στ. 437 κ.ε.: Το κείμενο εδώ έχει μάλλον υποστεί αλλοιώσεις· το γενικό νόημα των στίχων 437-441 πρέπει να είναι: Μακάρι, Πέλοπα, που ο Τάνταλος σε πρόσφερε κάποτε γεύμα στους θεούς, να μη σε είχε αναστήσει ο ∆ίας· έτσι δε θα κέρδιζες στις αρματοδρομίες την Ιπποδάμεια και δε θα είχες γεννήσει τον πατέρα μου Ατρέα… Ο Μενέλαος δηλαδή εύχεται να μην είχε γεννηθεί ο πατέρας του, άρα και ο ίδιος.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 437: Ο Πέλοπας ήταν γιος του Τάνταλου. Παντρεύτηκε την Ιπποδάμεια, κόρη του Οινόμαου, αφού τον νίκησε σε αρματοδρομία. Ο Πέλοπας απέκτησε έξι παιδιά. Τα πιο γνωστά είναι ο Ατρέας, ο Θυέστης και ο Πλεισθένης. Από τον Ατρέα και την Αερόπη γεννήθηκε ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνων.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 439: Σύμφωνα με τον μύθο ο Πέλοπας, όταν ήταν παιδί, ο πατέρας του ο Τάνταλος τον σκότωσε, τον κομμάτιασε, τον μαγείρεψε και για να δοκιμάσει τη νοημοσύνη των θεών, τους τον πρόσφερε ως φαγητό. Όλοι οι θεοί το κατάλαβαν εκτός από τη Δήμητρα που έφαγε τον έναν ώμο του Πέλοπα. Οι θεοί αποκατέστησαν τη σωματική ακεραιότητα του Πέλοπα και τον επανέφεραν στη ζωή, ενώ τιμώρησαν τον Τάνταλο με αιώνιο μαρτύριο στον Άδη.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 444: Ο Μενέλαος αυτοσυστήνεται. Αφού δεν υπάρχει άλλο πρόσωπο στη σκηνή, αυτός είναι ο μόνος τρόπος να γνωρίσει ο θεατής την ταυτότητα του Μενέλαου.
 στ. 446-7: Ο Μενέλαος παρουσιάζει τον εαυτό του και όχι τον αδελφό του Αγαμέμνονα ως αρχηγό της εκστρατείας στην Τροία. Ίσως να μην είναι δείγμα της αλαζονείας του αλλά συνειδητή επιδίωξη του Ευριπίδη να αναδείξει τον ηρωισμό του Μενέλαου.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 446-7: Κι όχι ... Ελλάδας: Η φράση υπογραμμίζει τη δημοκρατικότητα των Ελλήνων και τον σεβασμό της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Παράλληλα προετοιμάζεται το έδαφος για την αντιπαράθεση μεταξύ του Μενέλαου και του "βάρβαρου" Θεοκλύμενου ο οποίος δια της βίας θέλει να κάνει γυναίκα του την Ελένη.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 448: Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Απομνημονεύματα, IV, 6,12), o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάμεσα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου: η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται με τη βούληση των ανθρώπων και σύμφωνα με τους νόμους της πόλης, ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασιλεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύμφωνα με τους ισχύοντες νόμους.
 στ. 452: και φέραν = φέρνοντας.
 στ. 453-4: H μνήμη των αποθανόντων έχει μεγάλη σημασία για τους Έλληνες και ιδιαίτερα για τους Αθηναίους θεατές μετά τη Σικελική καταστροφή.
 στ. 455: H αντίθεση ανάμεσα στον περιπλανώμενο Μενέλαο και σε όλους τους υπόλοιπους Έλληνες, που είτε χάθηκαν στην Τροία είτε γύρισαν στην πατρίδα τους, θυμίζει την αρχή της Οδύσσειας (α, στ. 11-14): Όλοι, όσοι τότε ξέφυγαν τον μαύρο χάρο, πήγαν /στα σπίτια τους από γιαλούς και μάχες γλιτωμένοι. /Κι αυτόν μονάχα πόκλαιγε πατρίδα και γυναίκα /τον κράταε λατρευτή θεά, η Καλυψώ, η νεράιδα… (μτφρ. Z. Σίδερης).
 στ. 456: Ο Μενέλαος δεν περιπλανιέται δέκα χρόνια αλλά επτά· σωστότερη θα ήταν η μετάφραση: περιπλανιέμαι από τότε που κούρσεψα την Τροία.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 456: Είναι αξιοσημείωτο ότι και ο Τεύκρος ιδιοποιήθηκε την άλωση της Τροίας (στ. 130). Αυτό δημιουργεί μια ιδιότυπη ειρωνεία (βλ. και στ. 446).
 στ. 460: Στην πραγματικότητα, όπως θα αναφέρει πιο κάτω ο ίδιος ο Μενέλαος, μόνο μία φορά πλησίασε στο Ακρωτήριο του Μαλέα. Επομένως, η επανάληψη τονίζει και επιτείνει τις συμφορές του Μενέλαου, που θυμίζουν τον δύσκολο νόστο του Οδυσσέα.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 465-66: Ο Μενέλαος, σύμφωνα με την τακτική των προσώπων του δράματος, δικαιολογεί την παρουσία του στην Αίγυπτο. (βλ. και την περίπτωση του Τεύκρου στ. 169-177)
 στ. 469: Έτσι γλίτωσε κι ο Οδυσσέας, όταν οι θεοί τού βύθισαν το πλοίο και πνίξανε όσους συντρόφους τού είχαν απομείνει.
 Σκηνοθετική οδηγία στ. 472: Σκηνοθετική πληροφορία που τονίζει την τραγικότητα του ήρωα. Ο Ευριπίδης ήταν ο πρώτος ποιητής που παρουσίασε επί σκηνής τους βασιλιάδες με κουρέλια. Τον πρώτο βασιλιά που παρουσίασε με κουρέλια ήταν ο Τήλεφος το 438 π.Χ.. Ο Αριστοφάνης στην κωμωδία του Αχαρνείς διακωμωδεί την άθλια εμφάνιση πολλών πρωταγωνιστών των έργων του Ευριπίδη.
 στ. 475-6: Κυρίαρχη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων είναι ότι μεγαλύτερη δυστυχία προκαλούν οι απότομες μεταστροφές της τύχης.
 στ. 485-7: Όπως ο Οδυσσέας, έτσι και ο Μενέλαος εμφανίζεται ως φιλέταιρος, δηλαδή ενδιαφέρεται για τους συντρόφους του.
 στ. 488-89: Η περιγραφή τονίζει ότι το ανάκτορο είναι πολύ πλούσιο και, επομένως, υπάρχει ελπίδα ο Μενέλαος να βρει τα αναγκαία.
 στ. 494: Ο Μενέλαος λέει αυτά μάλλον με υψωμένη την ένταση της φωνής του· πιθανόν να χτυπάει και την πόρτα.
 Σκηνοθετική οδηγία στ. 493: Ο Μενέλαος πλησιάζει την πόρτα του ανακτόρου και ρωτά με υψωμένη φωνή.

