επιθετικός προσδιορισμός

 

Τι είναι ο επιθετικός προσδιορισμός;

 

Επιθετικός προσδιορισμός λέγεται το επίθετο που προσδίδει στη λέξη που προσδιορίζει μια συγκεκριμένη και μόνιμη ιδιότητα, π.χ.

 

Ήρθε ο όμορφος Νίκος.

Στο παράδειγμα η λέξη όμορφος:

α. προσδιορίζει το όνομα ουσιαστικό Νίκος. Είναι συνεπώς ένας προσδιορισμός ονοματικός.

β. βρίσκεται στην ίδια πτώση με το όνομα ουσιαστικό Νίκος. Είναι συνεπώς ομοιόπτωτος.

γ. είναι επίθετο.

δ. δίνει μια μόνιμη ιδιότητα στη λέξη που προσδιορίζει

Συγκεντρωτικά είναι: προσδιορισμός > ονοματικός > ομοιόπτωτος > επίθετο > μόνιμη ιδιότητα

 

Με άλλα λόγια προσδιορίζει (προσδιορισμός) ένα όνομα (ονοματικός), βρίσκεται στην ίδια πτώση με το όνομα που προσδιορίζει (ομοιόπτωτος), και είναι επίθετο και τέλος δίνει μια μόνιμη ιδιότητα στη λέξη που προσδιορίζει, άρα επιθετικός προσδιορισμός.

Η μόνιμη ιδιότητα σημαίνει ότι την ιδιότητα αυτή (όμορφος) ο Νίκος δεν την έχει μόνο τώρα αλλά θα την έχει και σε λίγο και αύριο και μεθαύριο...

 

Τι χρησιμοποιείται ως επιθετικός προσδιορισμός;

 

Ως επιθετικοί προσδιορισμοί χρησιμοποιούνται

α) κυρίως τα επίθετα, π.χ.
→ Η ωραία Ελένη έφυγε με τον όμορφο Πάρη και άφησαν πίσω τον άτυχο Μενέλαο.

β) οι αντωνυμίες, π.χ.
→ Σε περίμενα τόσην ώρα.
→ Δε θέλω να βγεις άλλη φορά μ' αυτό το παιδί.
→ Πού ήσουν τέτοια ώρα;

γ) τα αριθμητικά, π.χ.
→ Θα έρθουν να μας πάρουν τρία αυτοκίνητα.
→ Είμαστε πέντε φίλοι.

δ) οι μετοχές, π.χ.
→ Οι χωρισμένοι δε γιορτάζουν ποτέ...
→ Έπεσαν τα μαραμένα φύλλα.

ε) τα επιρρήματα με άρθρο, π.χ.
→ Κοιτάξτε στο δίπλα γραφείο.
→ Είναι στο κάτω συρτάρι.

στ) οι προθετικές φράσεις (κυρίως με τις προθέσεις: από, για, με, χωρίς) που μπορούν να μετατραπούν σε επίθετο ή σε μετοχή, π.χ.
→ Έζησε μια ζωή με ανία (ανιαρή).
→ Είναι άνθρωπος με χαρά (χαρούμενος).
→ Αγόρασα μαστίχα από τη Χίο (χιώτικη).
→ Θα πάμε διακοπές για μια βδομάδα (εβδομαδιαίες).
→ Έφυγε χωρίς συνοδεία (ασυνόδευτος)

ζ) τα ουσιαστικά που δηλώνουν ηλικία, επάγγελμα, εθνικότητα, π.χ.
→ Γέρος άνθρωπος κι ούτε του φαίνεται.
→ Επιστήμονας άνθρωπος και συμπεριφέρεται σαν ζώο.
→ Οι Γερμανοί στρατιώτες έτρεχαν στον κάμπο.

η) τα ονόματα των γεωγραφικών ή χρονικών όρων ή φυσικών φαινομένων, π.χ.
→  Ο Αξιός ποταμός πλημμύρισε.
→ Ήρθαν ημέρα Κυριακή κι έφυγαν μέρα Τρίτη.
→ Φύσηξε αέρας νοτιάς και ξεράθηκε ο τόπος.

 

Παρατηρήσεις για τον επιθετικό προσδιορισμό

 

• Ο επιθετικός προσδιορισμός και η λέξη που προσδιορίζει είναι τόσο στενά δεμένες που πολλές φορές ενώνονται αποτελώντας μια λέξη, π.χ. μεγάλη πόλη → μεγαλούπολη, τρελό βαπόρι → τρελοβάπορο.

