2. Ιστορικά στοιχεία

2.1. Η Ονομασία

Ο Καρδαμάς είναι πολύ παλαιό χωριό,  και με το ελληνικό αυτό όνομα τον συναντάμε  σε γραπτές πηγές ήδη από τα χρόνια τής πρώτης Οθωμανικής κατοχής (Τουρκοκρατίας) τής Χώρας μας.

Το όνομα Καρδαμάς προέρχεται από το φυτόν Κάρδαμον, τού γένους " Λεπίδιον". Το φυτό Κάρδαμον εφύετο καθ'  όλον το μήκος τού " μυλαύλακου",  που διέσχιζε το χωριό από Ανατολάς προς Δυσμάς, από πολλών αιώνων μέχρι και τα τέλη τής δεκαετίας τού 1970, και  στις όχθες τού οποίου λειτουργούσαν πέντε (5!) Μύλοι ( νερόμυλοι).

Το κάρδαμον εφύετο επίσης και  κατά μήκος τού μοναδικού ενεργού ποταμού τής περιοχής ( είναι το Καρδαμαίϊκο ποτάμι ή ποταμός Κάρδαμος), που διασχίζει και σήμερα το χωριό ( από Ανατολάς προς Δυσμάς) και  έχει νερό καθ' όλο το έτος. Το πλήθος τών φυομένων καρδάμων ήτο το χαρακτηριστικό τού χωριού, και εξ αυτού τού λόγου το χωριό ονομάσθηκε Καρδαμάς.

 Δέον να σημειωθή, ότι η ονομασία κάρδαμον για το φυτό τού γένους " Λεπίδιον"  είναι εν χρήσει από τής Ελληνικής αρχαιότητος ( ρήμα καρδαμίζω, και  στην αττική διάλεκτο: καρδαμιώ=ομιλώ περί καρδάμων, φλυαρώ).

2.2.  Τα παλαιότερα Γραπτά Τεκμήρια

α) Η πιό παλαιά γραπτή πηγή , που έχουμε εμείς στην διάθεσή μας για το χωριό Καρδαμάς, είναι τού Ιταλού περιηγητή Pier Antonio Pacifico, ο οποίος περιηγήθηκε την Ηλεία κατά την διάρκεια τού Ενετοτουρκικού Πολέμου ( 1685-1687). Ο Pacifico κατέγραψε τις ταξειδιωτικές και γεωγραφικές πληροφορίες του στο βιβλίο: " Breve descrizzione Corografia del Peloponneso o Morea con l' origine", το οποίο εξέδωσε στην Βενετία το έτος 1700. Ο Pacifico καταγράφει την περιοχή τής Γαστούνης ( Territorio di Gastougni) και παραθέτει κατάλογο με 139 τοπωνύμια χωριών, μεταξύ τών οποίων αναφέρονται:  ο Καρδαμάς ( Kardama), το Κουρτίκι ( Cartichi), και το Λατίφι (Latifi). Άγνωστον γιατί δεν καταγράφει τον οικισμό Χέλμη, παρά το γεγονός, ότι η Χέλμη την εποχή εκείνην είχε πληθυσμό περίπου όσο και ο Καρδαμάς ( βλ. οικισμός Χέλμη).

( Βλ. Σταύρου Γ. Κατσουλέα, "ΙΤΑΛΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΗΛΕΙΑ ΤΟ 17ο ΑΙΩΝΑ" , στο: "ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΄ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΗΛΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (23-26 Νοεμ. 1978)", ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ,  ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7,  ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1980,  Σελ. 174 κ.ε.)

β) Την ιδίαν περίοδο, οι Ενετοί επραγματοποίησαν γενική απογραφή στην Πελοπόννησο ( έτος 1699-1700, Απογραφή GRIMANI), και το χωριό Καρδαμάς (Cardamma) εμφανίζεται και εκεί ως οικισμός, όπως και οι οικισμοί  Χέλμη (Ghelmi) και Κουρτίκι(Courtichi).

Τα πληθυσμιακά στοιχεία τού Καρδαμά, συμφώνως προς την απογραφή GRIMANI το 1699-1700, είναι τα εξής:

-  Πλήθος οικογενειών 32

-  Πλήθος κατοίκων 83.

Για να σχηματίσει κάποιος ολοκληρωμένη εικόνα για τον πληθυσμό τού Καρδαμά ( με ή χωρίς τους οικισμούς: Κουρτίκι και Χέλμη), κατά την εποχήν εκείνην, δέον να λάβει υπ' όψη του τους πληθυσμούς τών γειτονικών προς τον Καρδαμά χωριών, συμφώνως πάντοτε προς την απογραφή GRIMANI:

* Καρδαμάς(kardamma): Οικογένειες 32, κάτοικοι 83

* Κουρτίκι (Courtichi): οικογένειες 11, κάτοικοι 41

* Χέλμη (Ghelmi): οικογένειες 27, κάτοικοι 89

* Μυρτιά (Mertia): οικογένειες 26, κάτοικοι 86

* Ροβιάτα(Roviata): οικογένειες 41, κάτοικοι 152

* Δερβιτσελεπή(Dervis Celepi), δηλαδή η σημερινή κάτω Αμαλιάδα: οικογένειες 52, κάτοικοι 201

 ( Βλ. ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ,  "ΑΠΟΓΡΑΦΗ  GRIMANI (1700)" στο: "ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ  ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ, 13ος-18ος ΑΙΩΝΑΣ" , ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ-ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1987,  Σελ. 231 κ.ε.)

γ) Κατά την Απογραφή GRIMANI (1699-1700) δεν απεγράφησαν μόνον οι κάτοικοι και οι Οικισμοί στην Περιφέρεια τής Ηλείας. Οι Ενετοί, με την βοήθεια τών Ιερέων τών χωριών τα οποία απεγράφοντο, κατέγραψαν και τους χριστιανικούς Ιερούς Ναούς, οι οποίοι υπήρχαν και ελειτουργούσαν σε κάθε χωριό. Αυτή η απογραφή τών Ιερών Ναών έγινε βεβαίως για λόγους καθαρά φορολογικούς. Αποτελεί, όμως, η απογραφή αυτή  λειτουργούντων Ιερών Ναών στα χωριά, σημαντική πηγή πληροφόρησης για την ύπαρξη και την ιστορία τών οικισμών αυτών.

Συμφώνως, λοιπόν, προς το Αρχείον GRIMANI, υπήρχε και ελειτουργούσε στον Καρδαμά, το 1699-1700, χριστιανικός  Ιερός Ναός, με το όνομα "Άγιος Ιωάννης". Συγκεκριμένως αναφέρεται: "Καρδαμάς: Άγιος Ιωάννης".

Το ότι ελειτουργούσε ο Ναός αυτός κατά το έτος Απογραφής (1699-1700) και δεν ήτανε ερημωμένος, καταδεικνύεται από το ίδιο Αρχείον GRIMANI, δεδομένου ότι, όπου οι Ενετοί διεπίστωναν, πως ο Ναός ήτανε ερημωμένος, το κατέγραφαν, όπως συνέβη με το χωριό Σελήμ Τσαούση, για τον Ναό τού οποίου μάς δίδεται η πληροφορία από το ίδιο Αρχείο: " Σελήμ Τσαούση: Ερήμωσε  Άγιος Γεώργιος".

 ( Βλ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Δ. ΣΙΑΚΩΤΟΥ, "Η ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΕΝΟΡΙΑΚΩΝ ΝΑΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΓΑΣΤΟΥΝΗΣ (ΕΠΙΣΚΟΠΗ ΩΛΕΝΗΣ) ΤΟ 1699-1700", στο "ΗΛΕΙΑΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ", Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2005, τ.10,   Σελ. 225 κ.ε.)

2.3. Κατάρριψη ιστορικών ανακριβειών

 Από τα ως άνω εκτεθέντα γραπτά τεκμήρια, προκύπτει αβιάστως και προφανώς, ότι το χωρίον Καρδαμάς υπήρξε ως οικισμός μονίμων κατοίκων ( και μάλιστα με πληθυσμόν ισοδύναμον εκείνων τών γύρω χωριών) πολύ πριν από το έτος 1685, όταν περιηγήθηκε τον τόπο ο Ιταλός Περιηγητής Racifico(1685-1687).

Ελέγχονται, επομένως, ως ιστορικά ανακριβείς οι αναφορές:

1) Τού Γυμνασιάρχου ΠΑΝ. ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΥ, στο βιβλίο του " "ΟΙΚΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ Τ. ΔΗΜΟΥ ΗΛΙΔΑΣ ΚΑΙ ΕΛΙΣΑΣ" ( Έκδοσις Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας, 1982), στην σελ. 112 τού οποίου αναφέρει: " Ο Καρδαμάς αρχίζει να συγκροτείται σαν οικισμός από την δεύτερη περίοδο τής Τουρκοκρατίας( σ.σ. μετά το 1715). Όλη την περίοδο τού Τουρκικού ζυγού η περιοχή κατακλυζόταν από Βλαχοποιμένες, που έμεναν παροδικά ή μόνιμα". Τίποτε το ανακριβέστερον, δεδομένου ότι η  παλαιόθεν ύπαρξη τού( Ελληνικού ονόματος)  οικισμού Καρδαμά μαρτυρείται από γραπτές πηγές!

2) Τών διαφόρων Ηλειακών Ιστοσελίδων στο Διαδίκτυο, που αναπαράγουν αυτολεξεί τον ανιστόρητον  ισχυρισμόν: "Ο Καρδαμάς  ως συνοικισμός δημιουργείται με την απελευθέρωση (1830;) από τους Γορτύνιους κατοίκους του Κορτύκι"! Πλήρης άγνοια τών ιστορικών και γεωγραφικών δεδομένων! ( Καλόν θα είναι κάποτε να καταργήσουν αυτές τις ανιστόρητες αναφορές οι υπεύθυνοι τών ιστοσελίδων αυτών, που αντιγράφουν, ασυστόλως και ακρίτως, ο ένας τον άλλον!).

Ο Καρδαμάς, λοιπόν, ως οικισμός μονίμων κατοίκων, υπάρχει πολύ πριν από το 1685!

Και, όχι μόνον αυτό, αλλά, αποτελούσε και το κέντρο τών συναναστροφών και δραστηριοτήτων τών κατοίκων τών γύρω οικισμών( Μυρτιά, Αλποχώρι, Μεσολογγάκι, Ροβιάτα, Δερβίς-Τσελεπί, Καλίτσα, Σαβάλια), εξ αιτίας τών 5(!) νερόμυλων, που διέθετε, νερόμυλοι οι οποίοι ήσαν σχεδόν οι μόνοι στην περιοχήν  από Μυρτιά μέχρι Σαβάλια! (Για τους 5 νερόμυλους θα μιλήσουμε σε άλλην σελίδα αυτού εδώ τού Ιστοτόπου).

2.4. Καρδαμάς: Κέντρο τών συναναστροφών τών κατοίκων από τους πέριξ οικισμούς

Εάν λάβουμε υπ' όψη μας το γεγονός, ότι στο παρακείμενο ( και λίαν εγγύς) χωριό Κουρτίκι ( που σήμερα ανήκει στον οικισμό Καρδαμά) δεν κατεγράφη χριστιανικός ιερός Ναός υπό τών Ενετών, τότε μπορούμε( με ισχνές επιφυλάξεις) να συμπεράνουμε, ότι οι χριστιανοί κάτοικοι τού Κουρτικίου εκκλησιάζοντο στον Καρδαμά ( απόσταση περίπου 1000-1500 μέτρων!), και επομένως ότι Καρδαμάς και Κουρτίκι αποτελούσαν έναν εν δυνάμει ενιαίον Οικισμό, πρό τού 1685( με συνολικόν πληθυσμόν: 44 οικογένειες με 124 κατοίκους)! 

Μαζί, δε, με τον οικισμόν Χέλμη ( απόσταση από Καρδαμά: 1000-1500 μέτρων),  προκύπτει συνολικός πληθυσμός( 1685) : 71 οικογένειες με 213 κατοίκους!

Έχουμε, δηλαδή στον Καρδαμά , κατ' ουσίαν τον μεγαλύτερο Οικισμόν τής περιοχής, από Σαβάλια μέχρι Αλποχώρι!