 

 

 

Κείμενα σχετικά με το «επεισόδιο»

[Επεισόδιο]

«Η διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονομαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυμολογικά από την “είσοδο” του ηθοποιού για να συναντήσει τον Xορό»

Baldry 1981: 116).

[επεισόδιο – πράξεις]

«Επειδή παίζεται χωρίς αυλαία, η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις. Το έργο όμως διακρίνεται σε μέρη, που λέγονται επεισόδια. Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κομμάτια που εκτελούνται από τον Xορό της ορχήστρας»

(Romilly 1976: 25).

[β΄Πρόλογος]

«[ο Ευριπίδης] απομάκρυνε τον Xορό μάλλον αυθαίρετα, κι άφησε τον Μενέλαο ν’ απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο, αρχίζοντας, ως συνήθως, με γενεαλογικές αναφορές και με την αυτο-παρουσίασή του, και προχωρώντας σε μια εκτίμηση των περιστάσεων»

(Whitman 1996: 66).

[β΄Πρόλογος – διαφορά με τον α΄πρόλογο]

«Αυτός όμως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονότων γίνεται όχι δι’ απαγγελίας ad spectatores, αλλά διά μιμήσεως με τη μορφή ενός παθητικού λόγου, δηλαδή ενός γνήσιου μονολόγου. Στο σημείο αυτό λαμβάνεται υπόψη ότι η έκθεση δι’ απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει μόνο εκεί όπου το δράμα δεν έχει στην πραγματικότητα αρχίσει ακόμη: στους στίχους 1 κ.εξ.»

(Kannicht 1969Β: 122).

[λειτουργία – μορφή]

«Για δεύτερη φορά, εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραματικό στοιχείο: μετά τον Τεύκρο, ο ίδιος ο Μενέλαος. […] Αυτή η σκηνή του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη μορφή τρίπτυχου: δύο μακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στιχομυθία. Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός μονόλογος: περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση. […]»

(Lesky 1989: 245).

