Κεφάλαιο 4 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (1025-1453)
I. Η ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΜΕ ΤΗ ΔΥΣΗ

2. Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας




2. Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Οι εξωτερικοί εχθροί του Βυζαντίου, σ. 55

Ο θεσμός της Πρόνοιας και οι συνέπειές του, σ. 55

Εξωτερικές επιτυχίες (απλή αναφορά), σ. 55

Η νίκη των Σελτζούκων στο Μυριοκέφαλο και οι συνέπειές της, σ. 55

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης για τον εντοπισμό των σημείων των συγκρούσεων, σ. 56 του βιβλίου.

Για χάρτες, βλ.: Χάρτες Βυζαντινής αυτοκρατορίας, εικονικό υλικό κ.ά.: εδώ

-Πηγές, σ. 56 σχ. βιβλίου ή/και άλλες για την ανάδειξη της εσωτερικής πολιτικής των Κομνηνών

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

Ερώτηση 3, σ. 56 του βιβλίου.

 2 ώρες 



χρονολόγιο ιμε Δες κι εδώ

1025| 1028| 1028| 1034| 1041| 1042| 1054 | 1055| 1056| 1057 | 1059 | 1060 | 1068 | 1071 | 1077 | 1078 | 1080 | 1081 | 1082 | 1096 | 1111 | 1118 | 1143 | 1176 | 1180 | 1183 | 1185 | 1195 | 1203 | 1204 | 1204 | 1205 | 1221 | 1254 | 1258 | 1259 | 1261 | 1274 | 1282 | 1326 | 1328 | 1341 | 1347 | 1354 | 1376 | 1389 | 1390 | 1391 | 1402 | 1425 | 1430 | 1439 | 1444 | 1449 | 1453 |

Δυναστείες και αυτοκράτορες

Δυναστεία των Μακεδόνων (Μακεδονική δυναστεία)
Βασίλειος Α' ο Μακεδών (867-886) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Λέων ΣΤ' ο Σοφός (886-912) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Αλέξανδρος (912-913) αετ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος (913-959) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Β' (959-963) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Νικηφόρος Β' Φωκάς (963-969) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ιωάννης Α' Τσιμισκής (969-976) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Βασίλειος Β'  (976-1025) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Η' (1025-1028) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ζωή (1028-1050) αετ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Γ' ο Αργυρός (1028-1034) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Δ' ο Παφλαγών (1034-1041) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Ε' ο Καλαφάτης (1041-1042) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Θ' ο Μονομάχος (1042-1055) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Θεοδώρα (1042 & 1055-1056 ) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ ΣΤ' Βρίγγας (Στρατιωτικός) (1056-1057) εκτός δυναστείας αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια

Δυναστεία των Κομνηνών
Ισαάκιος Α' Κομνηνός (1057-1059)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια

Δυναστεία των Δουκών
Κωνσταντίνος Ι' Δούκας (1059-1067)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Δ' Διογένης (1068-1071)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Ζ' Δούκας (Παραπινάκης) (1067-1068 & 1071-1078)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Νικηφόρος Γ' Βοτανειάτης (1078-1081)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια

Δυναστεία των Κομνηνών
Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ιωάννης Β' Κομνηνός o Καλός (1118-1143)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μανουήλ Α' Κομνηνός ο Μέγας (1143-1180)αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Αλέξιος B' Κομνηνός (1180-1183) αετ Βικιπαίδεια
Ανδρόνικος Α' Κομνηνός (1183-1185) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια


Όροι – κλειδιά της ενότητας
Πρόνοια, προνοιάριοι, ανάκτηση εδαφών, αποκατάσταση βυζαντινής κυριαρχίας, απόκρουση Πατζινακών και Κουμάνων, μάχη Μυριοκεφάλου, εξισλαμισμός Μ. Ασίας.ρο από την οικονομία της υπαίθρου.

α. Κατάσταση της αυτοκρατορίας

σχόλιο Όταν ο Αλέξιος Α' (1081-1118), ο ιδρυτής της δυναστείας των Κομνηνών, ανήλθε στον θρόνο, το Βυζάντιο δεχόταν επίθεση και κινδύνευε σε όλα τα μέτωπα.

