στ. 499 βροντόφωνος: επίθετο του Δία, όχι μόνο γιατί είχε βροντώδη φωνή αλλά και επειδή είχε σχέση με τη βροντή, ως κύριος του κεραυνού (πρβ. σχόλ. στ. 354, 398 και 420).στ. 501 κ.εξ. Πρβ. σχόλ. στ. 408.

στ. 501 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 1: Πρόκειται για μια τυπική σκηνή ικεσίας, της οποίας οι εικαστικές λεπτομέρειες τονίζονται από τον λόγο του ποιητή. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η θεά δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένη βοήθεια που είχε προσφέρει κάποτε στον Δία (πρβ. επεισόδιο με τον Βριάρεω [στ. 397 κ.εξ.]- μόνο έναν υπαινιγμό διακρίνουμε στον λόγο της («αν κάποτε.. σ' έχω ωφελήσει», στ. 504-505), που είναι σύμφωνος εξάλλου με το τυπικό της προσευχής (πρβ. προσευχή Χρυσή). Στο σημείο αυτό μπορούμε να επισημάνουμε τη λεπτότητα, την ευγένεια και τον σεβασμό της Θέτιδας προς τον Δία. Πρέπει επίσης να τονίσουμε τη θέση που έχουν στον λόγο της Θέτιδας η τιμή-δόξα (τίμησε στ. 506, τον ατίμασε στ. 507, να τον υπερδοξάσουν στ. 511) και η δικαιοσύνη (δικαίωσε στ. 509, να δικαιώσουν στ. 511).

στ. 506 ολιγοημερότατον: βλ. σχόλ. στ. 353 και στ. 354-355.

στ. 511 υπερδοξάσουν: να τον ικανοποιήσουν αποδίδοντάς του πολλές τιμές.

στ. 515 άσφαλτην... νεύμα: δώσε μου σίγουρη υπόσχεση και επιβεβαίωσέ τη με ένα σου νεύμα (βλ. στ. 525-528).

στ. 517 το εξουθένωμα των αθανάτων όλων: η πιο περιφρονημένη ανάμεσα στους θεούς. Η Θέτιδα, σε περίπτωση που δεν ικανοποιηθεί το αίτημά της, θα το θεωρήσει δείγμα περιφρόνησης προς το πρόσωπό της.

στ. 517 συμπληρωματικά σχόλια 2: Μια πιθανή άρνηση του Δία δε θα ερμηνευθεί από τη Θέτιδα ως έλλειψη ευγνωμοσύνης εκ μέρους του, αλλά ως προσωπική ταπείνωση. Ίσως ο πληροφορημένος ακροατής του Ομήρου έφερνε στο μυαλό του τον παλιό μύθο σύμφωνα με τον οποίο η θαλασσινή θεά καταδικάστηκε να παντρευτεί θνητό, επειδή θα γεννούσε γιο ισχυρότερο από τον πατέρα του (βλ. Παράλληλο κείμενο). Μια πρώτη ταπείνωση λοιπόν για τη θεά ήταν ο γάμος της με θνητό· και σαν να μην έφτανε αυτό, ο θνητός γιος της θα πέθαινε νέος. Η άρνηση επομένως του Δία θα σήμαινε μια συνεχή υποβάθμιση της Θέτιδας. Ίσως έτσι εξηγείται η εύκολη υποχώρηση του πατέρα των θεών.

στ. 525-528 Η επίσημη επιβεβαίωση της υπόσχεσης του Δία δίνεται με το κούνημα της κεφαλής του θεού προς τα κάτω.

στ. 531 ο μανός: ο σταθερός, αυτός που δεν κουνιέται εύκολα.

στ. 534 και ο Δίας προς το δώμα του: εννοείται επήγε.

στ. 535-536 Η εκδήλωση σεβασμού προς τον Δία διατυπώνεται με έμφαση, θετικά και αρνητικά: «ουδέ… επρόσμενε, αλλ’ ορθοί… προϋπαντήσαν όλοι» (σχήμα παραλληλίας).

στ. 535-536: συμπληρωματικά σχόλια 3: Το μεγαλείο που αποδίδει η έκφραση δεν αποκαλύπτει μόνο τον σεβασμό των άλλων θεών απέναντι στον Δία, αλλά και τονίζει την αυστηρή ιεραρχική τάξη που ίσχυε στον κόσμο των θεών, ανάλογη με αυτήν που ίσχυε στην ομηρική κοινωνία.

στ. 538 αργυρόποδη: που έχει τα πόδια κάτασπρα, λαμπερά, όπως το ασήμι.

στ. 539 συνακούγομαι: συμφωνώ με κάποιον για κάτι.

στ. 543 δεν σου ’δωσε η καρδιά σου: δε θέλησες.

στ. 548 ό,τι αρμόζει ν’ ακουσθεί: η Ήρα μπορεί να μάθει πρώτη ό,τι μπορεί να πληροφορηθεί οποιοσδήποτε άλλος, αθάνατος ή θνητός. Ο Δίας, ωστόσο, έχει το δικαίωμα να κρατάει κάποιες σκέψεις του κρυφές, χωριστά (ανάμερα, στ. 550) από τους άλλους θεούς.

στ. 553 συμπληρωματικά σχόλια 4: Το έντονα απαγορευτικό ύφος του Δία (στ. 550) προκαλεί το ξέσπασμα της Ήρας και έτσι η ένταση της σκηνής βαθμιαία ανεβαίνει. Το παράπονο των πρώτων λόγων της Ήρας γίνεται ανοιχτή κατηγορία εναντίον του Δία (στ. 553).

