2. Η άλωση της Πόλης

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Πολιορκία και άλωση της Πόλης, σ. 67

Οι συνέπειες, σ. 67

Η βυζαντινή πνευματική κληρονομιά, σ. 67-68

Υποστηρικτικό υλικό:

Πηγές:

-«Στιγμιότυπα από την πολιορκία της Πόλης», στο: Ιστορία του Μεσαιωνικού και Νεότερου κόσμου, Β΄ Λυκείου (Γενικής Παιδείας): εδώ

-«Η απάντηση των Ελλήνων στις προτάσεις των Τούρκων για την παράδοση της Κωνσταντινούπολης», στο: Ιστορία του Μεσαιωνικού και Νεότερου κόσμου, Β΄ Λυκείου (Γενικής Παιδείας): εδώ

-Βίντεο: «1453: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης», National Geographic Society. Διαθέσιμο στο: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Μελετώντας το παρακάτω υλικό, καταγράψτε και συζητήστε τα συμπεράσματά σας για τις αντιλήψεις και τα συναισθήματα, που απηχούν έργα της λαϊκής παράδοσης για την Άλωση. («Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Θρήνοι, θρύλοι, παραδόσεις», Μαθησιακό Αντικείμενο, Φωτόδεντρο: εδώ)

 2 ώρες 

Διδακτικοί στόχοι

1. Να παρακολουθήσουν και να βιώσουν οι μαθητές την Άλωση της Πόλης και την πτώση του Βυζαντίου.

2. Να κατανοήσουν οι μαθητές τη σημασία της Άλωσης για τον Ελληνισμό και την Ευρώπη.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Το πρώτο κέντρο βάρους της ενότητας είναι η πολιορκία και η άλωση της Πόλης. Ο Μωάμεθ προετοίμασε με μεθοδικότητα και αποφασιστικότητα την πολιορκία. Η έκβαση της πολιορκίας καθορίστηκε από τη συντριπτική υπεροχή των Οθωμανών σε έμψυχο και άψυχο υλικό και από το γεγονός ότι ο τελευταίος αυτοκράτορας έμεινε, παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις του, αβοήθητος από τα χριστιανικά βασίλεια και τις χριστιανικές δυνάμεις της εποχής του (πρώτο παράθεμα). Παρά την υπεροχή των Τούρκων, που αντιπροσώπευαν τη στρατιωτική υπερδύναμη της εποχής, και την αδιαφορία των χριστιανικών κρατών για την τύχη της Βασιλεύουσας, οι υπερασπιστές της επέδειξαν πρωτοφανή ηρωισμό και αξιοσημείωτη αξιοπρέπεια και αγωνίστηκαν ως το τέλος, ένα τέλος αντάξιο της υπερχιλιετούς ιστορίας της αυτοκρατορίας.

Το δεύτερο κέντρο βάρους της ενότητας είναι οι αρνητικές και θετικές συνέπειες της Άλωσης για τον Ελληνισμό και την Ευρώπη. Η φοβερή αυτή καταστροφή και ταπείνωση καταρράκωσε κατ' αρχήν το ηθικό του Ελληνισμού και έθεσε σε κίνδυνο την επιβίωσή του. Οι Έλληνες παραδόθηκαν στο έλεος της οθωμανικής αυθαιρεσίας, ενώ το πνεύμα του πολιτισμού μετανάστευσε στην Ιταλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Συνάμα οι Τούρκοι έκλεισαν τους εμπορικούς δρόμους που οδηγούσαν στην Ανατολή, γεγονός το οποίο εμμέσως ώθησε τους Ευρωπαίους στις μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις, με τις οποίες εγκαινιάστηκε η Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία.

Το τρίτο κέντρο βάρους της ενότητας αφορά την πνευματική κληρονομιά του Βυζαντίου. Αυτή άσκησε κατ' αρχήν γόνιμες επιδράσεις και επηρέασε βαθιά την τέχνη και τις συνήθειες των λαών των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης, ιδίως της Ρωσίας, και την κρατική και αυτοκρατορική ιδεολογία της (δεύτερο παράθεμα). Ο βυζαντινός πολιτισμός επηρέασε ακόμη και τους Οθωμανούς (αρχιτεκτονική και κρατική οργάνωση). Άσκησε τέλος σημαντικές επιδράσεις στον πολιτισμό της Δυτικής Ευρώπης. Η μεταφορά πολιτισμικών αγαθών στη Δ. Ευρώπη και ιδίως στην Ιταλία του Ανθρωπισμού και της Αναγέννησης έγινε μέσω των Ελλήνων λογίων και των χειρογράφων που αυτοί μετέφεραν από το Βυζάντιο στη Δύση. Πολύ σημαντικές συνέπειες είχε και η μετάδοση του Ρωμαϊκού Δικαίου από το Βυζάντιο στην Ευρώπη.