Κείμενα σχετικά με τον Μενέλαο ως ήρωα του δράματος

[Ο Μενέλαος – η αμφισημία]

«Ο ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος. Είναι το πρόσωπο εκείνο που, περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο, οδήγησε τους κριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν “κωμωδία”. […] Βασικά, στην αρχή, δείχνει στ’ αλήθεια σαν μια απλή παρωδία του ξεπεσμένου ευγενή, κυρίως μάλιστα όταν με λόγια και σπρωξίματα διώχνεται απ’ τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάματα. Αλλά το να σταματήσουμε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ. Όλοι συμφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδη είχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωμωδία. Μ’ αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σ’ ορισμένες τραγωδίες του και ανέπτυξε θέματα που είχαν να κάνουν με ανθρώπους χαμένους για χρόνια και με πλεκτάνες. Δεν εννοείται φυσικά ότι ύστερα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα μια σκηνή απροκάλυπτα κωμική. Ο Ευριπίδης συχνά δείχνει μια προτίμηση για ξαφνικές ανατροπές, και σίγουρα υπάρχουν χιουμοριστικές πινελιές στα τρία ρομαντικά δράματα και αλλού, όμως τίποτε που να μοιάζει με μια καθαρά κωμική σκηνή […].

Το γεγονός ότι στο ομηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασμός ανδρείας και γελοιότητας δεν εμποδίζει τη σκηνή να είναι ίσως ανάρμοστα κωμική. Τουλάχιστον δεν μας εκπλήσσει, εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συμβαδίζει με την παράδοση. Λίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν, αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής. Αναμφισβήτητα είχε στόχο του τη διακωμώδηση, αλλά το ερώτημα είναι: σε ποιο βαθμό; Και μήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευε; Ο Μενέλαος αρχίζει με αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία, της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυαγίου. Ο τόνος είναι κάπως πομπώδης, αλλά πολύ λίγο θυμίζει φανφαρόνο στρατιώτη […]. Γίνεται όμως κάπως πιο ανεπιτήδευτο όταν φτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του […]. Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού, από όπου αποπέμπεται με βάναυσο τρόπο. Αυτό πράγματι είναι ένα μοτίβο που συναντάμε συχνά στην κωμωδία, αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει με τον φόβο ή τη φρίκη της μιας ή της άλλης πλευράς, ή και των δύο. Εδώ υπάρχει μόνο η αποπομπή από τη γριά. Η συμπεριφορά του Μενέλαου, καθώς ζαρώνει μπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της, είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική, εδώ όμως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναι απαραίτητο να φέρονται ηρωικά. Θρηνεί, όταν συγκρίνει τους προηγούμενους θριάμβους με την τωρινή του αθλιότητα […]. Μέχρις εδώ είναι ακόμα μάλλον συγκινητικός. Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος, γιατί, αν και η σκηνή θα μπορούσε πιθανότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο, αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύμφωνο με τον γενικότερο στόχο του ποιητή. Προτιμότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εμφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αμφισημία, που χαρακτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σ’ όλες τις εκδηλώσεις της […]»

Whitman 1996: 66-69).

[Μενέλαος – τραγικός ήρωας]

«[…] Για να είναι τραγικός ο ήρωας, πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο. Δεν ξεχωρίζει από τον κοινό θνητό παρά από το μέγεθος της πτώσης του και της μεταστροφής που σημειώνεται στην τύχη του. […] Όταν φτάνουμε στον Ευριπίδη, οι Αγαμέμνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισμένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους μόλις που διακρίνεται.

Ο ρεαλισμός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη, αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει, αν, μέσα στο πνεύμα του τραγικού είδους, δεν υπήρχε, ως βασική αρχή, η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόμενους, δηλαδή να τους εκλάβει –αυτούς που αποτελούσαν εξαίρεση– ως παράδειγμα της ανθρώπινης μοίρας και των δεινών της»

(Romilly 1993: 200-201).

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου]

«Οι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωμικές, αλλά το θέμα δεν είναι αν θα ’πρεπε ή θα μπορούσε να έχει αμέσως καταλάβει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασμα. Το θέμα είναι ότι εκφράζει μέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του να φτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος, όπως ο καθένας, υπόκειται στην αμφισημία και την αυταπάτη. Για μια ακόμη φορά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώση»

(Whitman 1996: 69-70).

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου]

«Ο Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση, αλλά μένει προσκολλημένος πεισματικά στην περιοχή των φαινομένων με τη σκέψη ότι πρόκειται μάλλον για συνωνυμία – παράδειγμα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπου αισθάνεται βέβαιος για τη λογική του»

(Lesky 1989: 245)

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου]

«Ο Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι μέχρι ενός βαθμού αφελής και ανίκανος για προχωρημένους συλλογισμούς, όπως φαίνεται και αργότερα στην αδυναμία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης. Το κοινό θα απολάμβανε την ταραχή του, αλλά η απλότητά του δεν πρέπει να είναι υπερβολική. Στο κάτω κάτω, δεν θα μπορούσαμε να περιμένουμε ότι θα διέβλεπε, ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσο παράλογο παιχνίδι της μοίρας, όπως είναι το Είδωλον»

(Dale 1967: 126). 2.στ.

