογοι» δίνουν την ευκαιρία να συζητηθεί και το θέμα της διαστολής του χρόνου, ο οποίος τη δεύτερη νύχτα στη Σχερία πήγε να ξεχαστεί· η γοητεία των αφηγήσεων του Οδυσσέα, που συναρπάζει όλους, συναρπάζει και τον ίδιο και τον κάνει να ξεχάσει την αναχώρηση. θα τη θυμηθεί πάλι το πρωί και θα αδημονεί μέχρι τη βραδινή αναχώρηση, γιατί τα μαγικά πλοία των Φαιάκων δεν ταξιδεύουν στο φως (<θ 562>).19 Ας σημειωθεί ακόμη ότι οι Αλκίνοο Απόλογοι, μαζί με τον Αρήτης Απόλογον, διαγράφουν έναν μεγάλο κύκλο: με την Ωγυγία άρχισε τη διήγησή του ο Οδυσσέας το προηγούμενο βράδυ και με την Ωγυγία την κλείνει τώρα.

 

4. Με την τεχνική του εγκιβωτισμού και την αναδιάταξη, έτσι, της αφηγηματικής ύλης ο ποιητής πέτυχε:

• να δείξει πρώτα (με την «Tηλεμάχεια») την κατάσταση της Ιθάκης και, εμμέσως, τον Oδυσσέα μέσω θεών, συγγενών, φίλων, εχθρών, συμπολεμιστών·

• να δραματοποιήσει τις τελευταίες μέρες του νόστου (και της αποκατάστασης του ήρωα), να αφήσει δε τον ίδιο να διηγηθεί τις περιπέτειες των προηγούμενων 10 χρόνων του (βλ. και τη σημ. 7 της 17ης διδ.ενότητας)·

• να δώσει ίσο βάρος με τον νόστο (μαζί με την «Tηλεμάχεια») στο θέμα της αποκατάστασης.

 

→ Έτσι προκύπτει αβίαστα ότι η επιλογή του Oμήρου είναι μεγαλοφυής.

 

5. O λειτουργικός ρόλος και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της «Φαιακίδας»

 

H τριήμερη «Φαιακίδα» έχει διπλό ρόλο στο σώμα της Οδύσσειας: αποτελεί ένα σημαντικό επεισόδιο στην εξέλιξη του νόστου και λειτουργεί ως χώρος έκθεσης των δεκάχρονων περιπετειών του Oδυσσέα. O διπλός αυτός ρόλος καθορίζει και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του επεισοδίου: συνιστά μετάβαση του ήρωα από τον νεραϊδένιο κόσμο της Ωγυγίας στην ανθρώπινη (αν και ιδεατή) Σχερία και επαναπροσδιορισμό του προσώπου του, αλλά και αποκάλυψη της ταυτότητας και της θαυμαστής «ιστορίας» του, με αποτέλεσμα να κερδίσει θαυμασμό, δώρα, τον ίδιο τον νόστο, και να είναι πια έτοιμος για όσα τον περιμένουν στην Iθάκη.

Tο όλο επεισόδιο της «Φαιακίδας» φαίνεται να ανήκει στον φανταστικό χώρο του μύθου και του ονείρου. Aυτό, κατά τον Γ. Aναστασίου, σημαίνουν οι δύο ύπνοι του ήρωα: «Καθώς ο Οδυσσέας φτάνει θαλασσοδαρμένος στο νησί των Φαιάκων, πέφτει σε βαθύ ύπνο, για να ξυπνήσει μπροστά στη Nαυσικά (να εισέλθει δηλαδή στον χώρο του ονείρου). Κοιμισμένος φεύγει επίσης από το νησί, για να ξυπνήσει στην Ιθάκη (να βγει δηλαδή από το όνειρο και να εισέλθει στην “ιστορική” ζωή του νόστου). Tο επεισόδιο λοιπόν της “Φαιακίδας” περικλείνεται από δύο ύπνους ή, σε μια άλλη έννοια, είναι το περιεχόμενο ενός ύπνου σαν μια ονειρική περιπέτεια του ήρωα».

