Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

   Ο μύθος αυτός με την ποιητική ένταση και την καθηλωτική εικονοπλασία είναι ο πιο διάσημος από τους πλατωνικούς μύθους. Βρισκόμαστε στο άνοιγμα του 7^ου βιβλίου της Πολιτείας, της κορωνίδας της πλατωνικής δημιουργίας. Ο Πλάτων μόλις έχει περάσει τα 50 του χρόνια, έχει φτάσει δηλ. στο αποκορύφωμα της ωριμότητάς του, αφού κατά δήλωση του ιδίου ο φιλόσοφος μόνο στην ηλικία αυτή μπορεί να επιτύχει τον τελικό του σκοπό, δηλ. τη θέαση της ιδέας του Αγαθού.

   Πρέπει να ομολογηθεί το άκρως υποβλητικό σκηνικό όλου του μύθου, η υψηλή λογοτεχνικότητα και η ποιητική δύναμη της αλληγορίας. Το σπήλαιο δεν αποτελεί τυχαία επιλογή αλλά σημειολογική αναφορά έντονου συμβολισμού. Είναι η αρχέγονη πατρίδα του ανθρώπου, το πρώτο ιστορικά κατοικητήριό του. Το σκότος του σπηλαίου από την άλλη προκαλεί πάντοτε φόβο και γεννά έντονο μυστικισμό. Σε σπήλαια κατοικούσαν οι χθόνιες θεότητες, εκεί ιδρύονται τα πρώτα ιερά, σπηλαιώδη ήταν τα περισσότερα μαντεία. Σπήλαιο όμως είναι και ο οίκος του Άδη. Με το θάνατό του ο άνθρωπος επιστρέφει στο υπόγειο ενδιαίτημά του. Το λείψανό του εναποτίθεται σ? ένα πραγματικό ή τεχνητό σπήλαιο. Το σπήλαιο, ό βαθύς κόλπος της γης, είναι, καθώς ο κόλπος της μητέρας, η αφετηρία του ανθρώπου, η μήτρα της ζωής αλλά και ο τόπος της επιστροφής του, ο αμετάκλητος τερματισμός του. Την μεγαλειωδέστερη και τη βαθυνούστερη αναπαράστασή του στην παγκόσμια λογοτεχνία βρήκε ο συμβολισμός του σπηλαίου στην αλληγορία της πλατωνικής Πολιτείας. Ο μύθος μπορεί να προσεγγισθεί από δυο οπτικές γωνίες: τη γνωσιολογική και την πολιτική ή υπό το πρίσμα της θεωρίας των Ιδεών και της σχέσεως μεταξύ φιλοσοφίας και πολιτικής.

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Οι δυο κόσμοι που περιγράφονται στην πλατωνική αλληγορία, ο υπόγειος του σπηλαίου και ο επάνω της επιφάνειας της γης εικονογραφούν τα δυο επίπεδα της πλατωνικής πραγματικότητας. Το πρώτο επίπεδο, το κατώτερο, είναι ο αισθητός κόσμος, ο κόσμος της κοινής εμπειρίας, όπως μας τον φανερώνουν οι αισθήσεις μας, κύριο γνώρισμα του οποίου είναι η συνεχής μεταβλητότητα και η εναλλαγή των πραγμάτων. Το δεύτερο επίπεδο, το ανώτερο, είναι ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των ιδεών, όπως αυτός γίνεται αντιληπτός με τη νόησή μας, ο οποίος διέπεται από σταθερότητα των οντοτήτων που τον συνθέτουν. Με τον τρόπο αυτό επιχείρησε ο Πλάτωνας να απαντήσει στο μέγα ερώτημα που κληρονόμησε από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους: ευρίσκεται ο κόσμος σε μια διαρκή και ακατάπαυστη ρευστότητα που δεν επιτρέπει τη γνώση των πραγμάτων, όπως πίστευε ο Ηράκλειτος, ή, απεναντίας, κυριαρχεί η σταθερότητα, όπως υποστήριζε ο Παρμενίδης; Με τη θεωρία των Ιδεών ο Πλάτωνας προσπάθησε να συνδυάσει τις δυο αυτές εκ διαμέτρου αντίθετες ερμηνείες του κόσμου. Έτσι λοιπόν το υπόγειο κατοικητήριο του μύθου είναι ο αισθητός κόσμος και δεσμώτες είναι οι άνθρωποι, ενώ η φωτιά του σπηλαίου αντιστοιχεί προς το δικό μας ήλιο. Οι άνθρωποι, όπως οι δεσμώτες, βλέπουν τα αισθητά πράγματα και θεωρούν ότι αυτά είναι αληθινά όντα. Η ανάβαση του απελεύθερου δεσμώτη στον επάνω κόσμο και η θέαση των πραγμάτων εκεί, αντιστοιχεί προς την ανύψωση της ψυχής στο νοητό κόσμο και τη θέαση των Ιδεών. Ο δε ήλιος της αλληγορίας είναι η υπερέχουσα ιδέα του νοητού βασιλείου, η Ιδέα του Αγαθού, η αιτία υπάρξεως αλλά και ο σκοπός όλων των όντων, το ποικίλο αλλά και τελικό αίτιο των πάντων. Έτσι ο Πλάτων συσχετίζει την ελευθερία του ανθρώπου με την έξοδο του από το σκότος, την ανάβαση από το σπήλαιο στο φως με τη μετάβαση του φιλοσόφου από το φαίνεσθαι στο είναι, από τη δόξα στην αληθινή γνώση.

