·       ΤΡΑΓΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 1922

Μετά τη συνθήκη των Σεβρών (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920) , το όνειρο της μεγάλης ιδέας είχε γίνει σχεδόν πραγματικότητα. Η Ελλάδα έγινε το κράτος των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών..

              Δυστυχώς, όμως, αυτό κράτησε μόνο δύο χρόνια. Παραμόνευε o εθνικός διχασμός στην κρίσιμη αυτή στιγμή για την Ελλάδα. Επί πλέον, τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, που ήταν φίλοι και σύμμαχοι της Ελλάδας, υποστήριξαν την Τουρκία, που ήταν αντίπαλός τους στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Συνέπεια των γεγονότων αυτών ήταν η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου τον Αύγουστο του 1922, η άτακτη υποχώρηση και αποχώρηση του ελληνικού στρατού και πληθυσμού.

Οι συγκυρίες που συνήργησαν για τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922 ήταν πολλές και ποικίλες. Η ελληνική κυβέρνηση της περιόδου 1920-1922 δεν στάθηκε ικανή να κατανοήσει που κατευθυνόταν η χώρα με την πολιτική που ακολουθούσε. Τα πολιτικά και στρατιωτικά λάθη της ελληνικής ηγεσίας ήταν μια από τις αιτίες που οδήγησαν στην ελληνική ήττα. Ο κυριότερος λόγος ίσως, όμως, ήταν η αντιπαλότητα και τα συγκρουόμενα συμφέροντα της Αγγλικής, Γαλλικής, Αμερικανικής, Ιταλικής και Ρωσικής πολιτικής στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και η ταχύτητα με την οποία ανασυγκροτήθηκε ο τουρκικός στρατός υπό τον Κεμάλ Ατατούρκ. Το αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν ο θάνατος, οι κακουχίες και η προσφυγιά για ενάμισι περίπου εκατομμύριο Έλληνες που ζούσαν στη Μικρά Ασία μέχρι τον Αύγουστο του 1922.

Με την αποχώρηση και των τελευταίων από τη Μικρά Ασία στις 6/19 Σεπτεμβρίου του 1922 δεν υπήρχε μέτωπο των δυνάμεων Ελλάδας και Τουρκίας. Παρέμενε όμως ανοιχτό για τους Τούρκους το ζήτημα της Ανατολικής Θράκης. Στις 31 Αυγούστου / 12 Σεπτεμβρίου ο Κεμάλ δήλωσε στον Άγγλο πρόξενο στη Σμύρνη ότι θεωρούσε πως η Τουρκία βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με την Αγγλία και ότι μόνο η άμεση παραχώρηση της Ανατολικής Θράκης θα μπορούσε να αποτρέψει τη σύγκρουση ανάμεσα στο συμμαχικό και τον τουρκικό στρατό στην ουδέτερη ζώνη των στενών. Θορυβημένη η Γαλλία, με τη σύμφωνη γνώμη της Ιταλίας, πρότεινε στην Αγγλία τη μετατόπιση των ελληνικών συνόρων στη Θράκη στη γραμμή Αίνου Μηδείας, από τη γραμμή Τσατάλτζας της Συνθήκης των Σεβρών. Η ρήξη των συμμάχων άφησε μόνους τους Άγγλους στα Δαρδανέλια να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους, γιατί η γαλλική πλευρά παρέμενε ανένδοτη στην άποψη ότι "ο μόνος τρόπος με τον οποίο θα μπορούσε να αποφευχθεί ο πόλεμος ήταν να δεσμευθούν, άμεσα και δημόσια, οι σύμμαχοι στο ζήτημα της παραχωρήσεως στην Τουρκία της Ανατολικής Θράκης".

