3. Η ενετική οικονομική διείσδυση και το Σχίσμα των Εκκλησιών
Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:
Εμπορικά προνόμια στους Βενετούς και οι συνέπειες για την αυτοκρατορία, σ. 57
Το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών, σ. 57-58
Υποστηρικτικό υλικό:
-Χάρτης του Βυζαντινού κράτους για να εντοπιστούν οι περιοχές όπου αναπτύχθηκε η εμπορική δραστηριότητα των ιταλικών ναυτικών πόλεων σύμφωνα με το χρυσόβουλο του 1082 (πηγή, σ. 57 του βιβλίου)
Για χάρτη, βλ.: εδώ (ανενεργό)
-«Το Σχίσμα των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Ρώμης», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ
Προτεινόμενες δραστηριότητες:
-Ερωτήσεις 1 και 3, σ. 58 του βιβλίου.
-Παιχνίδι ρόλων: δύο ομάδες μαθητών και μαθητριών αναλαμβάνουν τους ρόλους εκπροσώπων των δύο Εκκλησιών και υποστηρίζουν το σκεπτικό και τις ενέργειες των Εκκλησιών τους, που οδήγησαν στο Σχίσμα.
2 ώρες
χρονολόγιο Δες κι εδώ
1025| 1028| 1028| 1034| 1041| 1042| 1054 | 1055| 1056| 1057 | 1059 | 1060 | 1068 | 1071 | 1077 | 1078 | 1080 | 1081 | 1082 | 1096 | 1111 | 1118 | 1143 | 1176 | 1180 | 1183 | 1185 | 1195 | 1203 | 1204 | 1204 | 1205 | 1221 | 1254 | 1258 | 1259 | 1261 | 1274 | 1282 | 1326 | 1328 | 1341 | 1347 | 1354 | 1376 | 1389 | 1390 | 1391 | 1402 | 1425 | 1430 | 1439 | 1444 | 1449 | 1453 |Δυναστείες και αυτοκράτορες
Δυναστεία των Κομνηνών
Ισαάκιος Α' Κομνηνός (1057-1059)
Δυναστεία των Δουκών
Κωνσταντίνος Ι' Δούκας (1059-1067)
Ρωμανός Δ' Διογένης (1068-1071)
Μιχαήλ Ζ' Δούκας (Παραπινάκης) (1067-1068 & 1071-1078)
Νικηφόρος Γ' Βοτανειάτης (1078-1081)
Δυναστεία των Κομνηνών
Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118)
Ιωάννης Β' Κομνηνός o Καλός (1118-1143)
Μανουήλ Α' Κομνηνός ο Μέγας (1143-1180)
Αλέξιος B' Κομνηνός (1180-1183)
Ανδρόνικος Α' Κομνηνός (1183-1185)
Δυναστεία των Αγγέλων (1185–1204)
Ισαάκιος Β' Άγγελος (1185-1195 & 1203-1204)
Αλέξιος Γ' Άγγελος (1195-1203)
Αλέξιος Δ' Άγγελος (1203-1204)
Αλέξιος Ε' Δούκας ο Μούρτζουφλος (1204)
Όροι – κλειδιά της ενότητας
Χρυσόβουλλο του 1082, προνόμια, σκάλες, αποικιακή αυτοκρατορία Βενετών, Σχίσμα των δύο Εκκλησιών.
α. Εμπορικά προνόμια στους Βενετούς
Για να αποκρούσει τους Νορμανδούς της Ιταλίας που είχαν αποβιβαστεί στα παράλια της Ηπείρου και ήταν έτοιμοι να βαδίσουν κατά της βυζαντινής πρωτεύουσας, ο Αλέξιος Α' ζήτησε τη συνδρομή των Βενετών. Με τη βοήθεια του πανίσχυρου βενετικού στόλου, το Βυζάντιο κατανίκησε τους Νορμανδούς. Για να ανταμείψει τους συμμάχους του, ο Αλέξιος A' τους έδωσε, με το χρυσόβουλο (δηλ. επίσημη έγγραφη συμφωνία, υπογεγραμμένη από τον αυτοκράτορα και σφραγισμένη με τη χρυσή του βούλα) του 1082, τα ακόλουθα προνόμια:
1. Παραχώρησε τίτλους και χρηματικές χορηγίες στους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς άρχοντες της Βενετίας.