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα, απόσπασμα από τον χρονογράφο Γ. Φραντζή, σχολιάζει τον συσχετισμό δυνάμεων των δύο αντιπάλων και την άρνηση των ορθόδοξων Σέρβων να βοηθήσουν τον αυτοκράτορα. Οι δυνάμεις των Ελλήνων ανέρχονταν σε 5.000 περίπου μαχητές (περιλαμβανομένων και των ξένων), οι δυνάμεις των Τούρκων σε 200.000 άνδρες. Ο πρώτος αριθμός δεν πρέπει να απέχει πολύ από την πραγματικότητα, ο δεύτερος αριθμός είναι υπερβολικός. Οι νεότεροι ιστορικοί, όπως ο Χ. Ιναλτζίκ και ο St. Runciman, υπολογίζουν τις δυνάμεις των πολιορκημένων σε 7-8.000 άνδρες και τον στρατό των Οθωμανών σε 50-80.000 μαχητές. Η αναλογία ήταν 1 προς 10. Στη δεύτερη παράγραφο με πικρία επισημαίνεται ότι οι Σέρβοι έδωσαν βοήθεια, όχι όμως στους Βυζαντινούς, αλλά στους Οθωμανούς, τους εχθρούς της Χριστιανοσύνης!

Το δεύτερο παράθεμα είναι απόσπασμα από επιστολή του μοναχού Φιλοθέου από το Πσκόφ προς τον μεγάλο ηγεμόνα (κνιάζο) της Mόσχας και χρονολογείται στις αρχές του 16^ου αι. Στο κείμενο αναπτύσσεται η θεωρία της Μόσχας ως Τρίτης Ρώμης και κληρονόμου του Βυζαντίου. Η θεωρία αυτή συνδυάζεται με τη βεβαιότητα ότι η Μόσχα θα αποκαταστήσει τη Χριστιανική Αυτοκρατορία, κάτι που θυμίζει τις σχετικές με το ξανθό γένος προφητείες που κυκλοφορούσαν στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα στη διάρκεια του 18^ου αι.

Το εικονογραφικό υλικό αποτελείται από ένα πίνακα του Μπ. Κόνσταντ (19^ος αι.) με θέμα την είσοδο του Μωάμεθ στην Κωνσταντινούπολη μέσα σε ένα μακάβριο περιβάλλον. Ο σουλτάνος διασχίζει ένα δρόμο σκεπασμένο από πτώματα Βυζαντινών.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

Η Δύση, παρόλες τις υποχωρήσεις των Βυζαντινών στον θρησκευτικό τομέα, δεν βοήθησε αποτελεσματικά το Βυζάντιο, για να αποκρούσει τον κίνδυνο των Οθωμανών (πρώτη ερώτηση). Αυτό πρέπει να αποδοθεί κυρίως στα έντονα αντιδυτικά αισθήματα του ορθόδοξου βυζαντινού πληθυσμού, όπως εκφράστηκαν από τα λόγια του μεγάλου δούκα Λουκά Νοταρά: «Κρειττότερόν έστιν ιδειν εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν». Η συμπεριφορά αυτή πρέπει να αποδοθεί επίσης στην υποτίμηση του τουρκικού κινδύνου από μέρος της Δύσης και στις ενδοευρωπαϊκές διαμάχες που αποκορυφώθηκαν με τον λεγόμενο εκατονταετή πόλεμο (έληξε τη χρονιά της Άλωσης της Πόλης).

Οι κυριότερες συνέπειες της Άλωσης της Πόλης (1453) (δεύτερη ερώτηση) ήταν το αίσθημα της ταπείνωσης, που έθεσε σε κίνδυνο το ιστορικό μέλλον του Ελληνισμού, και η εξύψωση του ηθικού των Τούρκων, η πνευματική οπισθοδρόμηση της ΝΑ Ευρώπης, ο αποκλεισμός των εμπορικών δρόμων που οδηγούσαν προς την Ανατολή και η έμμεση παρακίνηση των Ευρωπαίων να αναζητήσουν νέους δρόμους προς τα εξωτικά προϊόντα της Ανατολής από τη Δύση.

Η ιδέα της Mόσχας ως Τρίτης Ρώμης που προοριζόταν να ανασυστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στηριζόταν στο ομόδοξο Ρώσων και Ελλήνων και στο ότι οι Ρώσοι είχαν δεχτεί την Ορθοδοξία από το Βυζάντιο (τρίτη ερώτηση). Η κοινότητα του δόγματος και τα αισθήματα ευγνωμοσύνης που ένιωθαν οι Ρώσοι για το Βυζάντιο οδήγησαν στη γένεση της ιδέας της Μόσχας ως Τρίτης Ρώμης και στη διαμόρφωση των χρησμών που προφήτευαν την ανασύσταση της Αυτοκρατορίας με πρωτοβουλία της Μόσχας. Οι χρησμοί αυτοί, όπως η προφητεία ότι οι Έλληνες κάποτε θα κυνηγήσουν τους Τούρκους ως την Κόκκινη Μηλιά, σε συνδυασμό με τις αντιτουρκικές εκστρατείες των ρώσων τσάρων γέννησαν στους Έλληνες προσδοκίες που αποτυπώθηκαν στο λαϊκό δίστιχο «Πάλι με χρόνους και καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι».