Η αλληγορία του σπηλαίου

ΕΝΟΤΗΤΑ 11^Η

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

- Ύστερα από αυτά, είπα, παρομοίασε την ανθρώπινη φύση μας ως προς την παιδεία και την απαιδευσία της με την εξής εικόνα. Φαντάσου δηλαδή ανθρώπους όπως ακριβώς σε οίκημα υπόγειο, κάτι σαν σπηλιά, που έχει την είσοδό της ανοιχτή προς το φως σε μεγάλη απόσταση, σε όλο το πλάτος της σπηλιάς, να βρίσκονται μέσα εκεί από παιδιά αλυσοδεμένοι από τα σκέλια και τον αυχένα ώστε να μένουν ακινητοποιημένοι και να κοιτάζουν μόνο προς τα εμπρός χωρίς να μπορούν, εξαιτίας των δεσμών, να στρέφουν γύρω το κεφάλι τους· επίσης (φαντάσου) κι ένα φως να τους έρχεται από ψηλά κι από μακριά, από μια φωτιά που καίει πίσω τους, κι ανάμεσα στη φωτιά και στους δεσμώτες, στην επιφάνεια του εδάφους, να περνάει ένας δρόμος· κι εκεί δίπλα φαντάσου ένα τειχάκι χτισμένο παράλληλα στο δρόμο σαν εκείνα τα χαμηλά παραπετάσματα που στήνουν οι ταχυδακτυλουργοί μπροστά στους θεατές για να δείχνουν από? κει τα τεχνάσματά τους.

- Το φαντάζομαι, είπε.

- Φαντάσου ακόμη ότι κατά μήκος σ' αυτό το μικρό τοίχο κάποιοι άνθρωποι μεταφέρουν κάθε λογής κατασκευάσματα που εξέχουν από το μικρό τοίχο, αγάλματα και άλλα ομοιώματα ζώων, από πέτρα, από ξύλο ή από οτιδήποτε άλλο, κι ότι, όπως είναι φυσικό, άλλοι από τους ανθρώπους που κουβαλάνε αυτά τα πράγματα μιλούν ενώ άλλοι είναι σιωπηλοί.

- Παράξενη, είπε, η εικόνα που περιγράφεις, και οι δεσμώτες παράξενοι κι αυτοί.

- Όμοιοι με εμάς, είπα εγώ·

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ - ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑΣ

1. Σύμφωνα με την εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου, οι συνομιλητές του φιλοσοφικού διαλόγου «Πολιτεία» αποφάσισαν να εξετάσουν τη φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας, μέσα στο πλαίσιο μιας θεωρητικής κατασκευής εξαρχής μιας πόλης, που συγκροτείται σιγά-σιγά για να φτάσει από το πρωτόγονο στάδιο στην πλήρη ανάπτυξή της. Συμφωνήθηκε να αναλάβουν τη διοίκηση αυτής της πολιτείας οι φιλόσοφοι και προσδιορίστηκε η φύση του ?γαθο? και οι τέσσερις αναβαθμοί της γνώσης: ε?κασία, πίστις, διάνοια, νόησις, τα οποία θα σχολιάσουμε στις ενότητες που ακολουθούν . Ο Σωκράτης θα εκθέσει τις απόψεις του αυτές στο Γλαύκωνα μέσω της αλληγορίας του σπηλαίου.

1. Η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέγει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση, που χρησιμοποιεί σύμβολα.
2. Η αλληγορία του σπηλαίου, όπως αναπτύσσεται στην αρχή του Ζ? βιβλίου της Πολιτείας, αναφέρεται:

• στην επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση,
• στην υποχρέωση που έχει ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφος, να φωτίσει τους συνανθρώπους του,
• στην αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας και στον κόσμο της νόησης, τον κόσμο των Ιδεών.
  • «?νδρι?ντας» : πρόκειται για εικόνες φυσικών αντικειμένων που προέρχονται από το ανώτερο ορατόν. Ό,τι υπάρχει στη σπηλιά (με εξαίρεση των φερόντων και των ίδιων των δεσμωτών), είτε είναι σκεύη, είτε σκιές θα πρέπει να θεωρηθούν ως λιγότερο φωτεινά και αληθή από τα ορατά που βρίσκονται εκτός σπηλιάς. Ο λόγος είναι ότι δεν αντλούν το φως και την αλήθεια τους από τον ήλιο αλλά από το φως του πυρός. Ενώ όσα βρίσκονται έξω από την είσοδο της σπηλιάς αποτελούν ένα άλλο κόσμο, που φωτίζεται από το δυνατό ως του ήλιου. Ο Πλάτωνας παρομοιάζει το μικρό διαχωριστικό τοίχο με το διαχωριστικό διάφραγμα των «θαυματοποιών». Με τη λέξη αυτή εννοεί εκείνους που δίνουν παραστάσεις θεάτρου σκιών ή νευροπαστών (νευροσπάστης: αυτός που κινεί με χορδές ή λεπτούς σπάγγους ομοιώματα, κούκλες. Τα ομοιώματα αυτά λέγονται νευρόσπαστα). Κάτι παραπλήσιο, κουκλοθέατρο με μαριονέτες , αναφέρεται και από τον Αριστοτέλη.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ

Στην ενότητα αυτή ο Σωκράτης διηγείται σε κάποιο φίλο του τι είπε στο Γλαύκωνα και στους άλλους συνομιλητές του την προηγούμενη ημέρα στο σπίτι του Κέφαλου. Ο Σωκράτης κάνει σαφές από την αρχή ότι το περιεχόμενο της αλληγορίας που θα ακολουθήσει σχετίζεται με την παιδεία, το ρόλο και τα αποτελέσματά της. Με το ρήμα «?πείκασον» ο Σωκράτης εισάγει μια παρομοίωση ή μεταφορά: παρομοιάζει τον κόσμο με μια σπηλιά και τους ανθρώπους με δεσμώτες. Όταν όμως η παρομοίωση ή η μεταφορά δεν περιορίζεται σε μια έννοια ή φράση, αλλά εκτείνεται σε μεγαλύτερο τμήμα του κειμένου ή σε μια ενότητα ή και σε ολόκληρο το έργο, όπως συμβαίνει στη δική μας περίπτωση, τότε ονομάζεται αλληγορία. Η αλληγορία, επομένως, είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος του είναι χρήσιμος όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική. Η αξία της είναι διδακτική και όχι αποδεικτική.

Καλεί λοιπόν το Γλαύκωνα να παρομοιάσει τον κόσμο μ? ένα μισοσκότεινο χώρο, μ? ένα σπήλαιο που έχει ανοιχτή είσοδο προς το φως και τους ανθρώπους με δεσμώτες που ζουν από την παιδική τους ηλικία αλυσοδεμένοι στα πόδια και στον αυχένα, ακινητοποιημένοι, που αναγκάζονται να βλέπουν μόνο μπροστά σ? ένα τοίχο, χωρίς να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι τους. Ο πυρήνας της εικόνας του σπηλαίου ανάγεται ίσως στους ορφικούς και στον Εμπεδοκλή. Αναλογίες ωστόσο υπάρχουν και με τους στίχους του Αισχύλου από τον «Προμηθέα δεσμώτη», όπου περιγράφεται η ζωή των πρωτόγονων ανθρώπων μέσα στις σπηλιές. Έχει διατυπωθεί επίσης η άποψη ότι στη φαντασία του φιλοσόφου είχε αγκιστρωθεί η εντύπωση που του προξένησε η σπηλιά στη Βάρη της Αττικής. Πάντως φαίνεται πως η παρομοίωση στο σύνολό της και στις λεπτομέρειες είναι επινόηση του Πλάτωνα. Έχουμε εδώ τη χρήση αλληγορίας που είναι εκφραστικός τρόπος του μύθου. Είναι μια πλατιά μεταφορά που χρησιμοποιείται όπου ο λόγος δεν επαρκεί να εκφράσει το άρρητο. Περιέχει αοριστία και υπαινιγμό (άλλα λέω και άλλα εννοώ). Γενικά ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί την εικόνα, την αλληγορία, το μύθο, όταν προσπαθεί να θεμελιώσει απόψεις που δεν είναι δυνατό να στηριχτούν με τη διαλεκτική, τη βασική του μέθοδο, ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική.

