Καταγωγή

Ο Πέλοπας ήταν γιος του Τάνταλου, επομένως εγγονός του Δία και της κόρης του Κρόνου Πλουτώς, ενώ το όνομα της μητέρας του δεν είναι με την ίδια σαφήνεια γνωστό. Την ονομάζουν Κλυτία, Ευρυάνασσα, Ευρυσθάνασσα, Ευρυθεμίστη, Δανάη… και ενίοτε θεωρείται κόρη κάποιου ποτάμιου θεού της Ασίας, του Πακτωλού ή του ποταμού της Τρωάδας Ξάνθου ή της Ατλαντίδας Διώνης. Σπάνια θεωρείται γιος του Ερμή και της Καλύκης (Σχόλ. Ιλ. Β 104b). [Εικ. 1]

Ο πατέρας του Τάνταλος, μολονότι αναφέρεται και ως Αχαιός ή Παφλαγόνας (στα νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας, η καθιερωμένη παράδοση τον θέλει να κατάγεται από τη Λυδία ή από τη Φρυγία και να είναι βασιλιάς της πόλης Σίπυλος στη Λυδία· μετανάστευσε στην Ευρώπη, όταν ο Ίλος κίνησε πόλεμο εναντίον του. Ήρθε στην Ελλάδα φέρνοντας μαζί του θησαυρούς και την ανατολίτικη χλιδή —ένα μέρος της που όμως ήταν ήδη μεγάλο για τη φτωχή και, αναγκαστικά, λιτή Ελλάδα— και συνοδευόμενος από Φρύγες και Λυδούς μετανάστες, οι οποίοι δίδαξαν, πρώτοι αυτοί, μουσική στους Έλληνες. Οι τάφοι τους σώζονταν τουλάχιστον ως τα ιστορικά χρόνια.

Οι θεοί τίμησαν τον πατέρα του καθιστώντας τον ομοτράπεζό τους και προσφέροντάς του τη θεϊκή τροφή. Εκείνος, ανταποδίδοντας την τιμή και τη φιλοξενία, θέλοντας όμως και να δοκιμάσει τους θεούς, τη γνώση και την ευφυΐα τους, έσφαξε τον γιο του Πέλοπα, τον διαμέλισε, τον μαγείρεψε και τον προσέφερε στους καλεσμένους του. Οι θεοί αντιλήφθηκαν το αποτρόπαιο έγκλημα, όλοι εκτός από τη Δήμητρα, που κλεισμένη στον εαυτό της από τη λύπη της για τον χαμό της κόρης της έφαγε απρόσεκτα τον βρασμένο ώμο του νέου. Οι θεοί όμως συνέλεξαν τα μέλη του Πέλοπα και ο Δίας έδωσε εντολή στον Ερμή να τον επαναφέρει στη ζωή. Κι εκείνος τον ξαναέριξε στον λέβητα όπου τον είχε βράσει ο πατέρας του και τον ξαναέβρασε. Από τον λέβητα αναπήδησε ένας νέος Πέλοπας, πιο δυνατός και πιο ωραίος, με τον ώμο του μόνο να αστράφτει περισσότερο, μια και οι θεοί, προκειμένου να αντικατασταθεί το κομμάτι που είχε φάει η Δήμητρα (ή η Θέτιδα ή/και ο Άρης), χρησιμοποίησαν ελεφαντοστό για να τον φτιάξουν. Γι’ αυτό και αποκαλούσαν τον Πέλοπα και δὶς ἡβήσαντα, επειδή ήταν έφηβος πριν να τον κατακρεουργήσει ο πατέρας του, έφηβος αφού του ξανάδωσαν τη ζωή οι θεοί. Λείψανο του ώμου αυτού έδειχναν αργότερα στην Ήλιδα. Από ορισμένους λέγεται ότι στην πράξη αυτή προέβη ο Τάνταλος από καθαρή ευσέβεια, προσφέροντας τον γιο του ως καθαρτήρια θυσία στους θεούς για τον λιμό που έπληττε εκείνη την εποχή το βασίλειό του. Επικρατέστερη όμως είναι η πρώτη εκδοχή. Όποιες και να ήταν οι προθέσεις του πατέρα του, ο Πέλοπας μετά την ανάστασή του βρέθηκε στον ουρανό, γιατί ο Ποσειδώνας τον ερωτεύτηκε έτσι όμορφος που ήταν, ίσως και πιο όμορφος μετά την αναγέννησή του. [Εικ. 2, 3] Ωστόσο, ακόμη κι εκεί, ο Πέλοπας υπηρετούσε τον πατέρα του: έκλεβε κατ’ εντολή του τη θεϊκή τροφή, κι εκείνος την έδινε στους θνητούς. Έτσι, ο Ποσειδώνας τον έστειλε πίσω στη γη, παρέμεινε όμως και εκεί προστάτης του, του δώρισε φτερωτά άλογα και τον βοήθησε στον αγώνα του να κερδίσει την Ιπποδάμεια, την κόρη του Οινόμαου. Βέβαια ο Πίνδαρος διαφωνεί με αυτή την εκδοχή και γράφει πως όταν ο Τάνταλος παρέθεσε το γεύμα στους θεούς ο Πέλοπας ήταν ζωντανός, ο Ποσειδώνας τον ερωτεύτηκε και τον ανέβασε στον Όλυμπο για να τελεί τα χρέη του οινοχόου (όπως έκανε ο Δίας με τον Γανυμήδη) και ότι η φήμη πως ο Τάνταλος έβρασε τον γιο του προήλθε από ζηλόφθονες γείτονες (Πίνδ., Ολ. 1).

Γάμος και απόγονοι. Η εξουσία

Μόλις πέρασαν τα χρόνια της εφηβείας, ο Δίας ή ο Ποσειδώνας έστειλαν τον Πέλοπα στην Πίσα για να τιμωρήσει τον γαμβροκτόνον βασιλιά Οινόμαο, που είχε προκηρύξει αγώνες με έπαθλο την κόρη του Ιπποδάμεια. Ο Μυρτίλος, γιος του θεού Ερμή και της Φαέθουσας, κόρης του Δαναού, ή της Κλυμένης ήταν ο ηνίοχος του Οινόμαου και αυτός που προετοίμαζε το άρμα για τις αρματοδρομίες στις οποίες ο βασιλιάς κέρδιζε τους επίδοξους μνηστήρες της κόρης του Ιπποδάμειας χάρη στα ιερά άλογα που του είχε χαρίσει ο πατέρας του Άρης. Αυτός ο γαμήλιος διαγωνισμός διεκδίκησης της νύφης, όπως συνηθιζόταν, είχε ξεφύγει από τα ελεγχόμενα πλαίσια αγώνων ανάμεσα σε μνηστήρες. Γιατί ο Οινόμαος δεν ήθελε στην πραγματικότητα κανέναν γάμο για την κόρη του, είτε γιατί ήταν κρυφά ερωτευμένος μαζί της είτε γιατί χρησμός του είχε αποκαλύψει ότι θα πέθαινε από το χέρι του γαμπρού του· ήδη είχε σκοτώσει δώδεκα μνηστήρες, τα κεφάλια των οποίων «κοσμούσαν» την είσοδο του παλατιού.

Με το φτερωτό άρμα που του είχε χαρίσει ο Ποσειδώνας ο Πέλοπας ξεκίνησε από τη Λυδία και πέταξε πάνω από τη θάλασσα ως την αυλή του Οινόμαου. Ο Μυρτίλος, στον αγώνα που προετοιμάστηκε, πρόδωσε τον κύριό του προς όφελος του μνηστήρα από τη Λυδία αντικαθιστώντας τα ορειχάλκινα καρφιά ή τη σφήνα στον άξονα του εμπρόσθιου τροχού του άρματος του βασιλιά με κέρινα· κατά άλλους τα αφαίρεσε εξ ολοκλήρου. Και τον πρόδωσε είτε γιατί ο Πέλοπας του υποσχέθηκε το μισό βασίλειο ή την Ιπποδάμεια για μια νύχτα, αν τον βοηθούσε να νικήσει στην αρματοδρομία, είτε γιατί ο ίδιος ήταν κρυφά ερωτευμένος με την Ιπποδάμεια. Μόλις ξεκίνησε ο αγώνας, το τέθριππο του Οινόμαου αναποδογύρισε και ο βασιλιάς σκοτώθηκε. Μετά τη νίκη του και την αρπαγή της Ιπποδάμειας ο Πέλοπας γκρέμισε τον Μυρτίλο στη θάλασσα· έτσι, σύμφωνα με μια εκδοχή, ονομάστηκε το Μυρτώο πέλαγος στα νότια παράλια της Αττικής. Πέφτοντας ο Μυρτίλος πρόλαβε και καταράστηκε τον Πέλοπα και τους απογόνους του. Με την Ιπποδάμεια ταξίδεψαν μέχρι τον Ωκεανό, όπου ο Ήφαιστος τον καθάρισε από τους φόνους. Παρά τον καθαρμό και παρά το γεγονός ότι ο Πέλοπας έκτισε ναό προς τιμή του Ερμή, τον πρώτο στην Πελοπόννησο, προκειμένου να αποφύγει την οργή του θεού από τον φόνο του γιου του, ωστόσο λέγεται ότι εδώ, σε αυτή την κατάρα, βρίσκεται η απαρχή των δεινών της γενιάς του, ιδίως στους Ατρείδες. [Εικ. 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15]

Το ζευγάρι επέστρεψε στην Πίσα, ο Πέλοπας κατέλαβε την Άπια και την Πελασγιώτιδα γη (μάλλον στην Αργολίδα) και ονόμασε όλη την περιοχή από το όνομά του — Πελοπόννησος. Τότε ανέβηκε στον θρόνο του Οινόμαου και βασίλεψε επί τριάντα οκτώ χρόνια — έτσι λεγόταν. Μάλιστα ο Όμηρος κάνει λόγο για το σκήπτρο του (Ιλ. Β 104): το είχε κατασκευάσει ο Ήφαιστος και του το παρέδωσε ο Ερμής, ώσπου πέρασε στα χέρια του Ατρέα, που το άφησε στον Θυέστη και εκείνος στον Αγαμέμνονα. Στην Πίσα ύψωσε μνημείο στη μνήμη όλων των μνηστήρων που είχαν σκοτωθεί από τον Οινόμαο.

Ο Πέλοπας και η Ιπποδάμεια απέκτησαν πολλά παιδιά, τον πρωτότοκο Ατρέα, τον δευτερότοκο Θυέστη, τον Πλεισθένη. Σε αυτά τα ονόματα συμφωνούν όλοι οι μυθογράφοι, ενώ προστίθενται και άλλοι, ο Τροιζήνας, ο Πιτθέας, ο Αλκάθοος, ο Σκίρωνας. Κόρες τους ήταν η Νικίππη, που έγινε μητέρα του Ευρυσθέα, η Αστυδάμεια, που λεγόταν μητέρα του Αμφιτρύωνα, ήταν επομένως γιαγιά του Ηρακλή, η Ιπποθόη, μητέρα του Τάφιου, επώνυμου ήρωα της νήσου Τάφος, από τον Ποσειδώνα. Του αποδίδουν και πολλά άλλα παιδιά, γιους και θυγατέρες. Έτσι σχηματίστηκε η οικογένεια των Πελοπιδών που ανταγωνιζόταν την άλλη μεγάλη οικογένεια της Πελοποννήσου, τους Περσείδες. Οι ανταγωνισμοί αμβλύνονταν με τους γάμους των γόνων τους.

Όπως και να έχει, ο Πέλοπας απέκτησε έναν ακόμη γιο, τον Χρύσιππο, από τη Νύμφη Αξιόχη ή Δαναΐδα. Αυτόν τον ερωτεύτηκε ο Λάιος, όταν κάποτε φιλοξενήθηκε στην Πίσα, και τον απήγαγε. Του τον πήρε πίσω ο Πέλοπας με πόλεμο και καταράστηκε τον Λάιο να σκοτωθεί από παιδί του. Τον Χρύσιππο σκότωσαν τα ετεροθαλή αδέρφια του, ο Ατρέας και ο Θυέστης, που συνωμότησαν μαζί με τη μητέρα τους, επειδή φοβήθηκαν ότι ο πατέρας τους θα του παραχωρούσε την εξουσία λόγω της ξεχωριστής αγάπης που έτρεφε για εκείνον. Ο Πέλοπας καταράστηκε τους γιους του και τους έδιωξε. Μαζί και την Ιπποδάμεια, που αυτοκτόνησε.

Άλλα επεισόδια

Λεγόταν ότι η μεγάλη ξηρασία που έπληξε την Ελλάδα ήταν η τιμωρία των θεών επειδή ο Πέλοπας είχε σκοτώσει, διαμελίσει και σκορπίσει τα μέλη του βασιλιά της Αρκαδίας Στύμφαλου· για τον φόνο αυτό το μαντείο των Δελφών χρησμοδότησε πως μόνο ο Αιακός μπορούσε να τους σώσει. Αλλά και ένας κατακλυσμός που έπεσε στην Αρκαδία αποδόθηκε στην οργή των θεών, επειδή ο Πέλοπας είχε σκοτώσει κάποιον από την Αζανία.

