Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

 

Α.1 Στόχοι

 

Με τα κείμενα και τις εργασίες-δραστηριότητες της ενότητας αυτής, τα οποία αποτελούν συνέχεια της 1^ης ενότητας, επιδιώκεται οι μαθητές:
• Να διακρίνουν σε ένα πρώτο, πολύ γενικό πλαίσιο, τις διαφορές του προφορικού και του γραπτού λόγου.
• Να αντιληφθούν ότι θα συναντήσουν τον προφορικό και τον γραπτό λόγο με πολλές μορφές.
• Να κατανοήσουν τη σημασία και την ισοτιμία του προφορικού απέναντι στον γραπτό λόγο, κυρίως στο σχολείο.
• Να συνειδητοποιήσουν ότι κάθε είδος λόγου απαιτεί την ανάλογη γλωσσική ποικιλία και ότι το μέσο και η περίσταση επικοινωνίας επηρεάζουν τη μορφή και την οργάνωση του μηνύματος.
• Να γνωρίσουν τη σημασία και τον ρόλο της παραγράφου για τη σύνταξη ενός κειμένου.

 

Α.2 Διδακτικά υλικά που χρησιμοποιούνται

 

Στην ενότητα έχουν αξιοποιηθεί 15 κείμενα (τρία λογοτεχνικά, ένας αυθεντικός διάλογος μαθητών, ένα απόσπασμα από ηλεκτρονικό μαθητικό περιοδικό, μία αίτηση, μία επιστολή, ένα κόμικς, δύο μηνύματα: ένα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και ένα σε κινητό τηλέφωνο, ένα κείμενο δοκιμιακού τύπου, ένα απόσπασμα από κανονισμό σχολείου, μία ιστοσελίδα, ένα δημοσιογραφικό κείμενο και μια σύνθεση συνθημάτων γραμμένων σε τοίχο). Έγινε προσπάθεια με αυτή την επιλογή κειμένων να καλυφθούν ποικίλες μορφές γραπτής και προφορικής επικοινωνίας.

Εννοείται πως τα κείμενα και οι εργασίες που προτείνονται είναι ενδεικτικές. O εκπαιδευτικός σε συνεργασία με την τάξη μπορεί να παραγάγει ή να αξιοποιήσει και άλλο διδακτικό υλικό.

Προτείνεται η διδασκαλία της ενότητας σε έξι (6) διδακτικές ώρες, στην οποία θα ενταχθεί η μελέτη των κειμένων και η παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου. Το Τετράδιο Εργασιών μπορεί να αξιοποιείται παράλληλα με τη διδασκαλία ή να αποτελεί πηγή άντλησης εργασιών για το σπίτι.

 

Β. ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ

 

Β.1 Θεωρητικό μέρος

 

Στο θεωρητικό μέρος αυτής της ενότητας επιλέχθηκε συνειδητά η παράθεση αποσπασμάτων από βασικά κείμενα της ελληνικής βιβλιογραφίας, ώστε ο εκπαιδευτικός να συνδεθεί άμεσα με σύγχρονες θεωρήσεις της γλωσσολογίας.

 

1. Η φύση του προφορικού και του γραπτού λόγου

 

«Η ομιλία/ακρόαση και το γράψιμο/ανάγνωση αποτελούν τους δύο θεμελιώδεις τρό πους παραγωγής και πρόσληψης του λόγου, οι οποίοι διακρίνονται για την αμοιβαιότη τά τους, αφού μπορεί ο ένας να μεταγραφεί στον κώδικα του άλλου χωρίς μεγάλες απώ λειες νοήματος. Ωστόσο, η ομιλία και το γράψιμο συνδέονται με διαφορετικές περιστά σεις επικοινωνίας και, άρα, υπηρετούν διαφορετικούς στόχους – ο προφορικός λόγος εί ναι γενικά αυθόρμητος και ικανοποιεί τρέχουσες ανάγκες της καθημερινής ζωής, συχνά “δεν φοράει τα καλά του” και ευδοκιμεί σε περιβάλλον οικειότητας μεταξύ των συνομι λητών, ενώ ο γραπτός λόγος τις περισσότερες φορές είναι δίαυλος συμβατικής ή επίσημης επικοινωνίας, όπως εξάλλου υπήρξε σε όλη τη διαδρομή του ιστορικού χρόνου· επιπλέ ον, έχουν διαφορετικά γλωσσικά χαρακτηριστικά, εν μέρει τουλάχιστον. Ας συγκρίνουμε, για παράδειγμα, μια τηλεφωνική συνομιλία με φιλικό πρόσωπο με μια επιστολή σε φίλο ως προς τα γραμματικά και παραγλωσσικά τους γνω ρίσματα ή την προφορική επιχειρηματολογία ενός πωλητή με τη γραπτή επιχειρηματο λογία μιας συστατικής επιστολής – “κείμενα” πειθούς και τα δυο τους.

O προφορικός και ο γραπτός λόγος διαφέρουν πολύ ως επικοινωνιακές δραστηριό τητες: ο πρώτος έχει στο δυναμικό του το πλούσιο φορτίο της ομιλίας για τη μετάδοση των πληροφοριών, ενώ ο δεύτερος μόνο τη σύνταξη, το λεξιλόγιο και τη στίξη. O επιτονισμός και το ύψος της φωνής του ομιλητή κάνουν ένα εκφώνημα να υπερβαίνει την “ονομαστική αξία” του νοήματός του. Και όταν οι συνομιλητές έχουν οπτική επαφή και βρίσκονται σε μικρή απόσταση μεταξύ τους, όπως συμβαίνει κατά κανόνα, οι εκφράσεις του προσώπου, οι κινήσεις του σώματος, τα βλέμματα, ακόμη και οι σιωπές συστήνουν ένα ολόκληρο δίκτυο παράλληλων σημασιών δίπλα στις εκφρασμένες, που βοηθά και τους συνομιλητές ή ακροατές να ερμηνεύσουν κατάλληλα το περιεχόμενο των λόγων του ομιλητή. Μάλιστα είναι φορές που το κύριο βάρος της σημασίας ενός εκφωνήματος φέρουν τα παραγλωσσικά του στοιχεία και όχι το προτασιακό του περιεχόμενο. Αυτό είναι αδύνατο να συμβεί με τον γραπτό λόγο, όπου όλα πρέπει να λέγονται “ανοιχτά”, με την εξαίρεση της “μουσικής” στίξης (αποσιωπητικά, θαυμαστικό, εισαγωγικά, ερωτηματικό), η οποία εισάγει, με τρόπο μάλλον συμβατικό, σημασίες δεύτερου επιπέδου (υπονοήματα, ειρωνεία, συναισθηματικές σημασίες κ.ά.).