   Σ? αυτή λοιπόν τη σπηλιά ένα φως φωτιάς φέγγει μέσα και φτάνει αδύναμο στο βάθος της σπηλιάς. Πάνω στην επιφάνεια της γης διάφοροι άνθρωποι περνούν κουβαλώντας αντικείμενα και οι σκιές των αντικειμένων πέφτουν πάνω στον τοίχο στον οποίο είναι προσηλωμένοι οι δεσμώτες. Γιατί το χαμηλό τοιχίο που χωρίζει τους δεσμώτες από το «πυρ» αποκρύπτει τις σκιές από τους «φέροντας ανθρώπους». Τα σκεύη όμως που κρατούν πάνω από τα κεφάλια τους υπερβαίνουν το τοιχίο και ρίχνουν τις σκιές τους στο τοίχωμα της σπηλιάς απέναντι στους δεσμώτες. Έτσι αυτοί βλέπουν μόνο είδωλα, αλλά νομίζουν ότι βλέπουν τα ίδια τα πράγματα. (Οι δεσμώτες σε όλη τους τη ζωή δεν έχουν δει τίποτε περισσότερο από τον τοίχο που βρίσκεται μπροστά τους). Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν το μέγεθος της πλάνης τους.

Τα δεσμά λοιπόν, καθηλώνουν τους ανθρώπους σ΄ ένα σημείο, ώστε να βλέπουν μόνο τις εικόνες των πραγμάτων. Οι σκιές των αντικειμένων που αντικρίζουν οι δεσμώτες είναι απεικάσματα (υποθετικά συμπεράσματα ? ομοιώματα) των όντων που βρίσκονται στον κόσμο των ιδεών. Επομένως τα δεσμά είναι εμπόδια που συναντά ο άνθρωπος στη ζωή του και που τον απομακρύνουν από την αναζήτηση και τη θέαση του αγαθού. Η άγνοια, η προσήλωση στα υλικά αγαθά και η επιδίωξη της υλικής ευημερίας είναι μερικά από αυτά τα εμπόδια.

Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Για να κατανοήσουμε την αλληγορία του σπηλαίου, πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στην πλατωνική κοσμοθεωρία. Ο Πλάτωνας διέκρινε δύο κόσμους: το νοητό και τον αισθητό. Στο νοητό κόσμο υπάρχει μια ουσιαστική υπόσταση, που δε φαίνεται, αλλά γίνεται αντιληπτή μέσω της νόησης, της επιστήμης. Η υπόσταση αυτή είναι η ιδέα, η οποία υπερέχει της υλικής ύπαρξης, είναι αιώνια και αποτελεί την αντικειμενική πραγματικότητα. Στον αισθητό κόσμο, μέσα στον οποίο ζουν οι άνθρωποι, υπάρχουν όλα τα υλικά πράγματα, τα οποία είναι ρευστά, φθαρτά και συνεχώς μεταβαλλόμενα. Αυτά γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων και επειδή συνεχώς μεταβάλλονται, δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο γνώσης.
Ενώ, όμως, ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, οι άνθρωποι θεωρούν ως πραγματικές υπάρξεις τα υλικά πράγματα, που αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Αυτό ακριβώς παρουσιάζεται και μέσα στην αλληγορία του σπηλαίου: οι δεσμώτες, που δεν έχουν αντικρύσει ποτέ τον πραγματικό κόσμο, θεωρούν πραγματικότητα τις σκιές των αντικειμένων και των ανθρώπων που προβάλλονται στον τοίχο μπροστά τους λόγω της φωτιάς που καίει πίσω από αυτούς. Μην έχοντας επίγνωση της άγνοιάς τους εγκλωβίζονται στις ψευδαισθήσεις, τις προκαταλήψεις, τα πάθη τους και απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την αλήθεια. Η διάκριση των δύο αυτών κόσμων από τον Πλάτωνα (ο δυϊσμός) έχει τις ρίζες του στους ορφικούς, στις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής και στη διδασκαλία του Πυθαγόρα.
ΣΥΜΒΟΛΑ