στ. 558 κλιτή: σκυμμένη, γονατιστή.

στ. 559-560 συμπληρωματικά σχόλια 5: Ακούγεται η «βουλή» του Δία ως υποψία την οποία απεύχεται η Ήρα, που προστάτευε πάντα τους Αχαιούς και μισούσε θανάσιμα τους Τρώες, επιθυμώντας την ολοσχερή καταστροφή τους.

στ. 562-568 συμπληρωματικά σχόλια 6: Οι φραστικές απειλές συμβάλλουν στη αυξητική πορεία της έντασης και σηματοδοτούν την όξυνση της σύγκρουσης. Οι απειλές του Δία που ακούγονται σ' αυτήν και σε άλλες σκηνές του έπους απηχούν μάλλον τις συγκρούσεις μεταξύ των θεών σ' ένα μακρινό παρελθόν, πολύ πριν ο Δίας επιβάλει την εξουσία του και επικρατήσει στον κόσμο τάξη και αρμονία.

στ. 571 στο δώμα του ΚρονίδηΗ σκηνή στο παλάτι του Δία (συνέλευση των θεών, σύγκρουση Δία και Ήρας) παρουσιάζει κάποιες αντιστοιχίες με την αγορά των Αχαιών και τη σύγκρουση του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα. Και οι δυο σκηνές πραγματοποιούνται έπειτα από μια ικεσία (Χρύση, Θέτιδας), κέντρο τους έχουν μια σύγκρουση (Αγαμέμνονα και Αχιλλέα, Δία και Ήρας), ο ανώτερος στην ιεραρχία επικρατεί (Αγαμέμνονας, Δίας), ο κατώτερος ιεραρχικά υποχωρεί (Αχιλλέας, Ήρα), έχουν ίδιο ύφος (εριστικό, βίαιο), κεντρικό θέμα τους είναι η τιμή, σε στιγμές κρίσης εκδηλώνεται συμφιλιωτική παρέμβαση (Νέστορας, Ήφαιστος), οι υπόλοιποι (στρατός, θεοί) παρακολουθούν βουβοί. Διαφορές: η παρέμβαση του Ήφαιστου είναι πιο αποτελεσματική από του Νέστορα, η υποχώρηση του Αχιλλέα είναι μικρή σε σύγκριση με την ολοκληρωτική παραίτηση της Ήρας.

στ. 573 συμπληρωματικά σχόλια 7: Τη σοβαρότητα της συμφιλιωτικής παρέμβασης του Ήφαιστου διασπούν τα εξής: οι κωμικές εικόνες (στ. 580-581 και 588) των επιχειρημάτων του, οι έντονα κωμικές εικόνες του προσωπικού του παθήματος (στ. 591-594) και κυρίως η εικόνα του ως οινοχόου, ρόλος που ταίριαζε σε σύμβολα αρμονίας και ομορφιάς, όπως ο Γανυμήδης ή η Ήβη.

στ. 577 νικάν τ’ αχρεία: επικρατεί το κακό, δηλαδή οι καβγάδες και η αναταραχή.

στ. 581 μας κατρακυλά: ο Ήφαιστος έχει γνωρίσει τη βίαιη συμπεριφορά του Δία (στ. 591 κ.εξ.). Κάποτε ο πατέρας των θεών τον πέταξε από τον Όλυμπο και έπειτα από εναέρια τροχιά έπεσε στη Λήμνο, της οποίας οι κάτοικοι ονομάζονταν Σίντιες. Εκεί υπήρχε ηφαίστειο στο όρος Μόσυχλος, κέντρο λατρείας του θεού της φωτιάς.

στ. 585 δίκουπο ποτήρι: ποτήρι που ήταν κοίλο και από τις δύο πλευρές και είχε τον πυθμένα στη μέση, σαν δυο ποτήρια κολλημένα πάτο με πάτο. Τέτοια ποτήρια έχουν βρεθεί στην Κύπρο, στην Κρήτη και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

στ. 585 συμπληρωματικά σχόλια 8: Να τονιστεί το κωμικό στοιχείο της σκηνής: ο χωλός θεός σε ρόλο οινοχόου!

στ. 591 συμπληρωματικά σχόλια 9: Ο ποιητής προσαρμόζει μια γνωστή ιστορία στις ανάγκες της σκηνής. Σύμφωνα με την παράδοση, η Ήρα είχε πετάξει τον Ήφαιστο από τον Όλυμπο και όχι ο Δίας· αυτό έγινε, όταν γεννήθηκε ο δύσμορφος θεός (Σ 393 κ.εξ.).

στ. 595 συμπληρωματικά σχόλια 10: Οι Σίντιες ήταν κάτοικοι της Λήμνου, μάλλον θρακικής καταγωγής· ο Στράβωνας τους ταυτίζει με τους Σιντούς που κατοικούσαν στη Σιντική. Αυτοί περιέθαλψαν (στ. 594) τον Ήφαιστο, όταν έπεσε με την ψυχή στο στόμα (ετοιμοθάνατος, αν και θεός! — έντονη η αντίληψη του ανθρωπομορφισμού) στο νησί τους, που έκτοτε έγινε κέντρο λατρείας του θεού.