Οι εχθροί του Βυζαντίου (τέλη 11ου αι.)
Όνομα λαού Η δράση τους
Νορμανδοί Απειλούν τις ακτές της Ηπείρου
Κουμάνοι-Πατζινάκες Λεηλατούν τα Βαλκάνια

Σελτζούκοι Τούρκοι

Κατακτούν μέρος της Μ. Ασίας

β. Εσωτερική πολιτική

σχόλιο Στο εσωτερικό οι Κομνηνοί στηρίχτηκαν στους ευγενείς, εφαρμόζοντας τον θεσμό της Πρόνοιας. Παραχωρούσαν δηλαδή, ισόβια, αγροκτήματα και φορολογικά έσοδα στους ευγενείς, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών. Οι ευγενείς αυτοί ονομάστηκαν προνοιάριοι ή στρατιώτες και έγιναν η άρχουσα τάξη, ενώ οι απλοί αγρότες βυθίστηκαν στην αθλιότητα.

γ. Εξωτερικές επιτυχίες

σχόλιο Ο Αλέξιος Α'Αλέξιος Α' εκμεταλλεύτηκε επιδέξια τις επιχειρήσεις των σταυροφόρων στη Μ. Ασία και, βασιζόμενος στις συμφωνίες που υπέγραψε με τους αρχηγούς τους στην Κωνσταντινούπολη, ανέκτησε τη δυτική Μ. Ασία που περιλάμβανε σημαντικές πόλεις (Νίκαια, Σμύρνη, Έφεσος, Σάρδεις). Στα Βαλκάνια ο αυτοκράτορας πέτυχε με τη διπλωματία και τον πόλεμο να απαλλαγεί από τις επιδρομές των Πατζινακών και των Κουμάνων.

σχόλιο Ιωάννης Α'Ο Ιωάννης Κομνηνός (1118-1143) κατέκτησε διάφορα ξένα κρατίδια στη Μ. Ασία και έφτασε ως τη συριακή Αντιόχεια. Στα Βαλκάνια επέβαλε την κυριαρχία του στους Σέρβους και προσπάθησε να θέσει υπό βυζαντινή κηδεμονία το Ουγγρικό Βασίλειο που αποτελούσε μια αναδυόμενη δύναμη.

Μανουήλ Α' σχόλιο Ο Μανουήλ Α' Κομνηνός (1143-1180), καινοτομώντας ακολούθησε φιλοδυτική εσωτερική πολιτική και στηρίχθηκε στις υπηρεσίες των Λατίνων.

Το Βυζάντιο την εποχή των Κομνηνών Το Βυζάντιο την εποχή των Κομνηνών (ΕΡΤ-ΑΡΧΕΙΟ)

Στην εξωτερική πολιτική συνήψε ειρήνη με τους Ούγγρους, κυριάρχησε στα βορειοδυτικά Βαλκάνια και ταπείνωσε τους Σέρβους. Επίσης συνέχισε τις εκστρατείες του πατέρα του κατά των σελτζουκικών κτήσεων στη Μ. Ασία.

Η πολιτική του Μανουήλ έναντι των Λατίνων

Ο Μανουήλ περιφρόνησε τα ανδρείκελα τους Έλληνες, που ήταν μαλθακοί και θηλυπρεπείς, και καθώς ήταν άντρας με μεγάλη γενναιοδωρία και ασύγκριτη δραστηριότητα, ανέθεσε σπουδαία καθήκοντα μόνο σε Λατίνους, λογαριάζοντας την αφοσίωση και τη δύναμή τους [....]. Το ότι οι άνθρωποί μας εκπλήρωναν άριστα τα καθήκοντά τους έκανε τον αυτοκράτορα να τους εκτιμά όλο και περισσότερο και να τους ανεβάζει στα ψηλότερα αξιώματα. Ως εκ τούτου οι άρχοντες των Ελλήνων, και ιδιαίτερα οι συγγενείς του, αλλά και όλος ο άλλος λαός, απέκτησαν ακόρεστο μίσος κατά των δικών μας.

Γουλιέλμος ο Τύριος, στο: Patrologia Graeca, τ. 201, στήλη 857 εξ., A. P. Kazhdan/Ann Wharton Epstein, Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και τον 12ο αι., μετ. Α. Παππάς - Δ. Τσουγκαράκης, Αθήνα 1997, 415.

δ. Η στρατιωτική κατάρρευση

σχόλιο Η εμπλοκή του όμως στο ιταλικό μέτωπο ενθάρρυνε τον σουλτάνο των Σελτζούκων να ανανεώσει τις επιθέσεις του κατά των εδαφών του Βυζαντίου. Ο βυζαντινός στρατός δεν μπόρεσε να ανακόψει την πρόοδο των Τούρκων και στο Μυριοκέφαλο της Φρυγίας (1176) σχεδόν εξολοθρεύτηκε. Ο ίδιος ο Μανουήλ συνέκρινε την ήττα αυτή με την καταστροφή που είχε υποστεί το Βυζάντιο πριν από 105 χρόνια στο Ματζικέρτ.