Ο χώρος της σπηλιάς είναι ο χώρος της πλάνης, του πνευματικού σκότους, της απαιδευσίας, της αλλοτρίωσης. Συμβολίζει τον κόσμο των αισθητών πραγμάτων, τον κόσμο που ζούμε και αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Συμβολίζει ακόμα την πολιτική κοινωνία στην οποία δεν κυβερνούν φωτισμένοι και πεπαιδευμένοι άνθρωποι.

Οι δεσμώτες συμβολίζουν όλους τους ανθρώπους, οι οποίοι ζώντας μέσα στον κόσμο και ερχόμενοι σε επαφή με τα αντικείμενα που τους περιστοιχίζουν, πιστεύουν ότι βλέπουν και ότι γνωρίζουν τα πραγματικά αντικείμενα. Στην πραγματικότητα όμως ζουν στην αμάθεια, στην άγνοια, στην ηθική και πνευματική πλάνη.

Οι σκιές συμβολίζουν τα αντικείμενα του αισθητού κόσμου, τα οποία αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι με τις αισθήσεις τους.

Ο φωτεινός χώρος έξω από τη σπηλιά συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών: την αληθινή πραγματικότητα.

Η πορεία από το εσωτερικό της σπηλιάς στον έξω κόσμο συμβολίζει την κοπιώδη πορεία στο χώρο της φιλοσοφίας, την εκπαίδευση του ανθρώπου, την πνευματική αναζήτηση που αποσκοπεί να φτάσει στη γνώση των ιδεών, δηλ. στη γνώση της αλήθειας.

Το φως της φωτιάς συμβολίζει τη δύναμη τα αντανάκλασης, της ψευδαίσθησης δυνάμει της οποίας παρασυρόμαστε και χαρακτηρίζουμε ως πραγματικότητα κάτι που είναι τελικά οφθαλμαπάτη.

Ο ήλιος συμβολίζει την ανώτερη αλήθεια, το «μέγιστο μάθημα» όπως λέει ο Πλάτωνας την ιδέα του Αγαθού. Στόχος της κοπιαστικής προσπάθειας του ανθρώπου, του φιλοσόφου είναι αν κατακτήσει την υπέρτατη αξία και γνώση : το Αγαθό.

 ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ

• Αλληγορία: όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος, με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος, όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική.
• Διάλογος: χάρη σ? αυτόν η περιγραφή του σπηλαίου δεν γίνεται μονότονη, αλλά αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα.
• Χρήση β? ενικού προσώπου: η χρήση β? ενικού προσώπου («?πείκασον», «?δ?», «?ρα») συνδέεται με τον διάλογο και προσδίδει στην περιγραφή αμεσότητα.
• Εικόνες: η περιγραφή του σπηλαίου δίνεται μέσω πληθώρας οπτικο-ακουστικών και κινητικών εικόνων. Ειδικότερα, μπορούμε να αναφέρουμε ως παραδείγματα τα εξής:
  α. οπτικές εκόνες: η περιγραφή της σπηλιάς («καταγεί? ο?κήσει σπηλαιώδει»), οι ακινητοποιημένοι δεσμώτες («?ν δεσμο?ς ? ?δυνάτους περιάγειν»), η παρουσίαση της φωτιάς που καίει στο πίσω μέρος («φ?ς δ? ? α?τ?ν») και του τοίχου («μεταξ? δ? ? δεικνύασιν»).
  β. κινητική εικόνα: η παρουσίαση των ανθρώπων οι οποίοι κινούνται στον δρόμο («?ρα τοίνυν ? ε?ργασμένα»).
  γ. ακουστική εικόνα: οι ομιλίες των ανθρώπων που ακούγονται κατά το πέρασμά τους («ο?ον ? παραφερόντων»).