στ. 601: συμπληρωματικά σχόλια 11: Η σκηνή της έριδας της Ήρας με τον Δία δεν επινοήθηκε από τον ποιητή μόνο και μόνο για να μας δώσει στοιχεία από τη ζωή και την οργάνωση-ιεραρχία της θεϊκής κοινότητας, αλλά συμβάλλει αποφασιστικά και στην πλοκή του μύθου: η ανυποχώρητη στάση του Δία και η υπογράμμιση της εξουσίας και της δύναμής του μας βεβαιώνουν ότι θα τηρήσει την υπόσχεσή του προς τη Θέτιδα και είμαστε έτοιμοι να δούμε πλέον πώς θα γίνει αυτό, ώστε να δικαιωθεί ο Αχιλλέας.

στ. 602 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 12: Το χαρούμενο συμπόσιο με το οποίο κλείνει η σκηνή στον Όλυμπο μας δείχνει ότι η ζωή των θεών είναι ανέμελη, χωρίς βάσανα, και οι συγκρούσεις και οι μικροδιαφορές μεταξύ τους δε διαρκούν πολύ.

στ. 604 του Φοίβου: η ραψωδία άρχισε με την εικόνα του Απόλλωνα ως θεού τιμωρού με φαρέτρα και βέλη. Εδώ έχουμε την εντελώς αντίθετη εικόνα του: είναι ο θεός της μουσικής, που συνοδεύει με την κιθάρα του το τραγούδι των Μουσών.

Μια παλιά ιστορία για τον Δία και τη Θέτιδα

«[...] Σαν ο Δίας κι ο λαμπρός ο Ποσειδώνας
ποιος θα σμίξει με τη Θέτη συνορίσαν,
θέλοντάς την ο καθένας για γυναίκα
να την έχει πανώρια · κι ο καημός τους
είχε αψώσει· μα τ' αθάνατα τα φρένα
των θεών δεν τους αφήσαν να τη σμίξουν,
το προφήτεμα σαν άκουσαν. Η Θέμη,
η σωστή τους ορμηνεύτρα, ανάμεσά τους
ριζικόγραφτο τους λάλησε πως ήταν
η θεά να κάμει γιον η πελαγίσια
πιο μεγάλο βασιλιά από τον πατέρα. [...]
" [...] Μ' αφήστε τα πια τούτα·
και θνητώνε στρώμα ας λάχει και τον γιο της
να πεθαίνει ας δει στους χτύπους του πολέμου,
του Άρη εκείνον στων χεριών τη μπόρεση όμοιον
κι αστραπής στων ποδαριών του τη γοργάδα" [...]».

(Πίνδαρος, Ισθμιόνικος 8, 45-55, μτφρ. Π. Λεκατσάς, εκδ. Δίφρος, Αθήνα χ.χ.)

«ό,τι εγώ ανάμερα...», στ. 550-551:
Ω βάθος πλούτου και σοφίας και γνώσεως Θεού! Πόσον ανεξερεύνητοι είναι αι κρίσεις αυτού, και ανεξιχνίαστοι αι οδοί αυτού! Διότι ποίος εγνώρισε τον νουν του Κυρίου; ή ποίος έγινε σύμβουλος αυτού;

(Απόστολος Παύλος, Επιστολή προς Ρωμαίους, ια', 33-34).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Στην ενότητα αυτή ο ποιητής παρουσιάζει σκηνές από την κατοικία των θεών στον Όλυμπο. Με κριτήριο τον χώρο και το σκηνικό, να χωρίσετε την ενότητα σε σκηνές και στη συνέχεια κάθε σκηνή, αν είναι δυνατόν, να τη χωρίσετε σε επεισόδια με κριτήριο τα πρόσωπα που συμμετέχουν. Πιο συγκεκριμένα, να σημειώσετε: α) τους στίχους κάθε σκηνής και επεισοδίου, β) τα πρόσωπα που δρουν κάθε φορά και γ) να δώσετε από έναν τίτλο σε κάθε σκηνή ή επεισόδιο.

2. Ποια υπόσχεση έδωσε ο Δίας στη Θέτιδα και με ποιον τρόπο την καθησύχασε ότι η υπόσχεσή του θα πραγματοποιηθεί οπωσδήποτε;

3. Η σκηνή στο παλάτι του Δία (συνέλευση των θεών, σύγκρουση Δία και Ήρας) παρουσιάζει κάποιες αντιστοιχίες με την αγορά των Αχαιών και τη σύγκρουση του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα που μελετήσατε στις προηγούμενες ενότητες της ραψωδίας Α. Να συγκρίνετε τις δύο σκηνές και να σημειώσετε τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, κάνοντας συγκεκριμένες αναφορές σε χωρία του κειμένου.

4. Η συμφιλιωτική παρέμβαση του Ήφαιστου (στ. 573 κ.εξ.), ενώ είναι σοβαρή, δίνει στη σκηνή και έναν κωμικό τόνο. α) Να σημειώσετε τα σοβαρά και τα κωμικά στοιχεία του ρόλου του Ήφαιστου. β) Τι συμβουλεύει τη μητέρα του ο θεός της φωτιάς και ποια ιστορία της διηγείται; γ)Τέλος, να δείξετε πόσο αποτελεσματική ήταν η παρέμβασή του στην αλλαγή της ατμόσφαιρας.