             Έτσι, σε κοινή ανακοίνωση τους προς την κυβέρνηση της Άγκυρας με ημερομηνία 10/23 Σεπτεμβρίου, καλούσαν την Τουρκία σε διαπραγμα-τεύσεις ειρήνης με αντάλλαγμα την προσφορά της Ανατολικής Θράκης. Μέχρι τη σύγκληση του Συνεδρίου Ειρήνης, αναλαμβάνουν να πείσουν την Ελλάδα να αποσύρει τα στρατεύματα της στην Ανατολική Θράκη, σε μια νέα γραμμή που θα την καθόριζαν από κοινού οι διοικητές των συμμαχι-κών δυνάμεων στην ουδέτερη ζώνη και εξουσιοδοτημένοι αντιπρόσωποι της Ελλάδας και της Τουρκίας, σε σύσκεψη στα Μουδανιά της Προπο-ντίδας. Η Ελλάδα δεν έπαιξε κανένα ρόλο, στις διασυμμαχικές αυτές διαπραγματεύσεις, αλλά ενημερώθηκε για τα αποτελέσματα τους. Η κυβέρνηση Τριανταφυλλάκου, στο βαθμό που κυβερνούσε, στις 12/25 Σεπτεμβρίου δέχτηκε να συμμορφωθεί με την απόφαση των Δυνάμεων, ως προς το ζήτημα της Θράκης.

Η Ανατολική Θράκη, ωστόσο, κάθε άλλο παρά "Χαμένη" μπορούσε να θεωρηθεί για την Ελλάδα. Το Τέταρτο Σώμα Στρατού όχι μόνο δεν είχε καμιά ανάμιξη, στο μικρασιατικό μέτωπο, αλλά είχε σημαντικά ενισχυθεί από το βόρειο συγκρότημα του ελληνικού στρατού που είχε περάσει με ελληνικά πολεμικά στη Ραιδεστό. Ακόμα και αν υποτεθεί ότι η Τουρκία ήταν αποφασισμένη να πετύχει με πόλεμο την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης, το Σεπτέμβριο/Οκτώβριο του 1922, έπρεπε να νικήσει τις βρετανικές δυνάμεις στην ουδέτερη ζώνη, να καταλάβει τα Δαρδανέλια και, το σπουδαιότερο, να αποδεχθεί η Αγγλία την τυπική αυτή ήττα της και να αποχωρήσει από τα Στενά και την Κωνσταντινούπολη, χωρίς να χρησιμοποιήσει το στόλο της, έπρεπε επίσης οι δυνάμεις της να περάσουν στην Ευρώπη μη διαθέτοντας αξιόλογη ναυτική υποστήριξη (ο ελληνικός στόλος ήταν ακόμη στην Προποντίδα) και έπρεπε να νικήσει τον ελληνικό στρατό και να καταλάβει την Ανατολική Θράκη. Όλα αυτά έπρεπε να ολοκληρωθούν μέσα σε μερικές εβδομάδες, γιατί ερχόταν ο χειμώνας.

Ο ελληνικός στρατός, που με την "επέκταση της ελληνικής ζώνης" μετά τις επιχειρήσεις του 1920 σχημάτιζε προστατευτική ασπίδα για τις συμμαχικές θέσεις στην ασιατική πλευρά της ουδέτερης ζώνης, βρέθηκε στην Ανατολική Θράκη καλυπτόμενος από τα συμμαχικά στρατεύματα και τη στιγμή εκείνη καλείται να προσφέρει μια ύστατη υπηρεσία. Να αποχωρήσει στα δυτικά πίσω από τον Έβρο και μάλιστα πριν από το Συνέδριο της Ειρήνης (πράγμα που σήμαινε 250.000 νέους πρόσφυγες) για να αποκλειστεί με τον τρόπο αυτό η πιθανότητα πολέμου ανάμεσα στην Τουρκία και την Αντάντ, ουσιαστικά με την Αγγλία.