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί πολλά επίθετα για να δηλώσει το χώρο μέσα στη γη και τη φράση «?ναπεπταμ?νην πρ?ς τ? φ?ς » για να δηλώσει τη μοναδική έξοδο προς το φως. Ο μύθος του σπηλαίου είναι μια ευχάριστη διήγηση που επιτρέπει στο συγγραφέα να χρησιμοποιήσει το λόγο με τη μεταφορική του σημασία. Έτσι, η γλώσσα γίνεται ποιητική και διαμορφώνεται ύφος γλαφυρό, ευχάριστο που προκαλεί το ενδιαφέρον των συνομιλητών και συνάμα εξυπηρετείται η αναζήτηση της αλήθειας στην, κατά τα άλλα, κοπιώδη φιλοσοφική συζήτηση.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

?πείκασον < ?πεικάζω, ε?κ?ς: εικόνα, εικονίδιο, εικονικός, απεικόνιση, εικασία, εικαστικός
πάθει < πάσχω: πάθος, πάθημα, πάθηση, παθητικός, πένθος, συμπάθεια, αντιπάθεια, ηδυπάθεια, απάθεια, εμπαθής, παθογένεια
καταγεί? < κατ? + γ?: γήινος, γηγενής, γήλοφος, γήπεδο, υπόγειος, υπέργειος, ισόγειος, απόγειο, απογείωση, προσγείωση, γεωμετρία, γεωγραφία, γεωτρύπανο, γεώτρηση, γαιοκτήμονας, γαιάνθρακας
ο?κήσει: οικία, κατοικία, πολυκατοικία, οικείος, οικογένεια, οίκος, οίκημα, οικισμός, οικόσιτος, οικότροφος, οικουμένη, οικονομία, ιδιοκατοίκηση, συγκατοίκηση
περιάγειν < περ? + ?γω: αγωγή, αγωγός, αγώνας, άγημα, άξονας, απαγωγή, συναγωγή, διαγωγή, εισαγωγέας, αρχηγός, στρατηγός, λοχαγός, ξεναγός
δεικνύασιν < δείκνυμι: δείγμα, δείκτης, απόδειξη, ένδειξη, υπόδειξη, δειγματοληψία, δειγματολόγιο, παράδειγμα, υπόδειγμα
φέροντας: φερέφωνο, φερέγγυος, φέρετρο, φόρτος, φορά, φορέας, φόρος, παράφορος, φορείο, ασθενοφόρο, μαρσιποφόρο, φόρεμα, οισοφάγος, διένεξη, διηνεκής, αυτόφωρος, κατάφωρος, φαρέτρα
φθεγγομένους < φθέγγομαι: φθόγγος, φθογγολογικός, απόφθεγμα
?μοίους: ομοιότητα, ομοίωμα, εξομοίωση, ομοιόσταση, ομόθρησκος, ομογένεια, ομοιογένεια, παρόμοιος, όμορος

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποιος εκφραστικός τρόπος ονομάζεται αλληγορία και ποιο το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου;
2. Ποια είναι τα κυριότερα σύμβολα της αλληγορίας;
3. επιεικής, κοίτη, πένθος, παρείσακτος, οικία, φορείο, παιδευτικός, σχήμα, άξονας, εργάτης: Με ποιες λέξεις του κειμένου είναι ετυμολογικά συγγενείς;
4. Να δώσετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ε?πον, πάθει, φ?ς, πυρ?ς, ?μοίους.
5. Να βρείτε αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά: παιδείας, καταγεί?, φ?ς, ?δυνάτους, ?νωθεν, ?πισθεν.

• < Προηγούμενο
• Επόμενο >