5. Σε όλη την ενότητα είναι έντονος ο ανθρωπομορφισμός των θεών. Αφού μελετήσετε προσεκτικά τη σκηνή, να σημειώσετε: α) ποια ανθρώπινα χαρακτηριστικά (ιδιότητες, αντιδράσεις, συμπεριφορές, τρόπος ζωής κτλ.) παρατηρείτε στον κόσμο των θεών και β) ποια χαρακτηριστικά του τρόπου ζωής τους ή ποιες ιδιότητες τους διαφοροποιούν από τους ανθρώπους; Να τεκμηριώσετε τις απαντήσεις σας με στοιχεία από το κείμενο.

6. Οι πληροφορίες του Παράλληλου κειμένου παρουσιάζουν μια άλλη εκδοχή του μύθου για τις σχέσεις Δία και Θέτιδας. Δικαιολογούν αυτές τη στάση του Δία απέναντι στη μητέρα του Αχιλλέα αλλά και την αντίδραση της Ήρας;

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Σε ποια σημεία της ενότητας Α 54-306 οι ενέργειες και οι λόγοι τόσο του Αχιλλέα όσο και του Αγαμέμνονα έχουν θετικές συνέπειες για το σύνολο του στρατού και ανταποκρίνονται στους κανόνες αρμονικής και υγιούς συνύπαρξης ατόμου και κοινωνίας; Σε ποιες περιπτώσεις συμβαίνει το αντίθετο; Στη δεύτερη περίπτωση υπάρχουν στιγμές που κάθε ήρωας νιώθει την ανάγκη να δικαιολογήσει την αρνητική στάση του; Να επισημάνετε τα σχετικά χωρία.

2. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να ασχοληθείτε με τα εξής θέματα: α) Όταν οι θεοί εισβάλλουν στον ανθρώπινο χώρο, με ποιον τρόπο εμφανίζονται και πώς κάνουν αισθητή την παρουσία τους στους θνητούς; β) Από τη νεοελληνική ιστορία και παράδοση ή από άλλα διαβάσματά σας μπορείτε να θυμηθείτε περιπτώσεις εμφάνισης υπερφυσικών δυνάμεων (διάφορα καλά ή κακά πνεύματα στα παραμύθια) ή Αγίων, ιδιαίτερα σε στιγμές δύσκολες (π.χ. μάχες με επιδρομείς κτλ.) και να τις περιγράψετε; γ) Προσέξτε ιδιαίτερα τον τρόπο εμφάνισης της Θέτιδας («σαν ομίχλη» στ. 360): σκεφτείτε άλλα παρόμοια φαινόμενα (Δροσουλίτες στην Κρήτη, αντικατοπτρισμός στην έρημο κτλ.) και προσπαθήστε να τα εξηγήσετε με τις γνώσεις που έχετε από τη Φυσική. δ) Διαλέξτε μια σκηνή που σας εντυπωσίασε ή σας άρεσε από τον κόσμο των θεών και να την αποδώσετε με όποιον τρόπο καλλιτεχνικής έκφρασης προτιμάτε. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Μεταβολή, Ομοιότητα - Διαφορά, Πολιτισμός]

3. Αφού μελετήσετε το εικονογραφικό υλικό που πλαισιώνει τις ενότητες της Α ραψωδίας: α) Να επισημάνετε τις λεπτομέρειες του ομηρικού κειμένου που τονίζει ο κάθε καλλιτέχνης στο έργο του. β) Να διαλέξετε μία σκηνή της ίδιας ραψωδίας που σας εντυπωσίασε ιδιαίτερα και να την αποδώσετε με τον καλλιτεχνικό τρόπο που προτιμάτε (εικαστικό, λογοτεχνικό ή άλλο). γ) Μερικοί από σας φανταστείτε ότι είστε δημοσιογράφοι και καλύπτετε κάποια γεγονότα της Α ραψωδίας: πώς θα συντάσσατε το άρθρο της ανταπόκρισής σας και τι θα προβάλλατε περισσότερο; Όλοι να παρουσιάσετε την εργασία σας στην τάξη και να τη συζητήσετε με τους συμμαθητές σας. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Τέχνη, Επίδραση, Πληροφόρηση]

1. Η παρουσία του Δία

«Δεν πρέπει να μείνει αμφιβολία για τη δύναμη του Δία, κι αν ακόμα δεν ξεχάσαμε πως κάποτε στάθηκε αδύνατος, όπως μας είπε ο ποιητής για να θυμίσει την ευεργεσία της Θέτιδας. Από την υπόμνηση εκείνη του Αχιλλέα μαθαίνουμε πως έχουν γίνει αγώνες στον κόσμο των θεών. Στο 590 ο Ήφαιστος τις θυμίζει ανάλογα. Οι μύθοι της θεομαχίας που βρήκε ο Όμηρος θα ήσαν πολλοί, το μάλωμα όμως που αρχίζει εδώ με την Ήρα είναι επινόηση του ίδιου του ποιητή και γίνεται ειδικά για τη στάση που θα έπαιρνε ο Δίας σχετικά με την ικανοποίηση της μήνιδας· γι' αυτήν ενδιαφέρεται η Ήρα πιο πολύ απ' όλους τους θεούς, και γκρινιάζει στον Δία, γιατί φοβάται ότι θα βοηθήσει τους Τρώες (521). Ο Δίας αγριεύει, αλλά δίνει και μια υπόσχεση στην Ήρα, να πει σ' αυτήν πρώτη ό,τι θα μπορεί ν' ακουστεί από το σχέδιο του (547). Την υπόσχεση αυτή θα φροντίσει ο ποιητής να τη βαστάξει ο Δίας. Οι κρίκοι που δένουν το έργο ολόκληρο μπαίνουν από την αρχή στερεοί. — Θα είναι λάθος να νομίσουμε πως η σκηνή που βλέπουμε να μαλώνουν οι θεοί είναι ολόκληρη κωμική, όπως μπορεί να φανεί σε μας, που δεν πιστεύουμε σ' αυτούς. Η αντίδραση της Ήρας στο σχέδιο του Δία είναι σοβαρή και θα έχει τη συνέχεια της στο Δ, στο Ξ και αλλού. Ο ποιητής τη βάζει να εκδηλωθεί και αυτή στο Α, όπου δένονται τα κύρια νήματα της πλοκής του έργου. Ο εύθυμος τόνος δίνεται μόνο με τον Ήφαιστο τη στιγμή που γελούν και οι θεοί.»