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. Η νηπιότητα των εταίρων και η παράτολμη υπερβολή του αρχηγού τους

«Αν [...] η νηπιότητα αποτελεί το ένα άκρο της αρνητικής συμπεριφοράς, η παράτολμη υπερβολή ορίζει το άλλο άκρο της· στο σχήμα όμως της κοινής κυκλικής συμφοράς τα δύο άκρα, κάπου και κάποτε, συμπίπτουν. [...]

Τούτο δεν σημαίνει ότι τελικώς εξομοιώνονται μεταξύ τους στη διάπραξη μοιραίων σφαλμάτων οι νήπιοι εταίροι και ο σχέτλιος αρχηγός τους, γιατί τους διακρίνει σαφώς μια διπλή διαφορά. Στην περίπτωση των συντρόφων η καταγγελία γίνεται κατά κάποιον τρόπο εξ αντικειμένου- την προκαταβάλλει ο ίδιος ο ποιητής στο προοίμιο του έπους του, εκεί ακριβώς που εξαίρει τη φιλέταιρη συμπεριφορά του Οδυσσέα. Ενώ τα σφάλματα του σχέτλιου αρχηγού δηλώνονται εξ υποκειμένου, και μάλιστα από τον ίδιο τον σφάλλοντα· που, αναδρομικώς έστω (στη διήγηση της κυκλώπειας περιπέτειάς του προς τους Φαίακες) τα ομολογεί και τα καταδικάζει. Ακόμη κι αν πρέπει η αυτοκριτική αυτή ομολογία του Οδυσσέα να εκτιμηθεί ως ελιγμός της πολύτροπης φύσης του, παραμένει ισχυρή ως σήμα αυτογνωσίας, έστω και με κάποια δόση ποιητικής ειρωνείας.» (Μαρωνίτης 5, σ. 138, Γ').

 

2. Η εξέλιξη του Οδυσσέα μέσα στους «Απολόγους»

«Μέσα στους Απολόγους ο Οδυσσέας εξελίσσεται: αν συγκριθεί η προκλητική του αισιοδοξία στην Κυκλώπεια με την ώριμη σύνεσή του στη θρινακία, η διαφορά είναι τόσο μεγάλη, που θα μπορούσε κανείς με σύγχρονη ορολογία να μιλήσει για πνευματική πορεία και περιπέτεια. Τίποτε αντίστοιχο δεν παρατηρείται στη συμπεριφορά των εταίρων. Ενώ ο Οδυσσέας ωριμάζει, οι σύντροφοι σταθμεύουν κατά κάποιον τρόπο παθητικά μέσα στον κίνδυνο και στην απειλή, κι αυτή η πανομοιότυπη σχεδόν κάθε φορά στασιμότητά τους είναι εντέλει μια μορφή βαθύτερης νηπιότητας.»

 

3. Η ανιδιοτελής φιλανθρωπία των Φαιάκων

«Αν ο Οδυσσέας είναι φιλέταιρος, μόλο που η τόλμη του στοιχίζει κάποτε ανθρώπινες ζωές, οι Φαίακες όμως είναι όχι απλώς φιλόξενοι, αλλά φιλάνθρωποι, μια που βοηθούν τόσο πολύ ανθρώπους ξένους, που τους βλέπουν πρώτη φορά, αψηφώντας μάλιστα την απειλή του Ποσειδώνα. Κι όταν εκείνοι τιμωρούνται με το μαρμάρωμα του καραβιού και την απειλή να περικλειστεί με βουνό η θαλασσινή τους πολιτεία, αυτός μετράει τα πλούτη και τα δώρα του (ν 215-218), πάντα καχύποπτος, χωρίς να ξεχνάει την αγάπη του στα υλικά αγαθά.» (Ζερβού 2, σ. 255, Β').