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου – η λειτουργία τους]

«Από τη Γραία μαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόμα μονολόγου. Όπως στη σκηνή με τον Τεύκρο, οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως –οι οποίες σ’ αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούν να μπουν σε μια λογική σειρά γεγονότα, τα οποία δεν επιδέχονται λογική– υπογραμμίζονται και πάλι. Τα εκλογικευμένα συμπεράσματά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση, εάν πράγματι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του με την εν μέρει λογική πίστη ότι μπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες με το όνομα Ελένη, δύο θεοί με το όνομα Ζευς, δύο πόλεις με το όνομα Σπάρτη και δύο με το όνομα Τροία»

(Goward 2002: 295-296).

Κείμενα σχετικά με τη γερόντισσα ως ηρωίδα του δράματος

[γιατί γυναίκα – ρόλος Γερόντισσας]

«Η ανάθεση αυτού του ρόλου σε μια ηλικιωμένη γυναίκα […] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραματουργικού συμβιβασμού. Ναι μεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να μην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [...]. Όμως η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί αυτοστιγμεί ο Μενέλαος. Μια θυρωρός αντιθέτως μπορεί να συμπεριφερθεί ως γυναίκα: αρχικά δηλαδή, σύμφωνα με τις εντολές, να τον αποδιώξει, μετά όμως να του δείξει συμπάθεια και στο τέλος μάλιστα, παρά τις εντολές, να του συμπεριφερθεί φιλικά, δηλαδή να συμπεριφερθεί υπό τις δεδομένες συνθήκες με ασυνέπεια, δικαιολογημένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δραματουργική»

(Kannicht 1969Β: 131).

[γιατί γυναίκα – ρόλος]

«Η θυρωρός (θηλυκό), αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε], για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος με μια γριά. Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον αναφέρει στους κυρίους της»

(Dale 1967: 121).

Κείμενα σχετικά με την αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι

[Μενέλαος: όνομα vs σώμα]

«[Ο Μενέλαος] είναι ντυμένος με κουρέλια που μάζεψε από το ναυάγιο, ώστε να μην αναγνωρίζεται εκ των πραγμάτων η ταυτότητά του. Δηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως “σώμα” αλλά όχι ως “όνομα”. Κατ’ ανάλογο τρόπο, ο Μενέλαος είναι παρών σε μια χώρα, της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνομα, γιατί έκρυβε την άθλια εμφάνισή του […]»

(Πασχάλης 2001: 101).

[Μενέλαος: είναι vs φαίνεσθαι]

«Ο μεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιμένει) είναι, με γελοίο τρόπο, σχεδόν γυμνός καθώς εκφωνεί μια δεύτερη προλογική ρήση […] και περαιτέρω ταπεινώνεται “δημόσια” κατά τη συζήτησή του με τη Γραία. Το πρόβλημα του Μενέλαου με την ταυτότητά του είναι μια ελαφρά παραλλαγή του προβλήματος της Ελένης: αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο, για να σώσει τη ζωή του (μολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει), αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει, μολονότι τα φαινόμενα δείχνουν τα αντίθετα»

(Goward 2002: 295).

[η αμφίεση του Μενέλαου]

«Δυο ακόμα λόγια για τα ρούχα: Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αμφίεση του Μενέλαου, κι όταν είναι με τα κουρέλια κι όταν κατόπιν ντύνεται όπως του αρμόζει, έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι έχουν απόλυτη σχέση με το κεντρικό θέμα του έργου. […] Στα χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής μανιέρας, που ενέπνευσε τον Αριστοφάνη, το 425 π.Χ., μία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής. Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως μοτίβο της τραγωδίας, η ενδυμασία είναι, μεταξύ των άλλων, ένα σύμβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιμοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη […].

Και κάτι ακόμη πιο σημαντικό: έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αμφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόμη απτό σύμβολο της βασικής αντίθεσης: φαινομενικό – πραγματικό, κι ότι ανακτά τον πραγματικό του εαυτό μόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρμόζουν. Το γεγονός ότι ο πραγματικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώματά του στην Τροία και γιατί κομπάζει ότι το όνομά του είναι ξακουστό σ’ ολόκληρο τον κόσμο. […] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρόσεκτη, καθώς αμέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συμπέρασμα ότι πολλοί άνθρωποι και μέρη μπορεί να έχουν τα ίδια ακριβώς ονόματα […]»

(Whitman 1996: 69).

Κείμενα σχετικά με θέμα του πολέμου, μέσω του μοτίβου του «ένδοξου στρατιώτη» (miles gloriosus).