 (Κομνηνού-Κακριδή Ό., Σχέδιο και τεχνική της Ιλιάδας, σελ. 22)

2. Η θεϊκή οικογένεια

«Ο Ζευς είναι ο βασιλεύς. Στην αρχή, ο κόσμος έχει μοιραστεί ανάμεσα σ' αυτόν και τους αδελφούς του: τον Πλούτωνα και τον Ποσειδώνα - αλλά αυτός είναι ο πρωτότοκος και έχει την υπέρτατη αρχή. Παρά τις έντονες διαμαρτυρίες του, ο Ποσειδών υπακούει στις διαταγές του (Ο 211). Όσον αφορά τους άλλους θεούς, δεν μπορούν παρά να υπακούουν. Η Ήρα είναι η γυναίκα του, η Αθηνά η κόρη του, που μόνος του τη γέννησε, ο Απόλλων και η Άρτεμις, η Αφροδίτη και ο Άρης, ο Ήφαιστος είναι παιδιά του - είναι ο υπέρτατος πατέρας. Αλλά, πράγμα παράξενο, αυτή η ιδιαίτερη εξουσία παρουσιάζεται, στον Όμηρο, χωρίς κανένα στοιχείο μεγαλειότητας. Κατά κάποιο τρόπο, είναι υπόθεση ισχύος. [...] Και κυρίως είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ζευς συνεχώς επαναφέρει στην τάξη την οικογένειά του, που είναι έτοιμη για ανυπακοή. Υπάρχουν στη συμπεριφορά του και στη δική τους χαρακτηριστικά στοιχεία φυσικότητας που προσεγγίζουν την κωμωδία. Αυτό που φοβάται περισσότερο, όπως οι πιο πολλοί άνθρωποι, είναι η γυναίκα του· και η πρώτη του αντίδραση, στη ραψωδία Α της Ιλιάδας, όταν η Θέτις του ζητάει τη βοήθειά του για τον Αχιλλέα, είναι να απαντήσει [...] (Α 518-521). Και είναι γεγονός ότι η Ήρα, με τόση ταχύτητα εμφανιζόμενη, προαισθάνεται κάτι, διαμαρτύρεται, ερωτά, και δεν υποχωρεί τελικά παρά μόνο στην απειλή. Πρέπει ο Ήφαιστος να χρησιμοποιήσει τότε για καταπράυνση την περιγραφή της οικογενειακής σκηνής και να αποκαταστήσει τη γενική ευθυμία. [.]

Εξάλλου, η Ήρα, με τις οικογενειακές της σκηνές, δεν είναι καθόλου η μόνη θεότητα που φροντίζει για τον Δία ούτε παρουσιάζεται με την όψη που ευχαρίστως θα αποκαλούσαμε πολύ ανθρώπινη. Όλοι αυτοί οι θεοί φιλονικούν, παραπονιούνται ο ένας κατά του άλλου στον Δία και εμπαίζονται για τα αμοιβαία τους ελαττώματα. Αυτές τις ενέργειες τις κάνουν τόσο περισσότερο, όσο ο πόλεμος της Τροίας τους διαιρεί: η Ήρα, η Αθηνά και ο Ποσειδών είναι ολόψυχα ταγμένοι με τους πολιορκητές, αλλά ο Απόλλων τάσσεται ολόψυχα στο πλευρό των Τρώων: είναι αυτός ο οποίος, με προδοσία, φονεύει τον Πάτροκλο στη ραψωδία Π- και η Αφροδίτη δε φροντίζει παρά μόνο για τον Αινεία, τον γιο της, πράγμα που την κατατάσσει επίσης στο τρωικό στρατόπεδο. Όλες αυτές οι θεότητες ελλοχεύουν λοιπόν η μία την άλλη, έτοιμες συνεχώς να παρέμβουν, πριν καταλήξουν σε ανοιχτή ρήξη (όπως το κάνουν στη ραψωδία Φ), και ο Ζευς δυσκολεύεται να διοικήσει αυτή τη θορυβώδη οικογένεια. Δε θα πρέπει προφανώς να υπερβάλλουμε σ' αυτή τη θεώρηση, η οποία ουδέποτε καταλήγει στο ευτράπελο. Ο Ζευς θριαμβεύει πάντοτε· και η θεϊκή ισχύς δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση. Αντίθετα, είναι χωρίς αμφιβολία αυτή η θεϊκή ισχύς ιδιαίτερα που κάνει αισθητό, με την αντιπαράθεση, αυτό τον ανθρώπινο χαρακτήρα στους αθανάτους. Με αυτό συνδέεται ένα άλλο γεγονός: γιατί όχι μόνο οι θεοί ομοιάζουν με τους ανθρώπους, αλλά επιπλέον υποφέρουν γι' αυτούς. Το πείσμα που δείχνουν στους αγώνες τους προέρχεται από την προσήλωσή τους σε ορισμένους θνητούς. [...]