2. Παραχώρησε στους εμπόρους της Βενετίας σκάλες (δηλ. αποβάθρες) και εμπορικά καταστήματα στην προκυμαία της πρωτεύουσας.
3. Επέτρεψε στους Βενετούς να εμπορεύονται ελεύθερα και χωρίς να πληρώνουν δασμούς σε όλα τα σημαντικά βυζαντινά λιμάνια.
Βυζαντινά χρυσόβουλα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Με τη διμερή αυτή συνθήκη το Βυζάντιο παραιτήθηκε εκούσια από τα φορολογικά, ναυτιλιακά και οικονομικά δικαιώματά του, τα οποία τώρα δόθηκαν στους Βενετούς ως προνόμια. Έτσι οι Βενετοί διείσδυσαν οικονομικά και ίδρυσαν μια πανίσχυρη αποικιακή αυτοκρατορία στην Ανατολή, ενώ το Βυζάντιο έχασε τον ρόλο του μεσάζοντα μεταξύ Αράβων και Δυτ. Ευρώπης και την κυρίαρχη θέση του στο εμπόριο της Μεσογείου.
Οι αυτοκράτορες επιχείρησαν αργότερα να αντιδράσουν δημεύοντας τις περιουσίες Βενετών ή υποκινώντας βιαιότητες του πληθυσμού της πρωτεύουσας εναντίον τους ή παραχωρώντας προνόμια και στις άλλες ιταλικές ναυτικές πόλεις (Πίζα και Γένουα). Το τελευταίο μέτρο εφαρμόστηκε κυρίως από τον Μανουήλ Κομνηνό, ο οποίος πέτυχε να διχάσει τους αντιπάλους του και να παρέμβει στρατιωτικά στην Ιταλία, επαναφέροντας στη ζωή τη φιλόδοξη πολιτική του Ιουστινιανού Α'.
Ανάγνωση ιστορικής πηγής: Χρυσόβουλο Αλέξιου Γ΄ Κομνηνού (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Ιταλοί έμποροι: εμπορικοί σταθμοί (ΙΜΕ)
Από το χρυσόβουλο του έτους 1082
Επιπροσθέτως παραχωρούμε στους Βενετούς τα εργαστήρια μαζί με τους επάνω ορόφους που βρίσκονται στη συνοικία του Περάματος (σημείο επιβίβασης για τη συνοικία του Γαλατά), που εκτείνεται από την Εβραϊκή Πύλη (Τσιφούτ-Καπού) ως την Πύλη της Βίγλας (Οντούν-Καπί), όπου ζουν Βενετοί και Έλληνες· και [τους παραχωρούμε] τρεις σκάλες που καταλήγουν σ' αυτή την περιοχή [...].
Δίνεται επίσης στους Βενετούς το δικαίωμα να κάνουν εμπόριο με κάθε λογής εμπορεύματα σ' όλα τα μέρη της Ρωμανίας, γύρω από τη μεγάλη Λαοδικεία, την Αντιόχεια, τη Μάμιστρα, τα Άδανα, την Ταρσό, την Αττάλεια, τη Στρόβιλο, τη Χίο, τον Θεολόγο (= Έφεσος), τη Φώκαια, το Δυρράχιο, την Αυλώνα, την Κορυφώ (=Κέρκυρα), τη Βονδιτσα (=Βόνιτσα), τη Μεθώνη, την Κορώνη, τη Ναυπλία (το Ναύπλιο), την Κόρινθο, τις Θήβες, την Αθήνα, τον Εύριπο (= Χαλκίδα), τη Δημητριάδα, τη Θεσσαλονίκη, τη Χρυσόπολη, το Περιθεώριον, την Άβυδο, τη Ραιδεστό, την Αδριανούπολη, την Άπρο, την Ηράκλεια, τη Σηλυμβρία, και την ίδια τη Μεγαλόπολη Κωνσταντινούπολη) και γενικά όλα τα μέρη που είναι κάτω από την εξουσία της ευσεβούς και ελεήμονος Εξοχότητάς μας, χωρίς να πληρώνουν εντελώς τίποτε για τις δραστηριότητές τους, δηλ. το κομμέρκιον και τους άλλους δασμούς που μπαίνουν στο δημόσιο ταμείο, το ξυλοκάλαμον, το λιμεν(ι)ατικόν, το ποριατικόν, το κανίσκιον, τις εξαφόλλεις, το αρχοντίκιον και τους άλλους εμπορικούς δασμούς. Σε όλους αυτούς τους η αυτοκρατορική μου εξουσία τους δίνει το δικαίωμα να μη δέχονται οποιοδήποτε έλεγχο.