[Μενέλαος – Τεύκρος]

«[…] Αντίθετα [με τον Μενέλαο], ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυμασία, και μάλιστα είναι οπλισμένος με φαρέτρα και τόξο, δηλαδή είναι “εν πλήρει εξαρτύσει”. Επιπλέον, ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιμένει σε κάποιο μυχό της ακτής, ενώ ο Μενέλαος έχει φτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος, δηλαδή στην πιο προσβλητική, για την αντίληψη εκείνης της εποχής, κατάσταση. Αλλά και η περιπέτειά του μπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραμμίζει έντονα την άθλια τύχη του, σε σύγκριση με την αξιοπρεπή εμφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη μεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένη»

(Σακαλής 1980: 157-158).

[ο «ένδοξος στρατιώτης»]

«Είναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι “στρατηγικοί άνδρες”, που σαν κύριο γνώρισμα έχουν τον κόμπο και την έπαρση, συνέπεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφής που προξένησαν στον στρατό και την πόλη της Τροίας. Αυτό το μοτίβο του miles gloriosus, που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στον χαρακτήρα των δύο ηρώων, είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεμελίωση της τραγικής κατάστασης. […] Ο ποιητής θέλει να δείξει πως η μανία του πολέμου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στον χαρακτήρα και τον νου των “στρατηγικών” ανδρών, ώστε τους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεμος, ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους, αυτούς που δεν πρόσφεραν πολλά στον πόλεμο, μ’ εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόμισαν απ’ αυτόν περισσότερα κέρδη.

Ένα ακόμη στοιχείο, που βρίσκεται σε συνάρτηση με τα παραπάνω, είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνικών στρατευμάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας. Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στον μονόλογό του, αλλά και στον διάλογο που αναπτύσσει με τη θυρωρό, όταν θέλει να τον εμποδίσει να μπει στο ανάκτορο του Πρωτέα, και με την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισης. Αυτή η αντίληψη του Μενέλαου μπορεί βέβαια σ’ ένα βαθμό να είναι δικαιολογημένη, αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και ο ελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύματα, των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσμεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδάρεω, τότε που ήρθαν ως μνηστήρες της Ελένης. Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουμε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαου, δηλαδή να μην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαμέμνονα και να του αμφισβητεί την αρχιστρατηγία, είναι επίτηδες υπερτονισμένη από τον ποιητή, γιατί θέλει να την εναρμονίσει με τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και […] να αντιπαραθέσει το φρόνημά του με το ανάλογο φρόνημα του Τεύκρου. Ο τύπος του miles gloriosus, λοιπόν, που είναι μια από τις κυριότερες ιδέες που προβάλλονται μ’ αυτή την τραγωδία, συνετέλεσε ώστε να εμφανίσει ο ποιητής και τον Μενέλαο έτσι»

(Σακαλής 1980: 165, 168).

[η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]

«[…] μπορούμε να πούμε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόμορφη τραγικότητα, δηλαδή να μην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση ο νικητής απέναντι στον ηττημένο, κάτι που εμπίπτει μέσα στο γενικότερο αντιπολεμικό πνεύμα που προβάλλεται σε αυτή την τραγωδία […]»

(Σακαλής 1980: 164).

[ρακένδυτοι ήρωες]

Και λίγα λόγια για τους “ρακένδυτους ήρωες” του Ευριπίδη, που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωμωδεί: Δεν επιτρέπεται να τους αντιμετωπίζουμε απλώς σαν κωμικό εύρημα ή σαν σπινθηροβόλα αιχμή εναντίον του ανερχόμενου ρεαλισμού γενικά, γιατί, ακόμη και αν δεχθούμε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός, δεν πρέπει να τα εμπιστευτούμε όλα στη φαντασία του θεατή. […] δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε ότι χρησιμοποιήθηκαν πραγματικά κουρέλια»

(Blume 1986: 118-119).

 

Σχολιασμός στίχων 437-494 Α΄ Επεισόδιο, 1η σκηνή

Ο 1ος μονόλογος του Μενέλαου αποτελεί έναν δεύτερο Πρόλογο.

Συγκρίνοντας τον Πρόλογο της Ελένης και το μονόλογο του Μεν. παρατηρούμε τις εξής ομοιότητες:

1. Εκφωνείται χωρίς την παρουσία του Χορού (προηγουμένως έχει γίνει η μετάσταση του χορού).

2. Περιλαμβάνει την καταγωγή και γενεαλογία του ήρωα, την αυτοσύσταση – αυτοπαρουσίασή του.

3. Περιγράφει την κατάσταση του ήρωα (πάθη, συμφορές, περιπέτειες).

Βασική διαφορά με τον κανονικό πρόλογο παρουσιάζει στο ύφος του: στον κανονικό Πρόλογο τα γεγονότα παρουσιάζονται «δι’ απαγγελίας», ένας πρόλογος που ταιριάζει και συνηθίζεται όταν το δράμα δεν έχει αρχίσει ακόμα, ενώ στη ρήση του Μεν. ο πρόλογος γίνεται «δια μιμήσεως», έναν τρόπο κατά τον οποίο τα συναισθήματα του ήρωα είναι έντονα.