O γραπτός λόγος, αντίθετα, έχει κατεξοχήν “αποθηκευτική” λειτουργία, στηρίζεται δηλαδή στην προγραμματισμένη καταχώριση πληροφοριών μέσα στο κείμενο, πράγμα που διαστέλλει την ανθρώπινη επικοινωνία έξω από τους περιορισμούς του χώρου και του χρόνου. Αυτό έχει ως συνέπεια να μπορεί ο γραπτός λόγος να αποσπάται από τα χωροχρονικά συμφραζόμενα της παραγωγής του και να αποκτά έναν χαρακτήρα αυτονο μίας μέσα στη διαδρομή του ιστορικού χρόνου. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι ο γραπτός λόγος είναι ο λόγος της διανομής πληροφοριών, που καταξιώνεται κοινωνικά, επειδή ξεπερνά το “εδώ και τώρα” και γίνεται λόγος της “μεγάλης διάρκειας”, ενώ ο προφορικός λόγος είναι ο λόγος της συνομιλιακής διεπίδρασης, ο λόγος του “εδώ και τώρα”, λόγος φευγα λέος, λόγος της “μικρής διάρκειας”. Εξάλλου, αν ο προφορικός λόγος είναι ο λόγος της διαπροσωπικής επικοινωνίας, ο γραπτός λόγος είναι ο λόγος της κοινωνικής χρησιμότη τας. Επιτρέπει στους ακροατές και τους αναγνώστες να βοηθούν τη μνήμη τους, κατα γράφοντας τις πιο χρήσιμες από τις πληροφορίες που δέχονται και, επιπλέον, επιτρέπει στην κοινωνία ή το έθνος να μην ξεχνούν κείμενα καταστατικού χαρακτήρα και ιστορι κής σημασίας (συντάγματα, νόμους, συνθήκες κ.λπ.)»

Π. Πολίτης, «Προφορικός και γραπτός λόγος», στο A.-Φ. Χριστίδης (επιμ.),
Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2001

 

2. Οι λειτουργίες του προφορικού και του γραπτού λόγου

 

«Γι’ αυτό τον σκοπό, έχουν προταθεί γενικές διαστάσεις του λόγου που θα μπορούσαν να μας επιτρέψουν να χρησιμοποιήσουμε την έννοια του είδους δυναμικά χωρίς να χαθούμε σε δαιδαλώδεις ταξινομήσεις. Μία από αυτές είναι η αντίθεση γραπτού-προφορικού λόγου, που, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, φαίνεται να συνδέεται με σαφή σύνολα κειμενικών και παρακειμενικών χαρακτηριστικών. Για παράδειγμα, στον προφορικό λόγο, οι διαλεγόμενοι συνήθως μοιράζονται το ίδιο χωρο-χρονικό περιβάλλον, έτσι ώστε η διαμόρφωση του λόγου από τον ομιλητή να επηρεάζεται δραστικά από τον ακροατή και να στηρίζεται σε ένα πλήθος παρακειμενικών εναυσμάτων (π.χ. επιτονισμός, οπτικές ενδείξεις, χειρονομίες κ.λπ.). O γραπτός λόγος, αντίθετα, στερείται εμ φανούς καταστασιακού περιβάλλοντος και δεν μπορεί να στηριχθεί σε ενδείξεις από την πλευρά του αναγνώστη. Για να αντισταθμίσει αυτή την έλλειψη, διαθέτει μεγαλύτερο χρόνο για σχεδιασμό, διόρθωση και αναθεώρηση. O προφορικός λόγος πλάθεται στιγμή στιγμή και γι' αυτό παρουσιάζει στοιχεία, όπως διακοπές, παράλληλη ομιλία, δισταγμούς, επαναλήψεις, διορθώσεις κ.λπ., ενώ ο γραπτός έχει σχεδιαστεί για να είναι μονιμότερος και ευκολότερος για παραπομπή και έτσι αναπτύσ σει πολυπλοκότερα και πιο ολοκληρωμένα λεξικά και συντακτικά χα ρακτηριστικά».

Α. Γεωργακοπούλου και Δ. Γούτσος, Κείμενο και επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1999

 

3. Διαφορές προφορικού και γραπτού λόγου στη χρήση της γλώσσας

 

α) «Παρόλο που οι έρευνες για το ύφος του προφορικού και γραπτού λόγου δεν έχουν καταλήξει σε καθολικά συμπεράσματα για τις γλωσσικές παραμέτρους που το καθορίζουν, μπορούμε να προτείνουμε μια δοκιμαστική περιγραφή των δύο ειδών:

 

Προφορικός λόγος
• Περιλαμβάνει πολλές συντακτικά ατελείς προτάσεις ή ακολουθίες ανολοκλήρωτων φράσεων: κυρία Μ., θα 'θελα/εεσείς τη γνώμη σας.
• Χρησιμοποιεί ευρύτατα την παράταξη και την ασύνδετη συμπαράθεση προτάσεων.
• Βρίθει από επαναλήψεις συντακτικών δομών: Ντάξει, όχι καταλαβαίνω ε καταλαβαίνω και τη συγκίνησή σας, γιατί είν’ ένα βιβλίο συγκινητικό.
• Προτιμά την ενεργητική σύνταξη και αποφεύγει την παθητική.
• Προτιμά πολλές φορές την προτασιακή δομή θέμα-σχόλιο (θέμα μιας πρότασης είναι το αντικείμενο του ενδιαφέροντός της και το σημείο εκκίνησής της σε αντιδιαστολή προς το σχόλιο, που είναι το συστατικό της πρότασης που «λέει κάτι» για το «θέμα») και όχι τη δομή υποκείμενο-κατηγόρημα: η καρέκλα/να την βάλεις στη θέση της (αντί την καρέκλα να τη βάλεις στη θέση της ή να βάλεις την καρέκλα στη θέση της).
• Περιλαμβάνει πολλές επανεκκινήσεις, που βελτιώνουν προηγούμενες διατυπώσεις: Την / δεν/την/τα τέλη του ’50 και τ- τα ’60 είναι είναι μια εποχή που δεν τη γνωρίζετε καθόλου.
• Χαρακτηρίζεται από αφθονία λέξεων ασαφούς σημασίας (γενικευτικών όρων): πράγμα, μέρος, κάποια, κάτι, διάφορα, πολύ κ.ά.
• Είναι διάσπαρτος από πραγματολογικά μόρια: λίγο, λιγάκι, έτσι, ας πούμε, που λένε, ξέρω ’γω, νομίζω, εε, αα κ.ά.