Στην Ιλιάδα οι αφοσιώσεις αυτές των θεών στους ανθρώπους σημειώνονται με μορφή φιλονικιών: στην Οδύσσεια προσλαμβάνουν μια νέα μορφή ακόμη πιο εμφανή. Οι θεοί, στην Οδύσσεια, είναι αριθμητικά λιγότεροι αυτοί που παρεμβαίνουν. Αλλά μια αληθινή τρυφερότητα συνδέει την Αθηνά με τον Οδυσσέα: η θεά συνοδεύει τον ήρωα, ανά πάσα στιγμή, σε κάθε βήμα του. Η θεϊκή οικογένεια είναι λοιπόν συνετισμένη και απλοποιημένη- αλλά το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: οι θεοί αγωνίζονταν για τους ανθρώπους· στο εξής, μια θεότητα πασχίζει για έναν άνθρωπο, ο οποίος εξ αίματος δεν αποτελεί τίποτε γι' αυτήν.»

Romilly J. de «Οι θεοί και το υπερφυσικό στο ομηρικό έπος»,

στο Έπος και Δράμα, μετάφραση-επιμέλεια Αναστ. Α. Στέφος, σελ. 64-66)

Α 431β - 612

Στόχοι: οι μαθητές:

• να κατανοήσουν το περιεχόμενο της ενότητας

• να κατανοήσουν την προώθηση του μύθου

• να υπολογίσουν τον χρόνο δράσης της Ιλιάδας

• να απολαύσουν ειρηνικές εικόνες από τη ναυτική και τη θρησκευτική ζωή, μέσα στην πολεμική ατμόσφαιρα της Ιλιάδας

• να αντλήσουν πληροφορίες για τη ναυτική τέχνη στην ομηρική εποχή και για την τέλεση θυσιών στην αρχαιότητα

• να γνωρίσουν τη μορφή του Οδυσσέα ως πολέμαρχου στην τρωική εκστρατεία

• να αντιληφθούν την αλλαγή στον τόπο / επίπεδο δράσης

• να θυμηθούν το τυπικό της ικεσίας

• να κατανοήσουν την έννοια της τιμής για τον ομηρικό ήρωα

• να κατανοήσουν τον λειτουργικό ρόλο της ικεσίας της Θέτιδας και της συγκατάθεσης του Δία

• να αντιληφθούν τις αντιστοιχίες ανάμεσα στο συμπόσιο των θεών και την αγορά των Αχαιών

• να εμπεδώσουν τον ανθρωπομορφισμό των θεών στην αρχαία ελληνική θρησκεία

• να επισημάνουν την ποικιλία των αφηγηματικών τρόπων ως απόδειξη της αφηγηματικής τέχνης του ποιητή.

Συνοπτική θεώρηση Α 431β- 493 – Αναλυτική επεξεργασία Α 494-612

1. Ανάγνωση της ενότητας Α 431β - 493.

2. Επισήμανση των κύριων σημείων που βοηθούν στην εξέλιξη του μύθου. (10^η μέρα / το καράβι με τη Χρυσηίδα και την εκατόμβη και με επικεφαλής τον Οδυσσέα μπαίνει στο λιμάνι της Χρύσας / εικόνες ναυτικής ζωής και πληροφορίες για την ανάπτυξη της ναυτικής και ναυπηγικής τέχνης στην ομηρική εποχή – από το καράβι πρώτα βγαίνουν οι ναύτες-Αχαιοί, στη συνέχεια η εκατόμβη και τελευταία η Χρυσηίδα – ο Οδυσσέας την οδηγεί στον βωμό της πόλης και την παραδίδει στον πατέρα της – ακολουθεί η θυσία στον Απόλλωνα / τυπικό: α) στήνουν τα ζώα γύρω από τον βωμό, β) πλένουν τα χέρια, γ) παίρνουν κριθάρι στα χέρια τους, δ) ο ιερέας-Χρύσης σηκώνοντας τα χέρια ψηλά απευθύνει δέηση στον θεό-Απόλλωνα / ευθύς λόγος / οι άλλοι παριστάμενοι ίσως επαναλαμβάνουν τα λόγια του ιερέα, ε) σκορπίζουν το κριθάρι πάνω στα σφάγια, ίσως ανάμεσα στα κέρατα, στ) σφάζουν και γδέρνουν τα ζώα, ζ) ξεχωρίζουν και τοποθετούν πρώτα στην πυρά του βωμού τα μπούτια από τα σφάγια, καλυμμένα με τη σπλαχνική μεμβράνη, και από πάνω τα εντόσθια, η) ο ιερέας τα ραντίζει με κρασί, καίγονται, και ο ιερέας και ίσως κάποιοι από τους παριστάμενους τρώνε τα εντόσθια, θ) λιανίζουν τα υπόλοιπα κρέατα από τα σφάγια, τα περνάνε σε σούβλες, τα ψήνουν και ακολουθεί γεύμα για όλους τους παριστάμενους, ι) κάνουν σπονδές με κρασί στους θεούς, ια) ψάλλουν ύμνους στους θεούς / παιάνα εξιλαστήριο προς τον Απόλλωνα – το επόμενο πρωί / 11^η μέρα, ξεκινούν το ταξίδι της επιστροφής / πάλι εικόνες από τη ναυτική ζωή / φτάνουν στο στρατόπεδο, τραβούν το καράβι στην αμμουδιά και σκορπίζουν στις σκηνές – ο Αχιλλέας, με άσβηστο τον θυμό του, έχει απομονωθεί στα καράβια των Μυρμιδόνων, δεν παίρνει μέρος ούτε στις συνελεύσεις ούτε στις πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά η καρδιά του φλέγεται για πόλεμο)