Δραματικές σκοπιμότητες μονολόγου Μεν. ως Προλόγου

1. Η Ελένη είναι τραγωδία αναγνώρισης ανάμεσα σε δύο πρόσωπα. Εμφανίζεται το άλλο πρόσωπο της αναγνώρισης και προοικονομείται η συνάντηση Μεν. – Ελένης και της αναγνώρισης.

2. Οι θεατές είναι σίγουροι ότι ο Μεν. είναι ζωντανός.

3. Με την τραγική ειρωνεία στους στ. 470, 482-483 ο ποιητής απομακρύνει τη σκηνή της αναγνώρισης, προκαλώντας μεγαλύτερη αγωνία.

4. Με την έκθεση των περιπετειών του Μεν. φωτίζεται σε βάθος η ψυχική κατάσταση και η τραγικότητα του ήρωα, ενώ οι πληροφορίες που δίνει για την Ελ. της σπηλιάς φορτίζουν τη δραματική ένταση.

Η εμφάνιση του Μεν. ως ναυαγού

Σε αντίθεση με τη συνήθεια των τραγωδιών της εποχής, ο Ευριπίδης παρουσίαζε τους ήρωές του ρακένδυτους, με σκοπό να συγκινήσει το κοινό. Στη συγκεκριμένη τραγωδία, ο Μεν. παρότι είναι βασιλιάς και, όπως ισχυρίζεται, ο ηγέτης της τρωικής εκστρατείας, εμφανίζεται ως ένας ταλαίπωρος κουρελής ναυαγός. Αυτή η αντίθεση μεταξύ του είναι και του φαίνεσθαι επέτεινε τα βάσανα του Μεν. στα μάτια των θεατών και ο ήρωας κερδίζει σε τραγικότητα. Έτσι διεγείρονταν ο έλεος στην ψυχή τους που τους έκανε να προβληματιστούν για τα αποτελέσματα του πολέμου τόσο στους νικητές όσο και στους νικημένους. Συγχρόνως, η ρακοφορία του Μεν. εξυπηρετούσε τη δραματική οικονομία: αν ο Μεν. ήταν ντυμένος βασιλικά, δε θα πλησίαζε το παλάτι για να ζητήσει βοήθεια και θα αναγνωριζόταν αμέσως. Κατά μια άλλη εκδοχή, η ρακοφορία ενός βασιλιά ίσως προκαλούσε το γέλιο των θεατών, μια και ο Μεν. αποτελεί και κωμική φιγούρα στο έργο.

Τραγικότητα Μενέλαου

1. Η μεταστροφή της τύχης του: από την εξουσία και το κύρος ενός ισχυρού βασιλιά και πορθητή της Τροίας, κατάντησε ένας ταλαίπωρος ρακένδυτος ναυαγός, (στ. 465-469, 472-473, 477-480). Τα κουρέλια εντείνουν την τραγικότητά του. Η μεταστροφή εκφράζεται έντονα και στις φράσεις των στ. 474-476, 480-481.

2. είναι πιόνι των θεών: οι περιπέτειές του, η περιπλάνησή του και οι προσπάθειες να επιστρέψει στην πατρίδα από τη μια και τα διαφορετικά σχέδια των θεών από την άλλη δεν του επιτρέπουν να πετύχει το στόχο του (στ. 454-464).

3. Η πλάνη στην οποία ζει: πιστεύει ότι η Ελ. της σπηλιάς είναι η γυναίκα του και αγνοεί την ύπαρξη του ειδώλου.

4. Η ανάγκη στην οποία έχει υποταχθεί: ο ήρωας δεν έχει τα απαραίτητα για την επιβίωσή του αλλά και των συντρόφων του.

Ακούγοντας το λόγο του Μεν. οι θεατές αισθάνονται οίκτο– έλεο- για τον ήρωα. Συμπάσχουν για τις συμφορές που έχει περάσει, για τη μεταστροφή της τύχης του αλλά τον θαυμάζουν και για την αφοσίωσή του στους συντρόφους του. Συγχρόνως, αγωνιούν για την τύχη του και την εξέλιξη του έργου.

Τεύκρος – Μενέλαος

Ομοιότητες:

1. Και οι δύο αποτελούν το μοτίβο του «ένδοξου στρατιώτη» του οποίου βασικά γνωρίσματα είναι ο κομπασμός και η έπαρση: Ισχυρίζονται ότι συμμετείχαν στην τρωική εκστρατεία ως κύριοι συντελεστές της νίκης και κυρίευσαν την Τροία.