«Φαίνεται πως στην Οδύσσεια οι άνθρωποι ωριμάζουν νωρίτερα από τους θεούς τους, ή γενικότερα η ποίηση πάει πολύ πιο μπροστά από τη θρησκεία. Ο ίδιος ο ποιητής φαίνεται να ξεπερνά συχνά τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής του. H φιλάνθρωπη πολιτεία των Φαιάκων, μακριά από κάθε άγνοια, με πολλαπλασιασμένη τώρα την, τελικά, ενσυνείδητη αυτοθυσία της υπερβαίνει την απλοϊκή χρησιμοθηρική αντίληψη ότι το "κακό" τιμωρείται και ότι το "καλό" αμείβεται. Ο ποιητής σπάει τα δεσμά της παράδοσης [...], για να αναδείξει την έννοια της εθύνης του ανθρώπου. Μιλούμε για μια ευθύνη αποδεσμευμένη από την αμοιβή, ακόμα και την ηθική επιβράβευση. H άποψη αυτή ενοφθαλμίζεται υπομονετικά στο σχέδιο της Οδύσσειας διαφωνώντας κατά κάποιον τρόπο με το κεντρικό νήμα που καταλήγει στη δικαίωση του φιλέταιρου και σε γενικές γραμμές δίκαιου και ευσεβούς βασιλιά. [Κι αν δεν ξέρουμε τι συμβαίνει μετά, κι αν ο ποιητής δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να δώσει απάντηση και τέλος, αυτό "σημαίνει πως δεν υπάρχει απάντηση" κι όλα τα ενδεχόμενα μένουν ανοιχτά και κυρίως το ίδιο το κείμενο ανοιχτό σ' όλες τις αναγνώσεις].» (Ό.π., σσ. 257-8).

 

4. Ο «νόστιμος ύπνος» του Οδυσσέα

«Στον κρίσιμο [...] αρμό της Οδύσσειας, που δένει το πρώτο με το δεύτερο μέρος του έπους, ο νόστος του ήρωα συμπλέκεται με τον ύπνο του. Έτσι ύπνος και νόστος προβάλλονται ως δίδυμο θέμα: ο νόστος αναδύεται μέσα από τον ύπνο, φαίνεται να γεννιέται μέσα από τον ύπνο.

Το ίδιο όμως αυτό δίδυμο θέμα με αντίστροφη τώρα διάταξη (νόστος - ύπνος) βρίσκεται και σε κάποιον άλλο κρίσιμο αρμό της Οδύσσειας, στο τέλος της πέμπτης ραψωδίας. [...] Ο ήρωας βυθίζεται [εκεί] στον ύπνο [...] σαν τον μισοσβημένο δαυλό [...]. Πολλά στοιχεία της πέμπτης ραψωδίας [...] δείχνουν ότι η άφιξη του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων αποτελεί τον πρώτο σταθμό του νόστου του.

Στους δύο σταθμούς του νόστου εμπλέκεται ο ύπνος με διαφορετικό ρόλο κάθε φορά: την πρώτη φορά αναπαύει τον ήρωα από τη δεκάχρονη θαλασσινή περιπέτειά του [...]- τη δεύτερη φορά ο ύπνος γίνεται ήρεμη κοίτη που μεταφέρει τον ήρωα από τη Σχερία στην Ιθάκη. Έτσι "Φαιακίδα" και "Απόλογοι" κυκλώνονται από το θέμα "ύπνος - νόστος": η άφιξη στην Ιθάκη παραπέμπει στην άφιξη στη Σχερία, και αντίστροφα- τα ενδιάμεσα ακούγονται (όπως και είναι) σαν τεράστια παρενθήκη.»

(Μαρωνίτης σσ. 284-5, Β' - βλ. και Όψις ενυπνίου, σσ. 12 κ.ε., Β'- Μαρωνίτης - Πόλκας, σσ. 107-8, Β').