 

Γραπτός λόγος
• Περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία υποτακτικών συνδέσμων και συνδετών (πάντως, βέβαια, φυσικά, επίσης, λοιπόν, συνεπώς κ.λπ.). • Περιλαμβάνει μετακειμενικούς δείκτες, δηλαδή λέξεις που δείχνουν τα μέρη της οργάνωσης του κειμένου, όπως οι όροι μιας απαρίθμησης (πρώτο, δεύτερο, τρίτο...). • Προτιμά ονοματικές φράσεις, όπου αφθονούν οι προσδιοριστικοί όροι: της προϊσταμένης αρχής. Που δεν είναι πάντα πολύ ανοιχτόμυαλη.
• Αρέσκεται στην παθητική σύνταξη.
• Αρέσκεται στην πρόταξη και την εστίαση σε συστατικά του κατηγορήματος.
• Επιλέγει κανονικά την προτασιακή δομή υποκείμενο-κατηγόρημα».

 

Π. Πολίτης, «Προφορικός και γραπτός λόγος», στο A.-Φ. Χριστίδης (επιμ.),
Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2001

 

β) «Παρότι η διαφορά προφορικού-γραπτού λόγου είναι αναμφισβήτητη, οι ερευνητές δεν έχουν κατορθώσει να συσχετίσουν ένα σαφές σύνολο κειμενικών και περικειμενικών χαρακτηριστικών με καθέναν από τους δύο. Η αρχική υπεραπλουστευμένη εικόνα για την αντίθεση γραφής και ομιλίας έχει, έτσι, δώσει τη θέση της στην παραδοχή ότι δεν υπάρχουν απόλυτες διαφορές μεταξύ τους αλλά διαβαθμίσεις. Τα προφορικά και γραπτά είδη αποτελούν, σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, ένα συνεχές με αντίθετους πόλους, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπικά στοιχεία, όπως αμεσότητα, ρυθμικότητα, συμμετοχικότητα για τον προφορικό λόγο και εμμεσότητα, ανάπτυξη και αφαίρεση για τον γραπτό. Τα χαρακτηριστικά αυτά, όμως, μπορούν να βρεθούν σε είδη και των δύο μέσων και επηρεάζονται από τις κοινωνικές και πολιτισμικές συμβάσεις χρήσης τους.

Επιπλέον, κείμενα σε σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα, όπως σε φαξ, αυτόματους τηλεφωνητές ή ηλεκτρονικούς υπολογιστές, έχουν ανατρέψει τις παραδοσιακές αντιλήψεις για αυστηρά διακεκριμένα όρια γραπτού και προφορικού λόγου, παρουσιάζοντας στοιχεία που συνδέονται και με τα δύο μέσα. Για παράδειγμα, το μήνυμα σε αυτόματο τηλεφωνητή χαρακτηρίζεται από στοιχεία γραπτού λόγου (π.χ. κλείσιμο με “υπογραφή” του ομιλητή) σε ένα κατεξοχήν προφορικό πλαίσιο, που δηλώνεται από την έναρξη του μηνύματος, η οποία είναι χαρακτηριστική στις τηλεφωνικές συνομιλίες».

 

Α. Γεωργακοπούλου και Δ. Γούτσος, Κείμενο και επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1999

 

4. Προφορικός και γραπτός λόγος στο σχολείο

 

α) «Μια τελευταία αρχή είναι ότι η γλώσσα του σχολείου πρέπει να πάψει να είναι μπαμπούλας και να γίνει οικεία στον μαθητή. O μαθητής έχει αξιόλογες γλωσσικές ικανότητες. Το έχει αποδείξει μαθαίνοντας τη γλώσσα του σε πολύ μικρή ηλικία και χωρίς ιδιαίτερη βοήθεια. Το σχολείο οφείλει όχι απλώς να αναγνωρίσει αυτή την ικανότητα του μαθητή, αλλά και να τον μιμηθεί: δηλαδή, διατηρώντας συνεχή επαφή με την πραγματικότητα, να διδάξει τον γραπτό λόγο στον μαθητή τόσο καλά και με τόσο οικείο τρόπο, όσο ο ίδιος ο μαθητής δίδαξε στον εαυτό του τον προφορικό λόγο. Ένας κατάλληλος τρόπος που προτείνει ο Halliday είναι τα “γλωσσικά ημερολόγια”· δηλαδή να συσταθούν ερευνητικές ομάδες μαθητών που να καταγράφουν σε σημειωματάρια τη γλωσσική διαγωγή των ατόμων του περιβάλλοντός τους: του μικρότερου αδελφού, της γιαγιάς, του μπακάλη κ.λπ. Με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουν οι μαθητές, πιστεύει ο Halliday, να γνωρίσουν την ποικιλία του γλωσσικού θαύματος και την πολυλειτουργικότητα της γλώσσας».

 

Π. Ντάλτας, «Προφορικός και γραπτός λόγος», Σεμινάριο 5, ΠΕΦ, 1985

 

β) «Από τις γλωσσικές δραστηριότητες της προφορικής επικοινωνίας εκείνες που χρησιμοποιούνται περισσότερο, κι επομένως θα πρέπει να διδάσκονται στο σχολείο, είναι οι ακόλουθες:

1. Σύντομη ανάπτυξη ενός θέματος χωρίς προετοιμασία (αυτοσχεδιασμός).

2. Ρητορικό γύμνασμα-ομιλία, ανάπτυξη, δηλαδή, μπροστά σε ακροατήριο ενός θέματος που ο ομιλητής έχει προετοιμάσει.

3. Συζήτηση ενός θέματος με αντιπαράθεση επιχειρημά των, υπέρ ή κατά (debate).

4. Συζήτηση ενός θέματος με συντονιστή

5. Συζήτηση ενός θέματος χωρίς συντονιστή.

(Oι δραστηριότητες 3 και 4, “Συζήτηση υπέρ ή κατά” και “Συζήτηση με συντονιστή”, παρουσιάζονται από την Α. Αυδή με θέμα “Διάφοροι τύποι συζήτησης” στο υποστηρικτικό υλικό για τη διδασκαλία της Έκθεσης-Έκφρασης, που εξέδωσε το “Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας”.)

 

ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΘΕΜΑΤΟΣ ΧΩΡΙΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ

 

Προϋποθέσεις. Δίνεται για σύντομη ανάπτυξη ένα θέ μα. O μαθητής έχει στη διάθεσή του 1 λεπτό, για να προ ετοιμαστεί. Ύστερα μπροστά στους συμμαθητές του θα αναπτύξει το θέμα μέσα σε 2-3 λεπτά.

Στόχος της δραστηριότητας είναι η καλλιέργεια της ικανότητας να μπορεί ο μαθητής, όταν η περίσταση το απαιτεί, να αναπτύξει ένα θέμα μέσα σε 2-3 λεπτά, χωρίς τη δυνατότητα προετοιμασίας. Στην ουσία, να αυτοσχεδιάσει. Αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής θα πρέπει μέσα σε 1 λεπτό να επισημάνει τα σημαντικότερα σημεία της ομιλίας του, να τα οργανώσει, κατατάξει, διατυπώσει και στο τέλος να τα συνοψίσει.