2. Αποκαλύπτουν το παρελθόν και τις περιπέτειές τους.

3. Αντιμετωπίζουν τη μεταστροφή της τύχης και αποκαλύπτουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τώρα στο παρόν.

4. Επιθυμούν την επιστροφή τους στην πατρίδα.

5. Και οι δύο βρίσκονται σε πλάνη πιστεύοντας ότι πήραν την Ελένη και αγνοούν την ύπαρξη του ειδώλου.

Διαφορές:

1. Ο Τεύκρος φτάνει στην Αίγυπτο σκόπιμα, για να ζητήσει προφητεία από τη Θεονόη, ενώ ο Μεν. έφτασε εκεί χωρίς τη θέληση του, εξαιτίας ενός ναυαγίου, καθώς γύριζε στη Σπάρτη.

2. Ο Τεύκρος έχει το ύφος του γενναίου πολεμιστή που διατηρεί την αξιοπρέπειά του , ο Μεν. έχει την εικόνα ζητιάνου και η κατάστασή του τον κάνει να δακρύζει.

3. Ο Τεύκρος έχει καράβι ενώ ο Μεν. είναι ναυαγός.

Σκέψεις για τον πόλεμο

Δυο ξεπεσμένους ήρωες (Τεύκρος, Μενέλαος) χρησιμοποιεί ο Ευρ. ως αντιπολεμικά σύμβολα, για να εκφράσει την αντίθεσή του στον πόλεμο. Για τον ποιητή ο πόλεμος είναι καταστροφικός για όλους, δε διακρίνει νικητές και νικημένους. Το αποδεικνύει η κατάντια των δύο ένδοξων πολεμιστών που ανήκουν στο στρατόπεδο των νικητών. Έτσι, αποδεικνύεται η ματαιότητα του πολέμου.

Ο πόλεμος ήταν άσκοπος και παράλογος, αφού ξεκίνησε για την Ελ. που δεν ήταν παρά ένα απατηλό είδωλο. Προκάλεσε καταστροφές και απώλειες, θρήνο και μίσος, χωρίς καμιά άλλη αιτία παρά μόνο την ταπεινή ανθρώπινη φύση με τα ταπεινά κίνητρα της φιλοδοξίας, της πλεονεξίας, και τις μικρότητες που κρύβονται πίσω από κάθε πόλεμο σε κάθε εποχή.

 

© Αγνή Τσιότσου

 

 

Α’ Επεισόδιο, 1^η σκηνή, στίχοι 437-494

Στόχοι: οι μαθητές:

 

• να κατανοήσουν το περιεχόμενο της ενότητας

• να γνωρίσουν τον δεύτερο βασικό ήρωα της τραγωδίας και να κατανοήσουν το ήθος του σε επίπεδο γνωρισμάτων και σε επίπεδο συναισθημάτων

• να διακρίνουν τις σκηνογραφικές και σκηνοθετικές πληροφορίες που δίνει το κείμενο

• να αξιολογήσουν την επιλογή του ποιητή να παρουσιάσει τον Μενέλαο ντυμένο με κουρέλια

• να επισημάνουν τη μεταστροφή που προκάλεσε στον Μενέλαο ο Τρωικός πόλεμος

• να διαπιστώσουν την αντιστοιχία του μονολόγου του Μενελάου με τον μονόλογο της Ελένης

• [να διακρίνουν την επίδραση του Ομήρου στον Ευριπίδη ως προς την αντιμετώπιση και παρουσίαση του Μενελάου].

Επεξεργασία του κειμένου:

1. Ανάγνωση της ενότητας.

2. Σε ποιον χώρο βρίσκεται ο Μενέλαος και πώς έχει έρθει εκεί; (σ. 41 σχολ. εγχ: ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ – 487-490: σκηνογραφικές και σκηνοθετικές πληροφορίες/μπροστά στο παλάτι του Πρωτέα και Θεοκλύμενου – 465-467:από τη δεξιά πάροδο)

3. Πώς εμφανίζεται ο Μενέλαος επί σκηνής; (472, 478-480:σκηνογραφική πληροφορία/ ρακένδυτος)

4. Να αποδώσετε συνοπτικά το περιεχόμενο της ενότητας. (με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και με τις απαραίτητες λεπτομέρειες)

5. Ποιο είναι το ήθος του Μενελάου σε επίπεδο γνωρισμάτων και σε επίπεδο συναισθημάτων; (440:αναθεματίζει τη γενιά του, για να δείξει την τραγική του θέση / απόγνωση, απελπισία λόγω της τωρινής του εξαθλίωσης – 444, 446-447: ήρωας, ένδοξος στρατηγός και πολεμιστής – 472-473: ευγενής – 485-487: νοιάζεται για τους άντρες του, καλός ηγέτης, θυμίζει τον Οδυσσέα – 490-491: τρέφει μια μικρή ελπίδα για βοήθεια)