σχόλιο Η νίκη αυτή παγίωσε τη θέση των Τούρκων και επηρέασε καθοριστικά τη φυσιογνωμία της Μ. Ασίας. Οι καταλήψεις πόλεων, οι σφαγές και η φυγή των χριστιανών στις γειτονικές χώρες, σε συνδυασμό με τις συνέπειες της πείνας και της πανούκλας, επέφεραν τον εξισλαμισμό (δηλαδή τη μεταστροφή στο Ισλάμ) των μικρασιατικών επαρχιών που άλλοτε αποτελούσαν τους πνεύμονες του βυζαντινού κράτους.

Χρυσό νόμισμα (μανουελάτο) του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180). Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.
eik

55


Πρόνοιες, στρατός και χωρικοί

[...] καταχράστηκε τον θεσμό [της πρόνοιας] που είχε επινοηθεί από προηγούμενους αυτοκράτορες [...]. Ανεπαίσθητα, έκανε τη στρατιωτική τάξη χαλαρή, κατεύθυνε πληθώρα χρημάτων προς οκνηρές κοιλιές και δημιούργησε πολύ κακή κατάσταση στις ρωμαϊκές επαρχίες. Οι γενναίοι στρατιώτες είχαν αποβάλει το φιλότιμο μπροστά στους κινδύνους [...]. Οι κάτοικοι των επαρχιών υπέστησαν τα πάνδεινα από την απληστία των στρατιωτών (των προνοιάριων): δεν τους άρπαζαν μόνο τα χρήματα ως τον τελευταίο οβολό, αλλά τους αφαιρούσαν και τον τελευταίο τους χιτώνα [...].

Όποιος ήθελε μπορούσε να στρατολογηθεί [...]. Όσοι έφεραν μαζί τους ένα περσικό άλογο ή κατέθεσαν λίγα χρυσά νομίσματα, εγγράφηκαν αβασάνιστα στις στρατιωτικές ύλες και εφοδιάστηκαν αμέσως με αυτοκρατορική επιστολή που τους παραχωρούσε γόνιμα χωράφια και ρωμαίους φορολογούμενους που υπηρετούσαν ως δούλοι και κάποτε κατέβαλαν φόρους σε ημιβάρβαρα ανδρείκελα [...]. Η τύχη των επαρχιών ήταν ανάλογη με την απειθαρχία του στρατού: άλλες λεηλατήθηκαν μπροστά στα μάτια μας από τους εχθρούς και ενσωματώθηκαν στο κράτος τους, άλλες καταστράφηκαν και ερημώθηκαν σαν εχθρική χώρα από τους στρατιώτες μας.

Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, VII, 4, εκδ. I. A. van Dieten, Βερολίνο 1975, 208-209.

Το Βυζαντινό Κράτος περί το 1180

χάρτης

χάρτη2 χάρτη3

χρονολόγιο

 


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ


  1. Ποια μέσα χρησιμοποίησε ο Αλέξιος Α΄, για να ανακτήσει τα εδάφη που είχαν κατακτήσει οι εχθροί του Βυζαντίου στις ευρωπαϊκές και ασιατικές επαρχίες του;
  2. Η πολιτική των Κομνηνών χαρακτηρίζεται ως αριστοκρατικός πατριωτισμός. Να εξηγήσεις τον όρο και να συγκρίνεις την εσωτερική πολιτική των Κομνηνών με την εσωτερική πολιτική των Ισαύρων και των Μακεδόνων, επισημαίνοντας σε ποιες τάξεις στηρίχτηκαν αντίστοιχα οι τρεις αυτές δυναστείες.
  3. Ποια ήταν η ταυτότητα των προνοιάριων και ποιες συνέπειες είχε η επέκταση του θεσμού της πρόνοιας στα χρόνια του Μανουήλ Κομνηνού, σύμφωνα με το δεύτερο παράθεμα;

Δυναστείες και αυτοκράτορες του Βυζαντίου: εικ.
Διάβασε για τις περιόδους 1025-1081 ΙΜΕ, 1081-1204 ΙΜΕ, 1204-1453 ΙΜΕ

 

© Γιάννης Παπαθανασίου