• Ένα ουσιαστικό μπορεί να έχει περισσότερους από έναν επιθετικούς προσδιορισμούς, π.χ.
1. Μπήκε από την πόρτα ένας ψηλός, γεροδεμένος κι όμορφος άντρας.
2. Διασχίσαμε την εύφορη θεσσαλική πεδιάδα.

→ Στο πρώτο παράδειγμα οι προσδιορισμοί (ψηλός, γεροδεμένος κι όμορφος) προσδιορίζουν χωριστά το ουσιαστικό (άντρας) και χωρίζονται με κόμμα ή συνδέονται με σύνδεσμο.
→ Στο δεύτερο παράδειγμα ο ένας προσδιορισμός μαζί με το ουσιαστικό αποτελούν ένα σύνολο (θεσσαλική πεδιάδα) και ο άλλος προσδιορισμός (εύφορη) προσδιορίζει το σύνολο

• Πολλές φορές το ουσιαστικό παραλείπεται και χρησιμοποιείται μόνο του το επίθετο που αποκτά σημασία ουσιαστικού, π.χ.
→ Θα πάω για ψώνια στη λαϊκή (αγορά).

• Συνήθως ο προσδιορισμός προηγείται του ουσιαστικού, μπορεί όμως και για λόγους έμφασης να ακολουθεί το ουσιαστικό, π.χ.
1. Έφτασε και η ωραία Ελένη - Έφτασε και η Ελένη η ωραία.
2. Είδαμε μια τεράστια χελώνα - Είδαμε μια χελώνα τεράστια.

→ Στο πρώτο παράδειγμα στη συνηθισμένη διατύπωση ο έναρθρος προσδιορισμός (η ωραία) προηγείται και ακολουθεί το άναρθρο ουσιαστικό (Ελένη). Σε μια διατύπωση με έμφαση και ο προσδιορισμός και το ουσιαστικό παίρνουν άρθρο (η Ελένη η ωραία).

→ Στο δεύτερο παράδειγμα το ουσιαστικό συνοδεύεται από αόριστο άρθρο.

 

Κατηγορηματικός προσδιορισμός

 

Τι είναι ο κατηγορηματικός προσδιορισμός;

 

Κατηγορηματικός προσδιορισμός λέγεται το επίθετο που προσδίδει στη λέξη που προσδιορίζει μια συγκεκριμένη και παροδική ιδιότητα, π.χ.

Ήρθε χαμογελαστός, ο Νίκος.

Στο παράδειγμα η λέξη χαμογελαστός:

α. προσδιορίζει το όνομα ουσιαστικό Νίκος. Είναι συνεπώς ένας προσδιορισμός ονοματικός.

β. βρίσκεται στην ίδια πτώση με το όνομα ουσιαστικό Νίκος. Είναι συνεπώς ομοιόπτωτος.

γ. είναι επίθετο.

δ. δίνει μια παροδική ιδιότητα στη λέξη που προσδιορίζει

Συγκεντρωτικά είναι: προσδιορισμός > ονοματικός > ομοιόπτωτος > επίθετο > παροδική ιδιότητα

 

Με άλλα λόγια προσδιορίζει (προσδιορισμός) ένα όνομα (ονοματικός), βρίσκεται στην ίδια πτώση με το όνομα που προσδιορίζει (ομοιόπτωτος), και είναι επίθετο και τέλος δίνει μια παροδική ιδιότητα στη λέξη που προσδιορίζει, άρα κατηγορηματικός προσδιορισμός

Η παροδική ιδιότητα σημαίνει ότι την ιδιότητα αυτή (όμορφος) ο Νίκος την έχει μόνο αυτή τη στιγμή, δηλαδή η ιδιότητα είναι παροδική· αυτό σημαίνει ότι την ιδιότητα αυτή (χαμογελαστός) ο Νίκος δεν την έχει πάντα· τώρα είναι χαμογελαστός, σε λίγο όμως μπορεί να είναι λυπημένος.

 

Τι χρησιμοποιείται ως κατηγορηματικός προσδιορισμός;

 

Ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί χρησιμοποιούνται

α) κυρίως τα επίθετα, π.χ.
→ Περπατάει με το κεφάλι σκυφτό.

