Η πρώτη φράση του κειμένου («Μετὰ δὲ ταῦτα οὐ πολλαῖς ἡμέραις ὕστερον») παραπέμπει τον αναγνώστη στο τέλος του ογδόου βιβλίου του Θουκυδίδη. Στα επτά1 βιβλία των Ελληνικών εξιστορούνται τα γεγονότα της περιόδου 411 έως 362 π.Χ. Η ιστορική αφήγηση έχει οργανωθεί σε τρεις μεγάλες ενότητες2.
Α' Η πρώτη ενότητα (1.1.1-2.3.10) περιλαμβάνει τα γεγονότα της τελευταίας περιόδου του Πελοποννησιακού πολέμου από το 411 π.Χ., όπου διακόπτεται η αφήγηση του Θουκυδίδη ως τον τερματισμό του πολέμου, 404 π.Χ., με την ήττα και την παράδοση της Αθήνας.
Β' Η δεύτερη (2.3.11-5.1.36) εξιστορεί την κατάληψη της εξουσίας στην Αθήνα από τους Τριάκοντα τυράννους, την αποκατάσταση της δημοκρατίας, τις σχέσεις της Σπάρτης με τους Πέρσες, τις συνεχείς μετακινήσεις των ελληνικών πόλεων σε διάφορες συμμαχίες και συγκρούσεις ως την αποδοχή της «ειρήνης του βασιλέως» (ή της «Ανταλκιδείου ειρήνης»), 386 π.Χ., με την οποία οι Ελληνικές πόλεις αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν α) την επικυριαρχία του βασιλιά της Περσίας στις μικρασιατικές πόλεις και στα νησιά και β) στην Σπάρτη, το δικαίωμα να επιβλέπει την τήρηση των όρων της συνθήκης.
Γ' Η τρίτη ενότητα (5.2.37-7.4.27) προβάλλει, μέσα από πολλές άλλες ιστορικές εξελίξεις, τη βαθμιαία άνοδο της δύναμης της Θήβας, την κατάληψη της ακρόπολης της Θήβας από τους Σπαρτιάτες (382 π.Χ.), τις συγκρούσεις Θηβαίων-Σπαρτιατών ως τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.), σταθμό στην θηβαϊκή ηγεμονία. Οι συνεχείς συγκρούσεις και ανακατατάξεις λήγουν με τη μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.), στην οποία συγκρούστηκαν όλες οι σημαντικές ελληνικές πόλεις και το αποτέλεσμα ήταν αμφίρροπο. Η αξιολόγηση της σημασίας αυτής της μάχης αποτυπώνεται στην προτελευταία φράση του έβδομου βιβλίου: «ἀκρισία καὶ ταραχὴ ἔτι πλείων μετὰ τὴν μάχην ἐγένετο ἤ πρόσθεν ἐν Ἑλλάδι».
ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΡΩΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ
ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ: Σε επτά κεφάλαια ο Ξενοφών καταγράφει τις συγκρούσεις των Αθηναίων και των Σπαρτιατών στον Ελλήσποντο και το Ανατολικό Αιγαίο ως τη νίκη του αθηναϊκού στόλου στις Αργινούσες (406 π.Χ.) και τη δίκη των Αθηναίων στρατηγών. (Βλ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ, Πελοποννησιακός Πόλεμος, γ' ο πόλεμος στο Ανατολικό Αιγαίο).
ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Σε τέσσερα κεφάλαια εξιστορούνται: οι δυσκολίες του εκστρατευτικού σώματος των Σπαρτιατών στη Χίο και η ανάληψη της ηγεσίας του σπαρτιατικού στόλου, για δεύτερη φορά, από το Λύσανδρο. Οι νέοι σύμμαχοι των Σπαρτιατών, δηλαδή οι πόλεις και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου που είχαν αποστατήσει από την εξασθενημένη Αθήνα, δείχνουν εμπιστοσύνη στον Λύσανδρο. Οι διαπραγματεύσεις του με τον Κύρο, Πέρση σατράπη της περιοχής, εξασφαλίζουν περσική οικονομική βοήθεια προς τη Σπάρτη και το πολεμικό της πρόγραμμα. Η βάση του σπαρτιατικού στόλου για τις εξορμήσεις του ήταν η Έφεσος, του αθηναϊκού η Σάμος, ο μόνος πιστός σύμμαχος των Αθηναίων. Στα επόμενα κεφάλαια (2.1.16- 2.4.43) περιγράφεται η καταστροφή του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς (405 π.Χ.), η πολιορκία και η παράδοση της Αθήνας (404 π.Χ.), η κατάληψη της εξουσίας από τους Τριάκοντα, τα εγκλήματά τους και η αποκατάσταση της δημοκρατίας.
Τα κεφάλαια του 2ου Βιβλίου των Ελληνικών που ακολουθούν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον:
α) φιλολογικό· ένας ικανός ιστορικός περιγράφει με σαφήνεια και ζωντάνια γεγονότα και πρόσωπα μιας ταραγμένης περιόδου.
β) ιστορικό· ποιοι παράγοντες οδήγησαν σε διάλυση την ισχυρότερη ναυτική, οικονομική και στρατιωτική δύναμη της κλασικής εποχής και σε κατάλυση τη δημοκρατία.
γ) πολιτικό· σε ποιες απάνθρωπες ακρότητες μπορεί να φτάσει ένα καθεστώς βίας και αυθαιρεσίας. Πόσο υπεύθυνοι για την κατάσταση είναι οι πολίτες εκείνοι που νομίζουν ότι οι αδικίες εις βάρος των συμπολιτών τους δεν «αγγίζουν» τους ίδιους. Ποια είναι η ανωτερότητα της δημοκρατίας, παρόλες τις πιθανές αδυναμίες της σε σύγκριση με τα τυραννικά καθεστώτα.
Σχόλια
1. Ο χωρισμός σε επτά βιβλία είναι μεταγενέστερος.
2. Οι μελετητές του Ξενοφώντος υποστηρίζουν τη «στρωματική σύνθεση» των Ελληνικών, δηλαδή ότι το έργο γράφτηκε σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του συγγραφέα.