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Η β? φάση της αλληγορίας του σπηλαίου: από την άνοδο στην κάθοδο, από την ανάβαση στην περιοχή του φωτός στην εκ νέου κατάβαση στην περιοχή του σκότους. Ενώ μέχρι τώρα το ζήτημα που απασχολούσε τον Πλάτωνα ήταν εάν ο φιλόσοφος είχε τις ικανότητες να εκτελέσει την αποστολή του, δηλ. να κυβερνήσει την πολιτεία, αίφνης εγείρεται το ερώτημα εάν ο φιλόσοφος επιθυμεί να αναλάβει τέτοια αποστολή. Όταν ο πρώην δεσμώτης φτάσει στην ελευθερία, όταν δει το πραγματικό φως, θα θελήσει να κατέβει πάλι στο σπήλαιο όπου κυριαρχεί το σκότος και οι σκιές; Δηλαδή, όταν ο φιλόσοφος γνωρίσει το βασίλειο των Ιδεών και φτάσει στη γνώση των αληθινών όντων, θα θέλει να εγκαταλείψει την ευδαιμονία των θεωρητικών του αναζητήσεων και να αναμιχθεί στα κοινά; Ο Πλάτων θέτει εδώ κατά καίριο τρόπο το πρόβλημα της σχέσης θεωρίας και πράξης, φιλοσοφίας και πολιτικής. Και λαμβάνει ξεκάθαρα θέση: στην ιδεατή πολιτεία δεν επιτρέπεται ο φιλόσοφος να μένει στον παράδεισο των θεωρητικών αναζητήσεων και να βλέπει υπεροπτικά τα προβλήματα του πρακτικού βίου. Δεν επιτρέπεται να αυτοεγκλωβίζεται σε μια νωθρή φιλοσοφική μακαριότητα. Ο φιλόσοφος είναι υποχρεωμένος να κατέβει στο στίβο της πολιτικής, να μοιραστεί την καθημερινή ζωή των συμπολιτών του και να του υποδεικνύει το δίκαιο, αγαθό και ωραίο.

Πώς θα ζητήσουμε από τους φιλοσόφους να εγκαταλείψουν τον ευδαίμονα βίο και να κατέλθουν στον επώδυνο στίβο της πράξης; Ο Πλάτων έχει σαφή την απάντηση: οι ιδρυτές της ιδεατής πολιτείας αναγκάζουν τα πιο εκλεκτά πνεύματα να σπουδάσουν το μέγιστο μάθημα, επενδύουν στη φιλοσοφική παιδεία ων επιλέκτων μελών της κοινότητας, τα οποία με τη σειρά τους υποχρεούνται σε ανταπόδοση, να αναλάβουν τους κόπους της πολιτικής ζωής.