β) οι επιθετικές μετοχές, π.χ.
→ Με κοίταζε με τα μάτια δακρυσμένα.

γ) Χρησιμοποιούνται ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί τα επίθετα: όλος, ολάκερος, ολόκληρος, ακέριος, ατόφιος, μισός, μονός, διπλός, μόνος ή μοναχός (μου, σου, του), π.χ.
→ Σας είπα όλη την αλήθεια.
→ Κατεβαίνει η αδερφή σου μόνη της.

 

Παρατηρήσεις για τον κατηγορηματικό προσδιορισμό

 

Ο κατηγορηματικός προσδιορισμός είναι άναρθρος, ενώ το ουσιαστικό που προσδιορίζει είναι έναρθρο.

 

Σύγκριση του επιθετικού με τον κατηγορηματικό

 

Ο επιθετικός είναι: προσδιορισμός > ονοματικός > ομοιόπτωτος > επίθετο > μόνιμη ιδιότητα

Ο κατηγορηματικός είναι: προσδιορισμός > ονοματικός > ομοιόπτωτος > επίθετο > παροδική ιδιότητα

Και οι δύο προσδιορισμοί είναι ίδιοι σ' όλα εκτός από το ότι ο επιθετικός δίνει μια μόνιμη ιδιότητα, ενώ ο κατηγορηματικός μια παροδική ιδιότητα.

Επίσης διαφέρουν στο άρθρο. Συνήθως ο επιθετικός έχει άρθρο (έναρθρος), ενώ ο κατηγορηματικός δεν έχει (άναρθρος)

 

1. Ο γελαστός Γιώργος θα έρθει μαζί μας. → ο γελαστός, μόνιμη ιδιότητα = έναρθρο = επιθετικός πρσδ.

2. Ο Γιώργος γελαστός θα έρθει μαζί μας. → γελαστός = παροδική ιδιότητα = άναρθρο = κατηγορηματικός πρσδ.

 

Διάκριση του επιθετικού ή του κατηγορηματικού προσδιορισμού από το κατηγορούμενο

 

Και ο επιθετικός και ο κατηγορηματικός προσδιορισμός προσδιορίζουν ένα ουσιαστικό άμεσα, χωρίς τη μεσολάβηση κάποιου ρήματος (πρδ. 1,2)·
αντίθετα το κατηγορούμενο δίνει μια ιδιότητα σ' ένα ουσιαστικό μέσω του συνδετικού ρήματος (πρδ. 3).

Παραδείγματα:

1. Ο γελαστός Γιώργος θα έρθει μαζί μας. → ο γελαστός = έναρθρο = επιθετικός πρσδ.

2. Ο Γιώργος γελαστός θα έρθει μαζί μας. → γελαστός = άναρθρο = κατηγορηματικός πρσδ.

Ο Γιώργος είναι γελαστός. → γελαστός = μεσολαβεί το συνδετικό ρήμα είναι = κατηγορούμενο

 

 

Ασκήσεις

 

1. 1^η άσκηση για τον επιθετικό-κατηγορηματικό
2. 2^η άσκηση για τον επιθετικό-κατηγορηματικό
3. 3^η άσκηση για τον επιθετικό-κατηγορηματικό
4. Εντόπισε τους επιθετικούς προσδιορισμούς
5. Να βρεις πώς εκφέρονται οι επιθετικοί προσδιορισμοί
6. Άσκηση για τη διάκριση του κατηγορούμενου από τον επιθετικό προσδιορισμό

 

 

Βιβλιογραφία

 

	Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β' Γ' Γυμνασίου, Σωφρόνης Χατζησαββίδης - Αθανασία Χατζησαββίδου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α, 2011
	Νεοελληνική Γραμματική, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941
	Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, David Holton - Peter Mackridge - Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Πατάκης, Αθήνα, 1999
	Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης - Γ. Μπαμπινιώτης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005
	Γραμματική Ε, Στ Δημοτικού, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton - Μιχ. Γεωργιαφέντης - Γεώργιος Κοτζόγλου - Μαργαρίτα Λουκά, ΟΕΔΒ, Αθήνα
	Εφαρμοσμένη Γραμματική της Δημοτικής και Συντακτικό, Γιάννη Β. Παπαναστασίου, Αθήνα, 1989
	Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση
	Νεοελληνική Γλώσσα Γ' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006