Αξιολόγηση. Στην αξιολόγηση ο φιλόλογος-κριτής θα πρέπει να λάβει υπόψη του:

α) Την οργάνωση των επιχειρημάτων. Oι βασικές ιδέες θα πρέπει να είναι ευδιάκριτες, σαφείς, να υπάρχει ομαλή μετάβαση από το ένα επιχείρημα στο άλλο και στο συμπέρασμα να συνοψίζονται τα βασικά σημεία του λόγου.

β) Την ποιότητα των ιδεών που εκφράζονται, τη συνοχή τους, τη σχέση τους με το θέμα, την άμεση κατανόησή τους.

γ) Την απαγγελία. Η στάση του σώματος, οι κινήσεις των χεριών, η συνεχής ροή του λόγου, ο επιτονισμός, η ήρεμη φωνή είναι μερικά ακόμα, αν και μη ουσιώδη, στοιχεία που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη.

δ) Την πρωτοτυπία των επιχειρημάτων και το humor. Αν λάβουμε υπόψη ότι, για να ολοκληρωθεί η γλωσσι κή αυτή δραστηριότητα, απαιτούνται 4-5 λεπτά, τότε σε ένα δίωρο είναι δυνατό να αναπτύξουν από ένα θέμα 20-25 μαθητές, δηλαδή ένα τμήμα. Στη δραστηριότητα αυτή μπορεί να ασκηθούν σε δύο συνεχόμενα δίωρα οι μαθητές του Γυμνασίου και της Α΄ Λυκείου».

 

Γ. Μπασλής, «Προφορικός λόγος, ο παραμελημένος», Φιλολογική, τεύχ. 79, 2002

 

Β.2.1 Διδακτικές οδηγίες

 

Η διδασκαλία θα επικεντρωθεί στον εντοπισμό των πολύ γενικών διαφορών προφορικού-γραπτού λόγου από τους μαθητές στα τέσσερα εισαγωγικά κείμενα. Να προσεχθεί δηλαδή η προφορικότητα στα δύο πρώτα και η πυκνότητα του γραπτού λόγου στο τέταρτο κείμενο. Να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στη μορφή του τρίτου (ηλεκτρονικού) κειμένου, το οποίο, παρότι είναι γραπτό κείμενο, έχει έντονα στοιχεία προφορικότητας. Στη συνέχεια, οι μαθητές θα προσεγγίσουν, θα αναζητήσουν και θα γνωρίσουν ποικίλα είδη προφορικού και γραπτού λόγου που συναντούν στο κοινωνικό περιβάλλον. Mε αφετηρία τον τηλεοπτικό και ραδιοφωνικό προφορικό λόγο, είναι εύκολο οι μαθητές να κατανοήσουν τις ποικίλες μορφές του προφορικού λόγου. Iδιαίτερα σημαντικό είναι να μελετηθούν και να «αποκατασταθούν» οι ποικίλες μορφές του προφορικού λόγου στην καθημερινή ζωή και ειδικότερα στο σχολείο, όπως ο λόγος του διαλείμματος. Παράλληλα, μελετώντας τα ποικίλα είδη γραπτού λόγου (αίτηση, ημερολόγιο κτλ.) θα κατανοήσουν οι μαθητές τη χρήση και την αξία τους στην κοινωνική ζωή.

 

5. Γλωσσική ποικιλία - Μέσο και περίσταση επικοινωνίας

 

α) Τα σημαντικότερα στοιχεία κάθε γλωσσικού γεγονότος

«Ένα από τα γνωστότερα σχήματα ταξινόμησης των στοιχείων του περικειμένου έχει αναπτυχθεί από τον Hymes, ο οποίος θεωρεί ότι οι ανώτερες μονάδες της γλωσσικής δραστηριότητας είναι τα γλωσσικά γεγονότα (ή γεγονότα ομιλίας για τον προφορικό λόγο), που συμβαίνουν σε μια μη γλωσσική κατάσταση (1974). Τα σημαντικότερα στοιχεία κάθε γλωσσικού γεγονότος είναι, κατά τον Hymes, τα ακόλουθα:
α. το περιβάλλον ή σκηνικό, που αναφέρεται στα χωροχρονικά δεδομένα του γεγονότος,
β. τα μέλη, δηλαδή τα πρόσωπα που συμμετέχουν στο γεγονός με διάφορους ρόλους, π.χ. ως δημιουργοί (ομιλητές, συγγραφείς), αποδέκτες ή κοινό (ακροατές, αναγνώστες, ωτακουστές) κ.λπ.,
γ. ο σκοπός, που αναφέρεται στην προσλεκτική ισχύ του γεγονότος στο σύνολό του και όχι ως άθροισμα επιμέρους γλωσσικών πράξεων και περιλαμβάνει τις προθέσεις των μελών σε σχέση με το αποτέλεσμα του γεγονότος,
δ. ο τόνος, που μπορεί να είναι τυπικός ή ανεπίσημος, οικείος ή απομακρυσμένος, εμφατικός ή αδιάφορος κ.λπ.,
ε. το μέσο, λεκτικό ή μη, γραπτό ή προφορικό κ.λπ., στ. η μορφή του μηνύματος, π.χ. διάλεξη, συνομιλία, σονέτο και
ζ. το περιεχόμενο του γεγονότος, που αναφέρεται στην ευρύτερη φύση της επικοινωνίας στην οποία εντάσσεται το γεγονός, π.χ. μια προσευχή μπορεί να εντάσσεται στο μεγαλύτερο γεγονός της λειτουργίας»

 

Α. Γεωργακοπούλου και Δ. Γούτσος, Κείμενο και επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1999

 

β) O δημιουργός απέναντι στον αποδέκτη

«Όπως είναι φανερό από την παραπάνω συζήτηση, είναι αδύνατο να γίνει λόγος για το δημιουργό χωρίς αναφορά στον αποδέκτη. Στις διάφορες μελέτες που αναλύσαμε, υπολανθάνει η αντίληψη ότι η ίδια η ταυτότητα του δημιουργού ορίζεται, εκφράζεται και τροποποιείται πάντοτε με κοινωνικό τρόπο, δηλαδή απέναντι σε έναν (φανερό ή απόντα) αποδέκτη. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, το δυαδικό σχήμα πομπού / δημιουργού και δέκτη / παραλήπτη αποτελεί κατά γενική πλέον ομολογία μια αναλυτική απλούστευση. Στην πράξη, τόσο ο δημιουργός όσο και ο αποδέκτης είναι κάθε άλλο παρά ενιαίες και αδιαφοροποίητες έννοιες. Αντιθέτως, παρουσιάζουν ποικίλους ρόλους και κατηγοριοποιήσεις. Έχουμε ήδη αναφερθεί στους διάφορους ακροαματικούς ρόλους, που βασίζονται στη διάκριση μεταξύ κύριων και δευτερευόντων αποδεκτών ή εξουσιοδοτημένων και μη ακροατών. Oι τηλεοπτικές συζητήσεις για μια ακόμα φορά παρέχουν άφθονα παραδείγματα των διαφοροποιημένων ρόλων των αποδεκτών. Oι τηλεθεατές αποτελούν απόντες αποδέκτες, ενώ το κοινό στο στούντιο μπορεί να είναι ο κύριος αποδέκτης, αλλά και δευτερεύων, λ.χ. στις συνομιλίες μεταξύ του συντονιστή και των καλεσμένων».