Ο Πλάτων δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο θέμα της απροθυμίας των φιλοσόφων να αναλάβουν πολιτικά αξιώματα. Σε αντίθεση με τις τότε σύγχρονες πόλεις, όπου η εξουσία αποτελούσε στόχο για πλουτισμό και προσωπική ωφέλεια, στην ιδανική πολιτεία οι φιλόσοφοι επιτάσσονται να αναλάβουν πολιτική δράση.

Άρα στο ερώτημα θεωρία ή πράξη, φιλοσοφία ή πολιτική ο Πλάτων, λαμβάνει θέση διαλεκτική και συνθετική. Λέγεται συνήθως ότι η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού. Εάν λοιπόν πολιτική είναι το δυνατόν, η φιλοσοφία αποτελεί το δέον. Η συμβολή της φιλοσοφίας ασκείται ιδιαίτερα στη δεοντολογική φάση της πολιτικής, είναι αυτή που χαράσσει τα όρια του δυνατού. Η φιλοσοφική παιδεία αποτελεί την εγγύηση ότι οι φορείς της πολιτικής εξουσίας δε θα εκτραπούν από την αποστολή τους, δηλ. την υπηρέτηση της ευδαιμονίας των πολιτών.

ΓΕΝΙΚΑ ? ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: Στο μύθο αυτό συμπυκνώνει ο Πλάτων τη φιλοσοφία του περί παιδείας, η οποία αποτελεί τόσο κορύφωση της γνωσιολογίας όσο και βάση της πολιτικής του φιλοσοφίας. Η Ιδέα του Αγαθού, ο ήλιος που βασιλεύει στον κόσμο, υπεράνω του σπηλαίου, είναι το τέλος της ανωφερούς πορείας του φιλοσόφου προς την αληθινή γνώση. Ταυτόχρονα, η θέαση του Αγαθού εκ μέρους των κυβερνητών αποτελεί την προϋπόθεση και την εγγύηση της αρμονικής λειτουργίας της ιδεώδους πολιτείας. Παιδεία είναι, κατά τον Πλάτωνα, κίνηση ανοδική, πορεία της ψυχής προς τα άνω. Αλλά η ανάβαση συνάπτεται πάντοτε με την κατάβαση, η μετάβαση από τα φαινόμενα στις Ιδέες με την επιστροφή στον κόσμο των φαινομένων, η άνοδος στη σφαίρα της θεωρίας με την κάθοδο στην αδυσώπητη πραγματικότητα.

Το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου:

1. η επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση ? η παιδεία ως στροφή της ψυχής προς το φως, προς την ιδέα δηλ. του αγαθού
2. η υποχρέωση που έχει ο φιλόσοφος (ο ορθά πεπαιδευμένος) να φωτίσει τους συνανθρώπους του με την παιδεία
3. η αντίθεση ανάμεσα στον κόσμα που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις (υλικός κόσμος) και στον κόσμο της νόησης (κόσμος των ιδεών)

Τα κυριότερα σύμβολα:

• το σπήλαιο: συμβολίζει τον κόσμο, την αισθητή πραγματικότητα που δεν είναι η αληθινή αλλά και την πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν φωτισμένοι και πεπαιδευμένοι
• οι δεσμώτες: συμβολίζουν τους ανθρώπους που δεν έχουν γνωρίσει την πραγματική αλήθεια. Είναι όσοι βρίσκονται στα σκοτάδια της αμάθειας, της άγνοιας, της πλάνης, οι απαίδευτοι άνθρωποι. Είναι όλοι εκείνοι στους οποίους η καθημερινή ενασχόληση με τα προβλήματα της ζωής δεν επιτρέπει να φιλοσοφήσουν και να γνωρίσουν τον πραγματικό κόσμο των ιδεών και γι? αυτό βλέπουν μόνο τα είδωλά τους.
• Οι σκιές: είδωλα των πραγματικών όντων
• Είσοδος ανοιχτή στο φως: η δυνατότητα να περάσει κανείς από τον κόσμο του σπηλαίου στον κόσμο του φωτός
• Το φως: συμβολίζει τον ήλιο, την αλήθεια, τις ιδέες

• < Προηγούμενο
• Επόμενο >