Στις 13/26 Σεπτεμβρίου στρατιωτικό αεροπλάνο έριχνε πάνω από την Αθήνα προκηρύξεις με υπογραφή του συνταγματάρχη Στυλιανού Γονατά. Ανελάμβανε τη διακυβέρνηση η "Επαναστατική Επιτροπή" με πρόεδρο τον συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα. Στις 15/28 Σεπτεμβρίου, ο Πλαστήρας και ο Γονατάς είχαν κοινή συνάντηση με τους πρεσβευτές Αγγλίας και Γαλλίας. Δοκίμασαν μεγάλη απογοήτευση, όταν πληροφορήθηκαν από τους δυο πρεσβευτές ότι η απόφαση των δυνάμεων σχετικά με την παραχώρηση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία ήταν οριστική. Πίστευαν ότι με την απομάκρυνση του Κωνσταντίνου θα άλλαζε η στάση της Αγγλίας και της Γαλλίας σε όλα τα ζητήματα, ακόμα και στο ζήτημα της Ανατολικής Θράκης.

Οι αρχηγοί δεν πρόβαλαν καμιά ουσιαστική αντίρρηση για το θέμα της Θράκης. Σε νέα συνάντησή του με τον Πλαστήρα, στις 19 Σεπτεμβρίου/2 Οκτωβρίου, ο Άγγλος πρεσβευτής διευκρίνισε ότι η Ελλάδα δε θα έπρεπε να περιμένει βοήθεια από την Αντάντ, αν δεν αποδεχόταν τις αποφάσεις της. Ο Πλαστήρας δήλωσε ότι ο ίδιος δεν ήταν πολιτικός και ότι θα ακολουθούσε στο σημείο αυτό τις συμβουλές του Βενιζέλου, που το κίνημα τον είχε διορίσει, από τις 14/27 Σεπτεμβρίου, αντιπρόσωπο της Ελλάδας στο εξωτερικό.

Ο Βενιζέλος είδε τον Άγγλο υπουργό εξωτερικών στο Λονδίνο, στις 20 Σεπτεμβρίου / 3 Οκτωβρίου και ενημερώθηκε επίσημα για την απόφαση της Αντάντ. Την ίδια μέρα, διαβίβασε τηλεγραφικά τις απόψεις του στην Αθήνα. "Η απώλεια της Ανατολικής Θράκης", έγραφε, "ήταν καταστροφή ανεπανόρθωτος... εφόσον οι Δυνάμεις απεφάσισαν την απόδοσιν ταύτην εις την Τουρκίαν". "Η κυβέρνηση είναι ανάγκη όσον τάχιστα να χάραξη την πολιτικήν της. Εάν η πολιτική αυτή περιλαμβάνη την απόφασιν όπως εμμείνωμεν να κρατήσωμεν την Θράκην και εναντίον της γνώμης πρώην συμμάχων μας, αι θερμοί μου ευχαί θα συνοδεύουν τον αγώνα τούτον του Έθνους, αλλά ευρίσκομαι εν τοιαύτη περιπτώσει εις την θλιβεράν ανάγκην να αρνηθώ την αποδοχήν της τιμητικής εντολής όπως αντιπροσωπεύσω την χώραν εις το εξωτερικόν".