3. Ανάγνωση της ενότητας Α 494-612.

4. Ποιο είναι το θέμα της ενότητας; (τίτλος: Η ικεσία της Θέτιδας – Συμπόσιο των θεών)

5. Ποιος είναι ο τόπος δράσης στην ενότητα; (495: ο Όλυμπος / θεϊκό επίπεδο δράσης)

6. Ποιος είναι ο χρόνος δράσης; (494: 21^η μέρα της Ιλιάδας)

7. Χωρίστε την ενότητα σε σκηνές και επεισόδια. (βλ. Ερώτηση 1 σχολ. εγχ. σ. 44 / α) σκηνή: 494-532: ο Δίας και η Θέτιδα στον Όλυμπο / στην ψηλότερη κορυφή – β) σκηνή: 532-612: ο Δίας και οι υπόλοιποι θεοί στο παλάτι του Δία στον Όλυμπο: 1) επεισόδιο: 532-571: η φιλονικία Δία-Ήρας, 2) επεισόδιο: 572-595: η παρέμβαση του Ήφαιστου, 3) επεισόδιο: 596-612: το συμπόσιο των θεών)

8. Ποια στάση παίρνει η Θέτιδα μόλις συναντά τον Δία; (501-503: στάση ικεσίας / αναφορά άλλων τρόπων ικεσίας – ικετευτικός λόγος: 504-517 / δομή: α) 504: προσφώνηση, β) 504-505: υπαινιγμός ευεργεσίας, γ) 505: επίκληση, δ) 506-511: αίτημα: να χαρίσει ο Δίας νίκες στους Τρώες, ώστε να καταλάβουν οι Αχαιοί την αξία του Αχιλλέα και να αποκατασταθεί έτσι η τιμή του)

9. Από ποια σημεία του λόγου της Θέτιδας φαίνεται η σημασία της αξίας της τιμής για τον ομηρικό ήρωα; (506-511: … τίμησέ μου· … τον ατίμασεν … άρπαξεν …το δώρο … Δικαίωσέ τον … να δικαιώσουν … να τον υπερδοξάσουν …: επαναλήψεις της έννοιας της τιμής με διάφορες λεκτικές μορφές – σύνδεση με άλλες υψηλές έννοιες / αξίες: τιμή-δίκαιο-δόξα – έννοια της τιμής = διάκριση του ήρωα στο πεδίο της μάχης και αναγνώριση της αξίας του από τους άλλους, με λόγια και με πράξεις-δώρα)

10. Ποια απάντηση δίνει ο Δίας στο αίτημα της Θέτιδας και με ποιο τρόπο; (525-531: δίνει τη συγκατάθεσή του / εικόνα οπτικοακουστική, γεμάτη μεγαλοπρέπεια και δύναμη)

11. Ποιο σκοπό εξυπηρετεί η σκηνή της ικεσίας της Θέτιδας και της συγκατάθεσης του Δία; (λειτουργικός ρόλος: προοικονομεί την εξέλιξη της πλοκής του έπους – η βουλή / υπόσχεση του Δία θα είναι η κινητήρια δύναμη της εξέλιξης του έργου)

12. Πώς παρουσιάζονται οι θεοί στην ενότητα; (495: κατοικούν στον Όλυμπο – 495, 534-537, 569-571: έχουν ιεραρχία / πατριαρχία – 501-511: ικετεύουν – 516-517: υφίστανται διακρίσεις μεταξύ τους – 519-524, 540-568, 572-573: παντρεύονται, καβγαδίζουν, ζηλεύουν, γεννάνε παιδιά – 525-531: έχουν ανθρώπινη μορφή – 534, 576, 581, 585, 598, 606-607, 610: έχουν κατοικίες, έπιπλα, σκεύη – 573, 607-608: έχουν ασχολίες – 569-571, 600: έχουν αισθήματα: φοβούνται, λυπούνται, χαίρονται, γελάνε – 598, 602-603: τρώνε και πίνουν – 604-605: παίζουν μουσική και τραγουδούν, διασκεδάζουν – 610-612: κοιμούνται → οι θεοί έχουν ανθρώπινη μορφή, ανθρώπινα αισθήματα, ανθρώπινη συμπεριφορά, ανθρώπινες συνήθειες, ανθρώπινη οργάνωση → ανθρωπομορφισμός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας)