Πέλοπας και Ολυμπιακοί αγώνες

Το όνομα του Πέλοπα συνδέεται με την καθιέρωση των Ολυμπιακών αγώνων, τους οποίους ανακαίνισε ο Ηρακλής από την παρακμή στην οποία είχαν περιπέσει· μάλιστα τότε ο Ηρακλής ίδρυσε στην Ολυμπία βωμό προς τιμή του Πέλοπα (Απολλόδ. 2.141), ίσως για να τιμήσει τον πρώτο ιδρυτή των αγώνων και θυσίασε για πρώτη φορά σε έναν λάκκο. Από τότε, και μέχρι τα ιστορικά χρόνια, οι ετήσιοι άρχοντες θυσίαζαν στο ίδιο μέρος ένα μαύρο κριάρι στη μνήμη του Πέλοπα. Σύμφωνα με παράδοση που αναφέρει ο Παυσανίας, ο Ηρακλής ύψωσε ταφικό μνημείο (κενοτάφιο) αφιερωμένο στον Πέλοπα, το Πελόπιο, μεταξύ του ναού της Ήρας και του ναού του Διός (5.13.1)· και τούτο, γράφει ο περιηγητής, γιατί ο Ηρακλής ήταν τέταρτος απόγονός του. Αλλά βέβαια το θέμα, ποιος ήταν ο ιδρυτής των Ολυμπιακών αγώνων, απέκτησε πολιτική σημασία. Έτσι, οι Πισάτες υποστήριζαν ότι ο Πέλοπας ίδρυσε τους αγώνες μετά τη νίκη του επί του Οινόμαου, και ότι οι αγώνες είναι ταφικοί, ενώ οι αντίπαλοί τους, οι Δωριείς Ηλείοι, υποστήριζαν ότι ιδρυτής των αγώνων ήταν ο Ηρακλής.

Ο «Πέλοπας» στην Τροία και αλλού

Όταν ο μάντης Κάλχας χρησμοδότησε στους Αχαιούς ότι μόνο ο Έλενος μπορούσε να τους πει πώς θα κυρίευαν την Τροία, ο Οδυσσέας παραμόνεψε πότε ο Έλενος θα βρισκόταν εκτός των τειχών της Τροίας, τον αιχμαλώτισε, τον οδήγησε δεμένο στους Αχαιούς και τον ανάγκασε, με τη βία και δωροδοκώντας τον, να αποκαλύψει αυτά που γνώριζε. Τότε ο Έλενος χρησμοδότησε ότι η Τροία θα έπεφτε με τις εξής προϋποθέσεις: 1) να λάβει μέρος στον πόλεμο ο Νεοπτόλεμος· 2) να πάρουν οι Αχαιοί στην κατοχή τους τα οστά του Πέλοπα ή τον έναν από τους ώμους του· 3) να κλέψουν από τους Τρώες το θαυματουργό ουρανόσταλτο «Παλλάδιο»· 4) να επανέλθει στον πόλεμο ο Φιλοκτήτης, καθώς είχε το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή. Γι’ αυτόν τον λόγο μεταφέρθηκαν τα οστά του Πέλοπα από την Πίσα ή τη Λαίτρινα της Ήλιδας στην Τρωάδα. Στην επιστροφή τα οστά ή το οστό εξαφανίστηκαν σε ναυάγιο από τρικυμία, τα βρήκε όμως ένας ψαράς μετά από χρόνια και τα επέστρεψε.

Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στο κτίριο του Θησαυρού των Σικυωνίων στην Ολυμπία έδειχναν το μαχαίρι του Πέλοπα με τη χρυσή λαβή (6.19.6). Μνημονεύει αγάλματα και επιγράμματα που αφορούσαν τον γενάρχη των Πελοπιδών σε διάφορα μέρη στην Ολυμπία, καθώς και την απεικόνιση της αρματοδρομίας με τον Οινόμαο (5.13.7, 5.10.6-7, 5.17.7, 5.24.7, 5.25.10).

Σχετικά λήμματα

ΑΙΑΚΟΣ, ΑΛΚΑΘΟΟΣ και ΑΛΚΑΘΟΥΣ, ΑΜΦΙΤΡΥΩΝΑΣ, ΑΡΗΣ, ΑΣΤΥΔΑΜΕΙΑ, ΑΤΡΕΑΣ, ΓΑΝΥΜΗΔΗΣ, ΕΛΕΝΟΣ, ΕΡΜΗΣ, ΕΥΡΥΣΘΕΑΣ, ΗΡΑΚΛΗΣ, ΗΦΑΙΣΤΟΣ, ΘΥΕΣΤΗΣ, ΚΑΛΧΑΣ, ΛΑΪΟΣ, ΜΥΡΤΙΛΟΣ, ΠΑΚΤΩΛΟΣ, ΠΙΤΘΕΑΣ, ΠΛΕΙΣΘΕΝΗΣ, ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ, ΣΤΥΜΦΑΛΟΣ ή ΣΤΥΜΦΗΛΟΣ, ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