6. Ποια στοιχεία συνθέτουν την τραγικότητα του Μενελάου; (457-464: ενώ ποθεί να γυρίσει στην πατρίδα του, δεν αφήνουν οι θεοί με τους ανέμους / όργανο των θεών – 465-487:τώρα είναι ναυαγός, σε ξένη χώρα, καταστράφηκε το καράβι του, ρακένδυτος, πεινασμένος αυτός και οι δικοί του, βρίσκεται σε μεγάλη ανάγκη)

7. Ποια μεταστροφή προκάλεσε ο Τρωικός πόλεμος στη ζωή του Μενελάου; (πριν: βασιλιάς, ευτυχισμένος σύζυγος, ζούσε ειρηνικά στη Σπάρτη # εξαιτίας του πολέμου λείπει 17 χρόνια μακριά από την πατρίδα του, 10 χρόνια πολεμούσε στην Τροία και είδε τους συντρόφους του να χάνονται, 7 χρόνια περιπλανιέται, δεν μπορεί να γυρίσει στην πατρίδα του, τώρα είναι ναυαγός → «περιπέτεια»)

8. Ποια καινούρια πληροφορία προσθέτει ο Μενέλαος στην υπόθεση του έργου και τι ρόλο παίζει αυτή; (470, 482-485:έχει φέρει μαζί του την Ελένη από την Τροία και την κρατάει κρυμμένη σε μια σπηλιά, όπου τη φυλάγουν οι σύντροφοί του – είδωλο / αντίθεση: φαίνεσθαι και είναι – τραγική ειρωνεία:οι θεατές γνωρίζουν πια – προωθεί την εξέλιξη του μύθου: φέρνει κοντά την Ελένη της Τροίας με την Ελένη της Αιγύπτου / αξιοποίηση της αντίθεσης: φαίνεσθαι και είναι, πάνω σε αυτή στηρίζεται η εξέλιξη του μύθου)

9. Ποια σκηνοθετική πληροφορία δίνουν οι στίχοι 493-494; (ο Μενέλαος προφανώς πλησιάζει την πόρτα του ανακτόρου και ρωτά με υψωμένη φωνή)

10. Γιατί ο Μενέλαος παρουσιάζεται ρακένδυτος στη σκηνή; Τι θέλει να πετύχει με αυτό ο ποιητής; (α)τονίζει τη μεταστροφή που προκάλεσε ο Τρωικός πόλεμος στην κατάσταση του Μενελάου, υπογραμμίζοντας την τραγική του θέση, β)καθιστά αυτόν περισσότερο αξιολύπητο προκαλώντας έτσι τον έλεον των Αιγυπτίων και των θεατών, γ)δίνει τη δυνατότητα, στη συνέχεια του έργου, να αισθητοποιηθεί η αποκατάσταση του ήρωα και ενδυματολογικά, με την αλλαγή ενδυμασίας)

11. Ποιες ιδέες (διάνοια) εκφράζονται στην ενότητα; (446-447: υπαινιγμός του Ευριπίδη για τον σύγχρονό τους Πελοποννησιακό πόλεμο και τα δεινά του, που ήταν μάλιστα ένας εμφύλιος πόλεμος, ενώ παλιά οι Έλληνες πολεμούσαν ενωμένοι – 450-454: βλέπε σχόλιο σχολ. εγχ. για τους στ. 452-454 / και στις δύο περιπτώσεις ο ποιητής θέλει να καλλιεργήσει στην ψυχή των Αθηναίων θεατών απέχθεια για τον πόλεμο – 474-476: γνωμικό – 477: στην ανάγκη ο άνθρωπος πρέπει να πορεύεται με βάση αυτή, δεν έχει περιθώρια επιλογής, «ανάγκα και οι θεοί πείθονται» - 491- 492: «ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος»)

12. Συγκρίνετε τον μονόλογο του Μενελάου με αυτόν της Ελένης στον πρόλογο (1-82). (αντιστοιχίες: αυτοπαρουσίαση, περιπέτειες στο παρελθόν, πρόβλημα στο παρόν)

Εργασίες:

1) Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο της ενότητας. (80-100 λέξεις)

2) Για ποιους λόγους ο ποιητής παρουσιάζει τον Μενέλαο ντυμένο με κουρέλια;

3) Ποιο είναι το ήθος του Μενελάου όπως αποκαλύπτεται από τα λόγια του;

4) Ποια στοιχεία συνθέτουν την τραγικότητα του Μενελάου;

5) Να σχολιάσετε το περιεχόμενο των στίχων 474-476.

6) Κάποια/ες από τις ερωτήσεις τής επεξεργασίας, που δεν απαντήθηκαν κατά την παράδοση του μαθήματος.

 

 

© Ευαγγελία Οικονόμου