G. L. Fr. Tafel - G. M. Thomas, Urkunden zur alteren Handels- und Staatsgeschichte der Republik Venedig mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante vom 9. bis zum Ausgang des 15. Jh.s, πρώτο μέρος, Βιέννη 1856 (ανατύπ.: 'Αμστερνταμ 1964), 51-53.
Βενετοί έμποροι στις προκυμαίες της Κων/λης. Μικρογραφία από το Βιβλίο των Θαυμάτων του Μάρκο Πόλο. Χειρόγραφο του 15ου αι. Παρίσι.
57
β. Το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών
Χρονολόγιο εξελίξεων προς το «Σχίσμα» του 1054 (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Θ' η παλιά αντιπαράθεση Ανατολής-Δύσης, που αφορούσε ουσιαστικά το ζήτημα της κυριαρχίας επί της χριστιανικής οικουμένης, οδηγήθηκε στη ρήξη. Οι σχέσεις μεταξύ των πατριαρχείων Ρώμης και Κωνσταντινούπολης, με το οποίο συμπαρατάχτηκαν τα πατριαρχεία Αντιοχείας, Ιεροσολύμων και Αλεξανδρείας, διακόπηκαν πλήρως. Το γεγονός αυτό είναι γνωστό ως Σχίσμα των δύο Εκκλησιών και έγινε υπό τις ακόλουθες συνθήκες:
Επιστολή του Μιχαήλ Κηρουλαρίου για τις διαφορές με τους Λατίνους
Πρέπει να ξέρεις ότι οι Ρωμαίοι δεν έχουν χτυπηθεί από ένα μόνο βέλος (πλάνη), δηλ. τα άζυμα, αλλά πολλά και διάφορα βέλη, που πρέπει να απομακρύνουμε.
[...] Στο άγιο σύμβολο [της Πίστεως] κάνουν την ακόλουθη κακόβουλη και επικίνδυνη προσθήκη: «Και εις το Πνεύμα το άγιον, το κύριον και ζωοποιόν, το εκ του Πατρός και Υιού εκπορευόμενον.
[...] Οι επίσκοποι τους φοράνε δαχτυλίδι στο χέρι τους, σαν να έχουν τάχα παντρευτεί την εκκλησία, και λένε ότι φοράνε τον αρραβώνα. Επιπλέον, πηγαίνουν στον πόλεμο και βάφουν τα χέρια αλλά και τις ψυχές τους με αίμα, φονεύοντας και φονευόμενοι.
Acta et scripta [...] de controversio ecclesiae Graecae et Latinae [...], έκδ. C. Will, Λειψία-Marburg 1861, 180-182.
Παπική πρεσβεία με αρχηγό τον καρδινάλιο Ουμβέρτο επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη, για να συζητήσει με τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο την επίλυση των λειτουργικών και δογματικών διαφορών που υπήρχαν ανάμεσα στα δύο πατριαρχεία. Οι διαφορές δεν ήταν αγεφύρωτες, αλλά η αλαζονεία των διαπραγματευτών οδήγησε σε οριστική ρήξη μεταξύ των δύο πατριαρχείων, τα οποία στο εξής αντιπροσωπεύουν δύο χωριστές χριστιανικές εκκλησίες (την Ορθόδοξη και τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία). Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε μεγάλη αντιπαλότητα και μίσος μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Οι σύγχρονοι δεν αντιλήφθηκαν τη σημασία των γεγονότων που ωστόσο έμελλαν να έχουν ανυπολόγιστες επιπτώσεις στις τύχες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Πατριάρχης-Πάπας (οι θεσμοί) (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Το Σχίσμα των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Ρώμης (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Μακέτα ενετικού πλοίου