Αμέσως μετά το τηλεγράφημα Βενιζέλου, η ελληνική αντιπροσωπεία αναχώρησε για τα Μουδανιά για τη σύσκεψη που θα άρχιζε το πρωί της 20ης Σεπτεμβρίου / 3ης Οκτωβρίου. Στις 25 Σεπτεμβρίου / 8 Οκτωβρίου ο Βενιζέλος έστειλε το ακόλουθο τηλεγράφημα στους πληρεξούσιους Θράκες στα Μουδανιά, από το Παρίσι: "Ανακοινώσατε, παρακαλώ, τηλεγράφημα εις πληρεξουσίους Θράκης, Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι' Ελλάδα και επανέρχεται εις άμεσον κυριαρχίαν Τουρκίας, αποκλειόμενης πάσης διαμέσου λύσεως, οία υπονοούμενη εις τηλεγράφημα σας. Επιπλέον υποχρεούμεθα να εκκενώσωμεν από τούδε Θράκην. Ολόκληρος προσπάθεια μου στρέφεται πως χάνοντες Θράκης να σώσωμεν εν μετρώ δυνατώ Θράκας. Γνωρίζετε ότι πάσαι αι εγγυήσεις, ας συνθήκη ειρήνης ηδυνατο να προΐδη και ας Τούρκοι θα εδέχοντο, ουδεμίαν ασφάλειαν πραγματική αποτελούσι δια χριστιανούς και χαίρω, διότι επί τούτω συμφωνείτε εντελώς. Όσον τραγικόν και αν είναι, ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσι την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν αυτοί και προγονοί των, δεν υπάρχει άλλο μέσον σωτηρίας δι' αυτούς μετά την θριαβευτικήν επιστροφήν των Τούρκων εις Ευρώπην. Κάμνω ότι δυνατόν, όπως επιτύχω, ίνα την αποχώρησιν της Ελληνικής Διοικήσεως μη επακολούθηση αμέσως επαναφορά Τουρκικής Διοικήσεως και Χωροφυλακής, αλλά συμμαχικά στρατεύματα αναλάβωσι προσωρινώς διοίκησιν, ίνα δοθή καιρός εις θέλοντας εκ των κατοίκων να μετοικήσουν αποκομίζοντες την κινητήν περιουσίαν των. Νομίζω δια τούτο ότι από τούδε πρέπει ν' αρχίση μεταφορά, χωρίς να χάνηται διόλου καιρός και δέον να φροντίσητε συνεννοούμενοι μετά της Κυβερνήσεως, όπως πλοία χρησιμοποιούμενα μέχρι τούδε δια μεταφοράν προσφύγων Μ. Ασίας διατεθώσιν εις μεταφοράν προσφύγων Θράκης. Μέρος υμών πρέπει ίσως να μεταβή επί τόπου, όπως εκ συμφώνου μετά κατοίκων και Κυβερνήσεων δέον να απαιτήσητε διορισμόν ανώτατου υπαλλήλου, όστις να εξουσιοδοτηθή με οργάνωσιν εκκενώσεως. Εάν, ως μανθάνω εξ εφημερίδων, στρατηγός Νίδερ διωρίσθη αρχηγός στρατιάς Θράκης, δύναται ούτος λαμβάνων σχετικάς οδηγίας Κυβερνήσεως να παράσχη πολύτιμον επικουρίαν εις εκκένωσιν υπό πνεύμα αληθώς ανθρώπινον. Ζήτημα στεγάσεως μεταναστευόντων είναι σχεδόν άλυτον. Από της Κυβερνήσεως δέον να ζητήσητε, όπως κατά δεινοτάτην αυτήν εθνικήν κρίσιν, αφού εκλεγώσι καταλληλότερα μέρη προορισμού, επιβληθή εις κατοίκους να δεχθώσι εντός των οικιών των ανάλογους οικογενείας μεταναστών. Ο Ερυθρός Σταυρός δε ν' απευθυνθή επειγόντως εις διεθνή Επιτροπήν Ερυθρού Σταυρού, όπως ζήτηση άμεσον επικουρίαν αυτού προς πρόληψιν επιδημιών".

Ο ελληνικός στρατός διατάχθηκε ν' αρχίσει αμέσως τα μεσάνυχτα της 1ης/14ης Οκτωβρίου να αποχωρεί από την επαρχία. Μαζί με τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις άρχισε και η έξοδος του ελληνικού πληθυσμού. Στις 12/25 Νοεμβρίου, σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής, οι Έλληνες παρέδωσαν στους Συμμάχους και εκείνοι την ίδια μέρα διαβίβασαν στην Τουρκία τη διοίκηση της Ανατολικής Θράκης.

          Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης σήμαινε τη μετακίνηση των 260.000 Θρακών προσφύγων με την οικοσκευή τους και μέρος της σοδειάς τους, όπως και την αποχώρηση δεκάδων χιλιάδων προσφύγων από τη Μικρά Ασία, οι οποίοι τον προηγούμενο μήνα, με την κατάρρευση του μετώπου της Μικράς Ασίας, είχαν καταφύγει στη Θράκη. Μετακινήθηκαν επίσης Αρμένιοι, Κιρκάσιοι και Τούρκοι αντικεμαλικοί των οποίων ο αριθμός δεν είναι γνωστός. Τη μετακίνηση συμπλήρωσε η αποχώρηση 70.000 περίπου στρατιωτών της Στρατιάς Θράκης, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν δυτικά του Έβρου. Μαζί και τελευταίοι αποχώρησαν οι Έλληνες δημόσιοι υπάλληλοι και η ελληνική χωροφυλακή. Κατά τις είκοσι ημέρες της εκκένωσης της Θράκης δηλαδή, μετακινήθηκαν προς δυτικά πάνω από 400.000 άτομα. Οι μετακινήσεις έγιναν με τραίνα, με πλοία και οδικώς με κάρα, τα οποία ήταν τότε διαθέσιμα στη Θράκη. Στις 16 Οκτωβρίου του 1922 το σύνολο των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης (περισσότεροι από 160.000) συναποκομίζοντας ένα μέρος από την κινητή τους περιουσία, πλην των σιτηρών, εγκατέλειψαν τις εστίες τους. Οι πρόσφυγες μετέφεραν ακόμα και κειμήλια καθώς και βιβλία. Οι 25.000 Έλληνες της χερσονήσου της Καλλιπόλεως έφυγαν αργότερα (μέχρι 11 Νοεμβρίου) . Οι Έλληνες της Τσατάλτζας και ένα μεγάλο μέρος του νομού Κωνσταντινουπόλεως έφυγαν το 1924, σύμφωνα με τα μέτρα της ανταλλαγής των πληθυσμών.

Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης

·       ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ.

13.08.1922 -Τουρκική επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ
14.08.1922- Διάσπαση του ελληνικού μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ
21.08.1922- Διάταγμα αποστράτευσης των προ του 1918 κλάσεων του Ελληνικού Στρατού
27.08.1922- Είσοδος των Τούρκων στη Σμύρνη
29.08.1922- Οι Άγγλοι αρχίζουν να οχυρώνουν το Τσανάκ Καλέ και να συγκεντρώνουν δυνάμεις
31.08.1922- Ο Κεμάλ στη Σμύρνη. Δήλωσή του ότι μόνο η παραχώρηση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία θα απέτρεπε τη σύγκρουσή του με τους Συμμάχους
02.09.1922- Το αγγλικό υπουργικό συμβούλιο αποφασίζει να αντιμετωπίσει ένοπλα απόπειρα παραβίασης της ουδέτερης ζώνης στο Τσανάκ Καλέ από τους Τούρκους
02.09.1922- Έκκληση των Άγγλων προς τις αποικίες για στρατιωτική ενίσχυση κατά της Τουρκίας
03.09.1922- Άρνηση των αποικιών, εκτός της Νέας Ζηλανδίας, για αποστολή στρατευμάτων στα Δαρδανέλλια.
03.09.1922- Ανακοίνωση της αγγλικής κυβέρνησης ότι θα αντιμετωπισθεί με πόλεμο η παραβίαση της ουδέτερης ζώνης από την Τουρκία
03.09.1922- Άφιξη του Πλαστήρα στη Χίο. Αμέσως αρχίζει την προετοιμασία κινήματος
04.09.1922- Αποχώρηση των γαλλικών και ιταλικών στρατευμάτων από το Τσανάκ Καλέ
05.09.1922- Τουρκικά στρατεύματα εισέρχονται στην ουδέτερη ζώνη στην περιοχή του Τσανάκ Καλέ. Αμφότεροι Τούρκοι και Άγγλοι δεν ανοίγουν πυρ
06.09.1922- Οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες αποχωρούν από τη Μικρά Ασία
07.09.1922- Αποχώρηση των γαλλικών και ιταλικών στρατευμάτων από το Τσανάκ Καλέ
09.09.1922- Συμφωνία των Συμμάχων στο Παρίσι για εκχώρηση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία .

10.09.1922- Οι τρεις δυνάμεις ζητούν με κοινή ανακοίνωσή τους προς την Τουρκία τη συμμετοχή της σε Διάσκεψη Ειρήνης με αντάλλαγμα την απόδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
11.09.1922- Έκρηξη επαναστατικού κινήματος Πλαστήρα-Γονατά στη Χίο και στη Μυτιλήνη. Στόχος του η ανατροπή του Κωνσταντίνου και η σωτηρία της Ανατολικής Θράκης. Το σύνθημα είναι «Ελλάς-Σωτηρία»
12.09.1922- Επιβίβαση σε πλοία των επαναστατικών στρατευμάτων της Χίου και της Μυτιλήνης με προορισμό την Αττική
12.09.1922- Η Κυβέρνηση Τριανταφυλλάκου αποδέχεται την παράδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
14.09.1922- Ο Βενιζέλος αναλαμβάνει την εκπροσώπηση του επαναστατικού καθεστώτος στο εξωτερικό
15.09.1922- Είσοδος των επαναστατικών στρατευμάτων στην Αθήνα
15.09.1922- Ο Κωνσταντίνος παραιτείται
16.09.1922- Τελεσίγραφο των Άγγλων προς τους Τούρκους στο Τσανάκ Καλέ. Το τελεσίγραφο δεν επιδίδεται στους Τούρκους από τον στρατηγό Χάριγκτον
17.09.1922- Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος φεύγει από την Ελλάδα
18.09.1922- Συμφωνείται μεταξύ Συμμάχων και Τούρκων Διάσκεψη Ανακωχής που θα διεξαχθεί στα Μουδανιά
19.09.1922- Θυελλώδης συζήτηση Βενιζέλου-Λόρδου Κώρζον στο Παρίσι
20.09.1922- Αρχίζει η Διάσκεψη των Μουδανιών
20.09.1922- Τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς την Επανάσταση για την αποχώρηση από την Ανατολική Θράκη
21.09.1922- Άφιξη της ελληνικής αντιπροσωπίας στα Μουδανιά
22.09.1922- Ο Βενιζέλος δηλώνει στον Λόρδο Κώρζον ότι η Ελλάδα θα αποχωρήσει από την Ανατολική Θράκη
23.09.1922- Αποχώρηση του Πλαστήρα από τα Μουδανιά
24.09.1922- Η Ελληνική Κυβέρνηση αποδέχεται την παράδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
25.09.1922- Η Ελληνική Κυβέρνηση εξουσιοδοτεί τον Έλληνα Αρμοστή στην Κωνσταντινούπολη να υπογράψει τη Συνθήκη Ανακωχής των Μουδανιών
28.09.1922- Υπογραφή της Συνθήκης των Μουδανιών. Αποχώρηση Έλληνα αντιπρόσωπου
30.09.1922- Ο Στρατηγός Νίδερ εκδίδει διαταγές για την αποχώρηση των Ελλήνων από την Ανατολή Θράκη
30.09.1922- Σύσκεψη του υπουργικού συμβουλίου στην Αθήνα και αποδοχή της εκχώρησης της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
02.10.1922- Αρχίζει η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης από τους Έλληνες
06.10.1922- Παραίτηση της Κυβέρνησης Λόυδ Τζωρτζ
20.10.1922- Συμπλήρωση της εγκατάλειψης της Ανατολικής Θράκης από τους Έλληνες
11.11.1922- Αρχίζει η αποχώρηση των Ελλήνων από τη Θρακική Χερσόνησο
15.11.1922- Παράδοση της Ανατολικής Θράκης στους Τούρκους