 Για όσους δεν γνωρίζουν την περιοχή, πρέπει να σημειώσουμε, ότι:  τα κέντρα τών τριών οικισμών: Καρδαμάς-Κουρτίκι-Χέλμη αποτελούν ένα  τρίγωνο με κάθε πλευρά  μήκους 1000-1500 μόνον μέτρων!

Όλοι οι άλλοι οικισμοί γύρω από τον Καρδαμά ( Αλποχώρι, Ασφαλακτός,  Μεσολογγάκι, Δερβίς-Τσελεπί, Καλίτσα, Ροβιάτα, Σαβάλια)  απέχουν  από τον Καρδαμά ( και από τους 5 νερόμυλους, που διέθετε), από 2,5 έως και 6 χιλιόμετρα!

Με βάση τα γεωγραφικά δεδομένα και τις δυνατότητες επικοινωνίας μεταξύ τών κατοίκων τών οικισμών γύρω από τον Καρδαμά ( δρόμοι, μονοπάτια), μπορούμε να  συμπεράνουμε, ότι  οι τρείς οικισμοί: Καρδαμάς-Χέλμη-Κουρτίκι αποτελούσαν, μαζί με τον Ασφαλακτό και το Παλούκι,  κατ' ουσίαν έναν  εν δυνάμει ενιαίο και τον  μεγαλύτερον τής περιοχής οικισμόν ( τουλάχιστον 213 κάτοικοι),με τον οποίον επικοινωνούσαν αμέσως  οι κάτοικοι τών άλλων πέριξ οικισμών, αφού:

1) Οι  5 νερόμυλοι στην περιφέρεια Ασφαλακτός-Κουρτίκι-Χέλμη-Καρδαμάς-Λατίφι-Παλούκι ( πορεία "Μυλαύλακου"), την εποχήν εκείνην, συγκροτούσαν κατ' ουσίαν την μοναδικήν "βιομηχανικήν" δραστηριότητα όχι μόνον στην, ενιαία λόγω εγγύτητος και πορείας τού "Μυλαύλακου", γεωγραφική ενότητα: Ασφαλακτός- Κουρτίκι-Χέλμη-Καρδαμάς-Παλούκι, αλλά και σε ολόκληρη την περιφέρεια, που περιελάμβανε: Σαβάλια- Ροβιάτα-Καλίτσα-Δερβίς Τσελεπί- Ασφαλακτό-Κουρτίκι-Χέλμη-Καρδαμά-Παλούκι-Μεσολογγάκι (δεν υπήρχαν τότε τα παρακείμενα σήμερα Δουνέϊκα)- Αλποχώρι. 

2) Οι κάτοικοι τών  άλλων δύο όμορων οικισμών ( Κουρτικίου-Χέλμης) αναγκαστικώς επικοινωνούσαν, τόσον λόγω τής μικρής αποστάσεως (1000-1500 μέτρων)  όσον  και λόγω τών δυνατοτήτων επικοινωνίας (υπάρχοντες  δρόμοι-μονοπάτια), σχεδόν καθημερινώς  με τον εγκύτατον ( 1000-1500 μέτρα) "βιομηχανικόν" οικισμό Καρδαμά   για τις καθημερινές τους ανάγκες επιβίωσης και συναλλαγής( εντός τών στενών  ορίων τού τότε οικισμού Καρδαμά υπήρχον και ελειτουργούσαν δύο νερόμυλοι: τού Ανδριόπουλου  και στο "Χορδοκόπι"-"Τρία Γεφύρια"). Για τις τοποθεσίες τών 5 νερόμυλων, θα μιλήσουμε σε άλλο σημείωμα αυτού εδώ τού Ιστοτόπου.

( Συντόμως η συνέχεια................)             Άγγελος Λιβαθινός

( Επιτρέπεται η αντιγραφή τών ανωτέρω στοιχείων, με την προϋπόθεση, στον χώρο που μεταφέρονται αυτά τα στοιχεία να αναφέρεται η Ιστοσελίδα μας και ο Συγγραφεύς τής Εργασίας αυτής,  Άγγελος Λιβαθινός )