13. Ποιες ομοιότητες και διαφορές προκύπτουν από τη σύγκριση ανάμεσα στο συμπόσιο των θεών και την συνέλευση των Αχαιών; (βλ. και Ερώτηση 3 σχολ. εγχ. σ. 45 / ομοιότητες: α) θέμα: η τιμή, β) σκηνές: ικεσία – φιλονικία, γ) πρόσωπα: Αγαμέμνονας-Χρύσης και Αγαμέμνονας-Αχιλλέας – Δίας-Θέτιδα και Δίας-Ήρα, γ) ύφος λόγων: ικετευτικό – εριστικό, υβριστικό, δ) συμφιλιωτικοί ρόλοι: Νέστορας-Ήφαιστος – διαφορές: α) θνητοί-θεοί, β) άρνηση Αγαμέμνονα στον Χρύση-συγκατάθεση Δία στη Θέτιδα, γ) διαφορετική κατάληξη: θυμός-συμπόσιο – ανθρωπομορφισμός των θεών / οι αρχαίοι Έλληνες έπλασαν τους θεούς καθ’ ομοίωσίν τους – η σκηνή φιλονικίας Δία-Ήρας συμβάλλει επίσης στην πλοκή του μύθου: η ανυποχώρητη στάση του πατέρα των θεών δείχνει ότι θα τηρήσει την υπόσχεσή του στη Θέτιδα και θα δικαιωθεί ο Αχιλλέας)

14. Ποιους αφηγηματικούς τρόπους χρησιμοποιεί ο ποιητής; (α) 3^ο πρόσωπη αφήγηση → εξέλιξη πλοκής / προώθηση του μύθου – β) διάλογος και ευθύς λόγος → 1) αποκαλύπτουν σκέψεις, κίνητρα, συναισθήματα των προσώπων, ώστε να κατανοούμε καλύτερα το ήθος τους, 2) προσδίδουν αμεσότητα, φυσικότητα – γ) περιγραφή / εικόνες → ζωντάνια, παραστατικότητα – ο συνδυασμός τους προσδίδει ποικιλία, θεατρικότητα → αμείωτο το ενδιαφέρον των ακροατών → αφηγηματική τέχνη ποιητή)

Εργασίες:

1) Ποια υπόσχεση έδωσε ο Δίας στη Θέτιδα και με ποιον τρόπο την καθησύχασε ότι η υπόσχεσή

του θα πραγματοποιηθεί οπωσδήποτε; (σχολ. εγχ. σ. 45)

2) Τι σημαίνει τιμή για τον ομηρικό ήρωα;

3) Γιατί χρειάζεται η σκηνή της ικεσίας της Θέτιδας και της συγκατάθεσης του Δία; Ποιο σκοπό του έργου εξυπηρετεί;

4) Να αναφέρετε 5 σημεία της ενότητας που δείχνουν τον ανθρωπομορφισμό των θεών.

5) Ερώτηση 4 σχολ. εγχ. σ. 45

6) Ερώτηση 5 σχολ. εγχ. σ. 45

7) Ερώτηση 6 σχολ. εγχ. σ. 45

8) Κάποια/ες από τις ερωτήσεις της επεξεργασίας που δεν απαντήθηκαν κατά την παράδοση του μαθήματος

Κατέβασε το σχέδιο του μαθήματος

© Ευαγγελία Οικονόμου

Γενική θεώρηση της ραψωδίας Α

Στόχοι: οι μαθητές:

• να διαμορφώσουν μια συνολική εικόνα της ραψωδίας

• να κατανοήσουν τη σχέση της ραψωδίας Α με το υπόλοιπο έπος.

1. Συνοπτική αφήγηση της εξέλιξης της υπόθεσης (με τη βοήθεια των τίτλων και πλαγιότιτλων) .

2. Ο τόπος / επίπεδα δράσης και ο χρόνος δράσης της Ιλιάδας στη ραψωδία.

3. Τα πρόσωπα της ραψωδίας (πρωταγωνιστές, θνητοί, θεοί, βουβά πρόσωπα) .

4. Τα βασικά γνωρίσματα του ήθους των πρωταγωνιστών.

5. Αφηγηματικές τεχνικές-τρόποι (χρονογραφική αφήγηση – αναδρομική αφήγηση / του Ήφαιστου – προοικονομία, προειδοποίηση, επιβράδυνση, επική ειρωνεία – διάλογος – νόμος των τριών, άστοχα ερωτήματα, τυπικά στοιχεία: επίθετα, στίχοι)

6. Πολιτιστικά στοιχεία (λύτρα, μονογαμία-παλλακεία, σχέσεις συναλλαγής θνητών-θεών, ναοί / αναχρονισμός, ταφικά έθιμα / αναχρονισμός, συνελεύσεις λαού-στρατού, μαντεία, αιτίες και μορφές πολέμου, λάφυρα-γέρας, αντικείμενα: όπλα-σκεύη, ναυτική τέχνη, όρκος, καθαρμοί, ανθρωπομορφισμός των θεών)

7. Σχέση της ραψωδίας Α με το υπόλοιπο έπος. (η μήνις έχει συντελεστεί – από εδώ και στο εξής θα παρακολουθήσουμε τις συνέπειες της μήνεως – κινητήρια δύναμη στην εξέλιξη του έπους θα είναι η βουλή / υπόσχεση του Δία)

8. Διαθεματικές εργασίες του σχολικού εγχειριδίου σσ. 45-46. 

Εργασίες:

1) Ποιο θέμα ή σκηνή της ραψωδίας Α σάς εντυπωσίασε, συγκίνησε ή προβλημάτισε;

2) Ζωγραφίστε μια σκηνή από τη ραψωδία Α.

© Ευαγγελία Οικονόμου