Α. Γεωργακοπούλου και Δ. Γούτσος, Κείμενο και επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1999

 

γ) Γλωσσική ποικιλία

«O ομιλητής, προκειμένου να επικοινωνήσει, βρίσκεται μπροστά σε μια σειρά επιλογών που καλείται να κάνει μεταξύ συγγενικών στοιχείων, διαθέσιμων στην ιδιόλεκτό του (αγαπάω / αγαπώ, γράφονταν / γραφόντουσαν, μου δίνεις / με δίνεις, δώσ’ το μου / δώσε μού το, συμπεριφορά / φέρσιμο, πέντε προφερόμενο άλλοτε ως [pede] και άλλοτε ως [pende]). Η απόφασή του μπορεί να είναι θέμα ελεύθερης επιλογής. Συχνά, όμως, εξαρτάται από την περίσταση επικοινωνίας στην οποία συμμετέχει και η οποία ορίζει έναν τρίτο τρόπο ταξινόμησης των γλωσσικών ποικιλιών. Η ταυτότητα του συνομιλητή, το πλαίσιο της συζήτησης, το κανάλι ή η αιτία της επικοινωνίας είναι παράγοντες που επηρεάζουν τις γλωσσικές παραγωγές μας, ορίζοντας διαφορετικά επίπεδα γλώσσας ή επίπεδα ύφους: επίσημο, ανεπίσημο, οικείο, φιλικό, λογοτεχνικό, λόγο λαϊκό, χυδαίο κ.λπ. Επίσης, οι διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ γραπτού και προφορικού λόγου μπορούν να αποδοθούν σε διαφορετικά επίπεδα ύφους που υπαγορεύονται από το κανάλι της επικοινωνίας. Ακραία εκδοχή της διαφοράς μεταξύ επιπέδων ύφους είναι η ταυτόχρονη ύπαρξη, στο πλαίσιο μιας γλωσσικής κοινότητας, δύο γλωσσικών ποικιλιών που διαφοροποιούνται σε όλα τα επίπεδα ανάλυσης και που το καθένα χρησιμοποιείται σε διαφορετικές περιστάσεις επικοινωνίας – στις επίσημες το ένα, στις οικείες το άλλο. Μια τέτοια γλωσσική κατάσταση, που στα ελληνικά είναι γνωστή με τον όρο διμορφία ή διγλωσσία, γνώρισε και η Ελλάδα με τη μακρά συνύπαρξη δημοτικής και καθαρεύουσας».

 

Ρέα Δελβερούδη, «Η πολυμορφία αυτή… καθαρεύουσας», στο A.-Φ. Χριστίδης (επιμ.),

Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2001

 

Β.2.2 Διδακτικές οδηγίες

 

Στην ενότητα αυτή θα επιδιωχθεί να κατανοήσουν οι μαθητές πόσο επηρεάζει το μέσο ή η περίσταση επικοινωνίας τη μορφή και το περιεχόμενο ενός μηνύματος. Στη μελέτη του μέσου (διαύλου) επικοινωνίας θα αξιοποιηθούν η εικόνα των συνθημάτων στον τοίχο, το ηλεκτρονικό μήνυμα (e-mail), το σκίτσο, καθώς και τα μηνύματα σε κινητά τηλέφωνα. Για την περίσταση επικοινωνίας, θα δοθεί έμφαση στον αυστηρό λόγο του κανονισμού και θα σχολιαστεί ο τηλεγραφικός-ελλειπτικός χαρακτήρας των συνθημάτων και των τηλεφωνικών μηνυμάτων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να αξιοποιηθούν και κείμενα ή υλικό από το Tετράδιο Εργασιών.

 

Γ. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

 

Διδακτικές οδηγίες

Με τις δραστηριότητες που παρατίθενται γίνεται προσπάθεια να εμπλακούν οι μαθητές σε μια ενεργητική διαδικασία καταγραφής λέξεων που αφορούν τη θεματική ενότητα. Κάποιες από τις λέξεις αυτές μπορούν να αξιοποιηθούν, αφού εμπλουτιστούν και από σχετικές λέξεις που θα προταθούν στην τάξη από τους μαθητές και τον εκπαιδευτικό, στις Δραστηριότητες παραγωγής λόγου (προφορικού και γραπτού) που ακολουθούν. Παράλληλα, καταβάλλεται προσπάθεια να έρθουν οι μαθητές σε μια πρώτη επαφή με θέματα παραγωγής-σύνθεσης των λέξεων και να εντοπίσουν λεπτές σημασιολογικές διαφορές σε σύνθετες λέξεις που έχουν την ίδια ρίζα.

 

Γ. Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ

 

Γ.1 Θεωρητικό μέρος

 

«Η παράγραφος αποτελεί νοηματική ενότητα, δηλαδή ένα ενιαίο πληροφοριακό σύνολο, γιατί αναπτύσσεται μέσα σε αυτή μία και μόνη ιδέα, άποψη ή πλευρά του θέματος του κειμένου.

• Έχει εξωτερικό γνώρισμα την αλλαγή αράδας.

• Με την παράγραφο εκφράζουμε ένα κύριο νόημα, που μπορεί να δηλωθεί με έναν πλαγιότιτλο. O πλαγιότιτλος διευκολύνει τον αναγνώστη στην αρχική κατανόηση του κειμένου, καθώς και στην τελική ανακεφαλαίωσή του.

Ακόμη, είναι σημαντικό να επισημάνουμε στους μαθητές ότι:

α. Η παράγραφος σχηματίζεται από προτάσεις, που συνδέονται νοηματικά.

β. Η πρόταση είναι η μικρότερη μονάδα της παραγράφου.

γ. Κάθε πρόταση δίνει ορισμένες πληροφορίες.

δ. Κάθε κύρια πρόταση δίνει μία βασική πληροφορία.

ε. Κάθε παράγραφος έχει μία ή περισσότερες βασικές πληροφορίες.

στ. Η βασική πληροφορία μπορεί:

– να συμπληρώνεται με εξειδικεύσεις (προσδιορισμούς), που γίνονται είτε στο ρηματικό είτε στο ονοματικό μέρος της πρότασης·

– να επεκτείνεται με νέες βασικές πληροφορίες, που συνδέονται νοηματικά με την προηγούμενη, εκφράζοντας κρίσεις, συναισθήματα, επιθυμίες κ.λπ.

ζ. Oι βασικές πληροφορίες συνθέτουν το κύριο νόημα της παραγράφου.

η. Oι υπόλοιπες πληροφορίες αποσαφηνίζουν κι εμπλουτίζουν επικοινωνιακά το κύριο νόημα της παραγράφου».

 

Γ. Μπαμπινιώτης και Ι. Ν. Παρασκευόπουλος, Κείμενο-επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2000

 

«O ρόλος της θεματικής πρότασης. Στο γράψιμο, το πρώτο βήμα είναι να διαλέξετε τι θα περιλάβετε στην παράγραφό σας και τι θα αποκλείσετε. Η δουλειά αυτή είναι πολύ δύσκολη, αλλά μπορείτε να την αντιμετωπίσετε απρόσκοπτα, αν διατυπώσετε με σαφήνεια τη θεματική σας πρόταση, που θα περιορίζει και θα κάνει πιο συγκεκριμένο το θέμα σας – αν δηλαδή γράψετε μια θεματική πρόταση που να εκφράζει με σαφήνεια, ακρίβεια και συντομία την κύρια ιδέα της παραγράφου. Μια τέτοια πρόταση είναι ασφαλής οδηγός τόσο για σας, όσο και για τον αναγνώστη σας και δείχνει τι θα περιλάβει η παράγραφός σας.

Πάρτε για παράδειγμα τις θεματικές προτάσεις: “Τη βδομάδα που μας πέρασε συνάντησα έναν παλιό συμμαθητή μου” και “Η Θεσσαλονίκη είναι πύλη της Μακεδονίας”. Καμιά από τις θεματικές αυτές προτάσεις δεν εκφράζει με ακρίβεια τι σκοπεύει να μας πει ο συγγραφέας. Αν προσπαθούσατε να γράψετε μια παράγραφο βασισμένοι πάνω σε αυτές τις θεματικές προτάσεις, θα περιπλανιόσασταν από τη μια ιδέα στην άλλη χωρίς τελικά να κατορθώσετε να οδηγήσετε τον αναγνώστη σας σε ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα. Έτσι, χρησιμοποιώντας την πρώτη θεματική πρόταση, ενδέχεται να γράφατε τι φορούσε ο συμμαθητής σας, τι σας είπε, πού συναντηθήκατε, με ποιον ήταν, ακόμη και πώς ήταν ο καιρός. Χρησιμοποιώντας τη δεύτερη θεματική πρόταση, θα μπορούσατε να παρασυρθείτε και να γράψετε για τη γεωργική παραγωγή της Θεσσαλονίκης, για τη γεωγραφία ή την ιστορία της, για τη βιομηχανία ή το κλίμα της. Και αυτό, γιατί δεν υπάρχει μια σαφής κεντρική ιδέα που να δείχνει τη σωστή πορεία τόσο σε σας όσο και στον αναγνώστη σας.

Αντίθετα, πάρτε τις θεματικές προτάσεις: “Τη βδομάδα που μας πέρασε άκουσα ευχάριστα νέα από έναν παλιό συμμαθητή μου” και “Η Θεσσαλονίκη είναι μια βιομηχανική πόλη”. Αυτές οι θεματικές προτάσεις εκφράζουν συγκεκριμένα το θέμα της παραγράφου. Η πρώτη σάς βοηθάει να συγκεντρωθείτε μόνο στα ευχάριστα νέα που ακούσατε από τον συμμαθητή σας. Σας βοηθάει όχι μόνο να εκθέσετε αυτά τα ευχάριστα νέα, αλλά και να αποκλείσετε κάθε πληροφορία σχετική με την εμφάνιση του φίλου σας, τον τόπο συνάντησής σας κτλ., που είναι υλικό εντελώς άσχετο με τη θεματική σας πρόταση. Η δεύτερη θεματική πρόταση σας βοηθάει να συγκεντρωθείτε μόνο στην άποψη ότι η Θεσσαλονίκη είναι μια μεγάλη βιομηχανική πόλη. Έτσι, δεν σας βοηθάει μόνο να εξηγήσετε γιατί είναι μια μεγάλη βιομηχανική πόλη, αλλά στέκεται πολύτιμος οδηγός σας να μην ασχοληθείτε με άσχετες πληροφορίες, όπως με την ιστορία, τη γεωγραφία, τη γεωργία κτλ. της Θεσσαλονίκης. Έτσι, οι θεματικές αυτές προτάσεις εκθέτουν με σαφήνεια και ακρίβεια την ιδέα που θέλατε να αναπτύξετε και μπορούν να σταθούν πραγματικός οδηγός σας.

Η θέση της θεματικής πρότασης. Θεματική πρόταση είναι συνήθως η πρώτη πρόταση της παραγράφου. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που μπορεί να μπει οπουδήποτε –στην αρχή, στη μέση, στο τέλος– μέσα στην παράγραφο. Μπορεί ακόμη να επαναλαμβάνεται μια και δυο φορές για έμφαση είτε με τις ίδιες λέξεις είτε με διαφορετικές. Μερικές φορές οι δόκιμοι συγγραφείς δεν μπαίνουν στον κόπο να εκφράσουν την κύρια ιδέα τους σε θεματική πρόταση, αλλά αφήνουν τον αναγνώστη ελεύθερο να την ανακαλύψει.

Η πιο φυσική θέση για μια θεματική πρόταση είναι στην αρχή της παραγράφου, γιατί βοηθάει τον συγγραφέα να οργανώσει τις επιμέρους λεπτομέρειες γύρω από την κύρια ιδέα και τον συγκρατεί από οποιαδήποτε εκτροπή. Αλλά και τον αναγνώστη βοηθάει να παρακολουθήσει ανετότερα τη σκέψη του συγγραφέα.

O ρόλος των λεπτομερειών. Αν εξαιρέσουμε τη θεματική πρόταση, κάθε πρόταση μέσα σε μια καλή παράγραφο μπορεί να ταξινομηθεί σε δυο ομάδες: στις βασικές και τις βοηθητικές.

Oι βασικές προτάσεις επιτελούν μια μόνο λειτουργία: αναπτύσσουν την κύρια ιδέα της παραγράφου, παρουσιάζοντας στον αναγνώστη μια νέα ή διαφορετική άποψη της κύριας ιδέας. Υποστηρίζουν άμεσα την κύρια ιδέα της παραγράφου καθιστώντας την πιο κατανοητή.

Oι βοηθητικές προτάσεις έχουν δύο λειτουργίες : (1) αναπτύσσουν τη βασική πρόταση στην οποία ανήκουν, πληροφορώντας τον αναγνώστη για κάτι νέο ή διαφορετικό για την πρόταση αυτή και (2) βοηθούν συγχρόνως τη βασική πρόταση στην οποία ανήκουν να αναπτύξει την κύρια ιδέα της παραγράφου – τη θεματική πρόταση. Δηλαδή, άμεσα υποστηρίζουν τη βασική πρόταση καθιστώντας την πιο κατανοητή, ενώ έμμεσα υποστηρίζουν την κύρια ιδέα της παραγράφου βοηθώντας τη βασική πρόταση να αποσαφηνίσει αυτή την ιδέα πιο αποτελεσματικά. Συνεπώς, οι βοηθητικές προτάσεις πρέπει να σχετίζονται στενά και με τις δύο προτάσεις: και με τη βασική πρόταση και με τη θεματική.

Η πρόταση-κατακλείδα. O ρόλος της πρότασης αυτής είναι να συνοψίζει όσα έχουν λεχθεί πάνω στην κύρια ιδέα της παραγράφου και συγχρόνως να δώσουν μια ολοκληρωμένη μορφή στην παράγραφο. Χωρίς την πρόταση αυτή η παράγραφος θα ήταν μετέωρη.

Στην παρακάτω παράγραφο η τελευταία πρόταση είναι αδύνατη· δεν πείθει τον αναγνώστη πως η ανάπτυξη της κύριας ιδέας έχει ολοκληρωθεί με επιτυχία:

“Όταν μου χάρισαν πέρσι στη γιορτή μου ένα ημερολόγιο, σκέφτηκα πως θα μπορούσα να γράφω σε αυτό καθημερινά όλα τα περιστατικά της ζωής μου. Αποφάσισα να κρατήσω το ημερολόγιό μου ως σήμερα. Σ’ αυτό βοήθησαν και οι γονείς μου, που βρήκαν λαμπρή την ιδέα μου και είπαν ακόμη κάτι και για τη βελτίωσή μου στον γραπτό λόγο. Την πρώτη μέρα γέμισα σχεδόν μια ολόκληρη πυκνογραμμένη σελίδα. Χάρηκα που είχα κάνει μια πολύ καλή αρχή. Την άλλη μέρα έγραψα μόνο δυο σύντομες προτάσεις.”

O αναγνώστης θα περίμενε να διαβάσει στην πρόταση-κατακλείδα αν “έγραφε σε αυτό καθημερινά όλα τα περιστατικά της ζωής του”. O “συγγραφέας” δεν κράτησε την υπόσχεση που μας έδωσε στη θεματική του πρόταση.

Αντί “την άλλη μέρα έγραψα μόνο δύο σύντομες προτάσεις” μπορούσε να γράψει: “Εξακολουθώ και μέχρι σήμερα να γράφω καθημερινά τις εντυπώσεις μου, αλλά δεν γράφω τόσα πολλά όσα την πρώτη μέρα”. Η πρόταση αυτή δηλώνει ότι πράγματι ο συγγραφέας πραγματοποίησε τον σκοπό του. Έτσι ολοκληρώνει τη σκέψη του και ικανοποιεί τον αναγνώστη.

Η πρόταση-κατακλείδα πρέπει να θυμίζει στον αναγνώστη την κύρια ιδέα της παραγράφου».

 

Ν. Γρηγοριάδης, Η παράγραφος, εκδ. Κώδικας, 1997

 

«1. Oι παράγραφοι, που αποτελούν ένα κείμενο, συνδέονται μεταξύ τους με νοηματική αλληλουχία κι όλες μαζί διαμορφώνουν το κεντρικό νόημα του κειμένου.

2. Η νοηματική αλληλουχία των παραγράφων επιτυγχάνεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Ενδεικτικά, αναφέρονται:

α. Η χρονική αλληλουχία των νοημάτων (ή γεγονότων)

(βοηθητικές έννοιες: από το χθες στο σήμερα και το αύριο, από το πρωί στο βράδυ κ.λπ.)

β. Η τοπική αλληλουχία των νοημάτων (ή γεγονότων)

(βοηθητικές έννοιες: από μέσα προς τα έξω, από πάνω προς τα κάτω κ.λπ.)

γ. Η επαγωγική σύνδεση

(βοηθητικές έννοιες: από το ειδικό στο γενικό, από το μερικό στο συνολικό κ.λπ.)

δ. Η απαγωγική (παραγωγική) σύνδεση

(βοηθητικές έννοιες: από το γενικό στο ειδικό, από το συνολικό στο μερικό κ.λπ.)

ε. Η επανάληψη λέξης-κλειδιού

στ. Η παραλληλία των νοημάτων

(βοηθητικές έννοιες: παρόμοιο γεγονός, ανάλογο περιστατικό)

ζ. Η επιχειρηματολογία ή αιτιολόγηση των νοημάτων

(βοηθητικές έννοιες: αποτέλεσμα έρευνας, συλλογισμού)

η. O διάλογος προσώπων

θ. Η αντίθεση των νοημάτων

(αντίθετα, από την άλλη μεριά, παρόλο που κ.λπ.)

ι. Με λέξεις ή φράσεις (κειμενικά επιρρήματα ή κειμενικοί δείκτες) που συνδέουν:

επεξήγηση, συμπέρασμα, παράδειγμα, τρόπο, απαρίθμηση κ.λπ.»

 

Γ. Μπαμπινιώτης και Ι. Ν. Παρασκευόπουλος, Κείμενο-Επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2000

 

«Όπως έχουμε διαπιστώσει, τα βασικά δομικά στοιχεία μιας παραγράφου είναι: η θεματική πρόταση/περίοδος, όπου σαν σε περίληψη κρυσταλλώνεται το θέμα της παραγράφου· τα σχόλια (λεπτομέρειες), όπου αναπτύσσεται και αναλύεται το θέμα, και η κατακλείδα, όπου συνοψίζονται τα σχόλια (λεπτομέρειες) της παραγράφου. Τα στοιχεία αυτά διατάσσονται, συνήθως, μέσα στην παράγραφο με τη σειρά που αναφέρθηκαν: θεματική περίοδος/πρόταση, σχόλια, κατακλείδα. Αυτό άλλωστε υπαγορεύει και η κοινή λογική: θέτουμε κάτι πρώτα, το αναπτύσσουμε ύστερα και, στο τέλος, συμπεραίνουμε ή καταλήγουμε κάπου.

Η διάταξη, βέβαια, αυτή των δομικών μερών μιας παραγράφου έχει εξάπαντος τη λογική της. Δεν είναι, όμως, και υποχρεωτική. Μπορεί π.χ. η θεματική πρόταση να μη συναντάται στην αρχή αλλά στη μέση ή στο τέλος της παραγράφου, όπου μάλιστα ενδέχεται να ταυτίζεται με την κατακλείδα. Mπορεί επίσης, όπου είναι δυνατόν, η θεματική πρόταση να μη δηλώνεται σαφώς, αλλά να συνάγεται από τα σχόλια της παραγράφου. Το ίδιο ενδέχεται να συμβεί και με την κατακλείδα· ενδέχεται κι αυτή να παραλειφθεί – και παραλείπεται συχνά. Υπάρχει, συνεπώς, στον τρόπο δόμησης μιας παραγράφου ελαστικότητα ως προς τη σειρά διάταξης των βασικών της δομικών μερών! Όλα εξαρτώνται από την παιδεία, την προθετικότητα και τις ικανότητες του συγγραφέα. Τίποτε δεν επιβάλλεται de facto. Η προηγούμενη σχηματοποίηση, είτε αναφέρεται στη δομή της παραγράφου είτε στις μεθόδους ανάπτυξής της, δεν είναι παραδειγματική. Αναδεικνύει κάποιες, περιορισμένες κι αυτές, από τις ποικίλες δυνατότητες δόμησης του λόγου. Από εκεί και πέρα υπάρχουν τόσες άλλες, όσες είναι σε θέση να επινοήσει ο συγγραφέας. Το γλωσσικό υλικό ο καθένας το πλάθει και το σφραγίζει με τη δική του ψυχή. O καθένας είναι ελεύθερος –και υπεύθυνος μαζί– να χτίσει τη δική του παράγραφο. Oι ολοκληρωτισμοί δεν αρμόζουν στον λόγο. Γι’ αυτό και, σε καμιά περίπτωση, όσα γράφτηκαν για την παράγραφο δεν αποτελούν συνταγές γραφής. Δείχνουν απλώς προς τα πού είναι ανάγκη να καλλιεργηθεί ο λόγος. Ελεύθερη, λοιπόν, η δόμηση του λόγου και της γραφής του. Φτάνει –κι αυτός είναι ο μοναδικός ίσως κανόνας– να τον (την) κυβερνάει ο νους».

 

Χ. Τσολάκης, Από τον λόγο στη συνείδηση του λόγου, εκδ. Bάνιας, 1992

 

Γ.2 Διδακτικές οδηγίες

 

Oι μαθητές θα γνωρίσουν στην ενότητα αυτή τον ρόλο της παραγράφου στη σύνταξη ενός κειμένου. Μέσα από τις ασκήσεις, αλλά κυρίως μέσα από την αναζήτηση και μελέτη του ρόλου των παραγράφων σε άλλα σχολικά μαθήματα, θα κατανοήσουν γιατί είναι σημαντικό να γνωρίζουν να γράφουν παραγράφους στην παραγωγή του γραπτού τους λόγου. Eκτός από τα προτεινόμενα κείμενα και ασκήσεις είναι χρήσιμο ο εκπαιδευτικός να συνεργαστεί με κάθε μαθητή στη βελτίωση των παραγράφων που ήδη έχει γράψει στο μάθημα της Γλώσσας ή σε άλλα μαθήματα.

 

Δ. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

 

Στην υποενότητα αυτή στόχος είναι η εξοικείωση του μαθητή με το λεξιλόγιο των κειμένων με:

α. την επιλογή λεξιλογίου για τη συγκεκριμένη θεματική ενότητα (σχολείο-μαθητής) το οποίο θα αξιοποιηθεί στην παραγωγή λόγου,

β. τη συλλογή λέξεων και φράσεων που χρησιμεύουν στη συνοχή των προτάσεων εντός της παραγράφου,

γ. τον εντοπισμό των βασικών ορθογραφικών δυσκολιών στις καταλήξεις των λέξεων από τον ίδιο τον μαθητή και την προσπάθεια αυτοβελτίωσης με την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού.

 

Ε. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ

 

Στην ενότητα αυτή θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην παραγωγή προφορικού λόγου και θα ζητηθεί η παρουσίαση της πρώτης ή της δεύτερης άσκησης από όλους τους μαθητές της τάξης. Κρίθηκε σκόπιμο να ασκηθούν οι μαθητές από νωρίς σε μορφές ρητορικού λόγου, κάτι που θα συνεχιστεί και στις επόμενες τάξεις. Oι μαθητές πρέπει να προσέξουν ιδιαίτερα τα κριτήρια αυτοαξιολόγησης που τους δίνονται.

Στην παραγωγή γραπτού λόγου που ακολουθεί, προτείνεται να δοθεί η δυνατότητα στους μαθητές να συντάξουν ένα κείμενο, λαμβάνοντας υπόψη τα κριτήρια αξιολόγησης και κυρίως να προσέξουν τη δομή-οργάνωση των παραγράφων.

 

Διαθεματική εργασία

 

Με τη δραστηριότητα αυτή επιδιώκεται η άσκηση των μαθητών στη συνεργασία (ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων) για την ολοκλήρωση ενός σχεδίου εργασίας. Να δοθεί ιδιαίτερα έμφαση στα βασικά βήματα μιας τέτοιας προσέγγισης, δηλαδή στη συλλογή υλικού, στην κατάταξή του, στην εργασία σε ομάδες για την παραγωγή ποικίλων κειμένων και ιδιαίτερα στην τελική σύνθεση και παρουσίαση του αποτελέσματος στην τάξη ή στο σχολείο.

 

 

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Εγώ και εμείς - Σχολείο (βίντεο, 11:50min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
• Ευμενίδες: Η άρνηση της βίας - συζήτηση με τους ηθοποιούς (βίντεο, 3:52min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση
• Προφορικός και γραπτός λόγος, Περικλής Πολίτης [πηγή: Πύλη για την ελληνική γλώσσα

 

 

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Εγώ και εμείς - Σχολείο (βίντεο, 11:50min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
• Ευμενίδες: Η άρνηση της βίας - συζήτηση με τους ηθοποιούς (βίντεο, 3:52min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση
• Προφορικός και γραπτός λόγος, Περικλής Πολίτης [πηγή: Πύλη για την ελληνική γλώσσα
• Παράγραφος

 

Ασκήσεις

• 1^η άσκηση για την παράγραφο
• 2^η άσκηση για την παράγραφο
• 3^η άσκηση για την παράγραφο
• 4^η άσκηση για την παράγραφο
• 5^η άσκηση για την παράγραφο
• 6^η άσκηση για την παράγραφο
• 7^η άσκηση για την παράγραφο
• 8^η άσκηση για την παράγραφο
• 9^η άσκηση για την παράγραφο
• 10^η άσκηση για την παράγραφο
• άσκηση για τη δομή της παραγράφου © Γεωργία Μουντράκη
• Κουίζ για την 1η και 2η ενότητα © Γεωργία Μουντράκη