2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610-717): Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης.

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Το Βυζάντιο σε κρίση, σ. 19

Η αντεπίθεση του Ηρακλείου, σσ. 19-20

Ο θεσμός των Θεμάτων, σ. 20

Ο εξελληνισμός του κράτους, σ. 20

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης ώστε να γίνει αντιληπτή η θεματική οργάνωση της Μ. Ασίας τον 7^ο και 9^ο αι.

-Πηγές του σχ. βιβλίου (σσ. 19 και 20) ώστε να αναδειχτεί η λογική της διαίρεσης της αυτοκρατορίας σε θέματα.

-Υλικό για στρατό και τα θέματα, βλ. «Ο στρατός», «Βυζαντινών πολεμικά», Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων: εδώ

-«Οχυρωματικά έργα (κάστρα, οχυρά, πύργοι)», Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου, Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Ερώτηση 4, σ. 21 του βιβλίου.

 2 ώρες 

Διδακτικοί στόχοι

1. Να κατανοήσουν οι μαθητές τη σοβαρότητα της κρίσης που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία, μόλις ανέλαβε τη διακυβέρνηση της ο Ηράκλειτος.

2. Να αντιληφθούν τη σημασία των θεμάτων για τη διοίκηση και την άμυνα της αυτοκρατορίας.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Η διδασκαλία της ενότητας μπορεί να ξεκινήσει από την πολιτική του Ιουστινιανού, η οποία εξάντλησε τα νομισματικά αποθέματα και το ανθρώπινο δυναμικό της αυτοκρατορίας. Οι συνέπειες φάνηκαν επί των διαδόχων του. Εδώ μπορεί να αξιοποιηθεί το πρώτο παράθεμα και να συσχετιστεί η οικονομική με την στρατιωτική κρίση, καθώς ο βυζαντινός στρατός αποτελούνταν σε μεγάλο μέρος από μισθοφόρους. Η κρίση κορυφώθηκε στις αρχές του 7^ου αι. με την όξυνση των εσωτερικών αντιθέσεων και τη δημιουργία μα ατμόσφαιρας συγκρούσεων που θύμιζαν πολύ εμφύλιο πόλεμο.

Για να κατανοήσουν οι μαθητές τη δυσχερή θέση του Βυζαντίου στις αρχές του 7^ου αι. σε Δύση, Ανατολή, Βορρά και Νότο και τη συμβολή του Ηράκλειου στη σωτηρία της, χρειάζεται οπωσδήποτε να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις στον χώρο βάσει ενός ιστορικού χάρτη. Οι νίκες του Ηρακλείου οφείλονται πρωτίστως στο στρατιωτικό τάλαντο του αυτοκράτορα που αναδιοργάνωσε αποτελεσματικά τον βυζαντινό στρατό και στον θρησκευτικό και πατριωτικό ενθουσιασμό του βυζαντινού στρατού εναντίον εκείνων που άρπαξαν τον Τίμιο Σταυρό και απειλούσαν τη βυζαντινή πατρίδα τους, τη Ρωμανία. Με την αφήγηση γίνεται κατανοητός ο θρησκευτικός (όχι σταυροφορικός, όπως μερικές φορές άστοχα λέγεται) χαρακτήρας των εκστρατειών του Ηρακλείου (πρώτος διδακτικός στόχος).

Για να γίνουν αντιληπτά τα καθέκαστα και η σημασία της διοικητικής μεταβολής που επέφερε η δυναστεία του Ηρακλείου, για την κοινωνία και την άμυνα της αυτοκρατορίας, πρέπει να αξιοποιηθούν ο χάρτης, το απόσπασμα από το έργο Περί θεμάτων και το απόσπασμα της αυτοκρατορικής επιστολής του έτους 687 προς τον πάπα της Ρώμης. Στο πρώτο παράθεμα συσχετίζεται η θεματική διοίκηση με τον πλήρη εξελληνισμό του κράτους, αν και είναι πολύ πιθανό ότι αυτός προηγήθηκε μερικές δεκαετίες από την καθιέρωση του θεσμού των θεμάτων. Από το άλλο παράθεμα προκύπτει ότι περί το 685 υπήρχαν λίγα θέματα στη Μικρά Ασία και ένα μόνο στη Χερσόνησο του Αίμου (επιστολή) (δεύτερος διδακτικός στόχος).

Σχολιασμός υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα αποτελεί διαπίστωση του Ιουστίνου Β' για την οικονομική κατάσταση της χώρας, όταν ανήλθε στον θρόνο (565), και προέρχεται από Νεαρά του ίδιου αυτοκράιορα του έτους 566.

Το δεύτερο παράθεμα προέρχεται από ένα είδος μεταγενέστερης (10^ος αι.) "μονογραφίας" του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ' για την ιστορία του θεσμού των θεμάτων. Ο συγγραφέας, ο οποίος, ας σημειωθεί, δεν διέθετε πάντοτε καλές και αξιόπιστες πληροφορίες για το πρόβλημα αυτό, ανάγει την καθιέρωση του θεσμού στην εποχή των διαδόχων του Ηρακλείου και την θεωρεί αποτέλεσμα του ακρωτηριασμού του κράτους σε Ανατολή (απώλεια της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου) και Δύση (διείσδυση των Σλάβων και ίδρυση σκλαβηνιών στη Χερσόνησο του Αίμου) που έλαβε χώρα επί Ηρακλείου. Η θεματική διοίκηση συνδέεται με ένα άλλο γεγονός, τον εξελληνισμό του κράτους.

Το τρίτο παράθεμα προέρχεται από μια επιστολή του Ιουστινιανού Β' προς τον πάπα της Ρώμης, οποία χρονολογείσαι στα 687 και περιλαμβάνει πληροφορίες για τη διοικητική διάρθρωση του κράτους στα τέλη του 7^ου αι.

Το εικονογραφικό υλικό περιλαμβάνει μια παράσταση του στρατηγού - αυτοκράτορα Ηρακλείου ως Δαβίδ, η δεύτερη εικόνα δείχνει τον πέρση μεγάλο βασιλιά να παρακολουθεί διεξαγωγή μάχης, ενώ ο χάρτης δείχνει τα θέματα της Mικράς Ασίας κατά την περίοδο από τον 7^ο έως τον 9^ο αι.

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου

Οι παράγοντες που συνέβαλαν στη νίκη του Ηρακλείου κατά των Περσών θεωρούνται η προσωπικότητα, η αποφασιστικότητα και η τακτική του Ηρακλείου, η υλική συνδρομή της εκκλησίας και ο θρησκευτικός και πατριωτικός ενθουσιασμός που κυριάρχησε στις τάξεις του βυζαντινού στραιού (πρώτη ερώτηση).

Σύμφωνα με το παρατιθέμενο απόσπασμα, η καθιέρωση των θεμάτων υπαγορεύτηκε από τον ακρωτηριασμό, δηλ. την εδαφική συρρίκνωση του Βυζαντίου στα χρόνια του Ηρακλείου του Λίβυου και των διαδόχων του σ' Ανατολή και Δύση εξαιτίας της αραβικής επέκτασης και της εγκατάστασης των Σλάβων στα Βαλκάνια (ίσως και της ίδρυσης του Βουλγαρικού κράτους) και η ανάγκη οργάνωσης της άμυνας και της απόκρουσης των συγκεκριμένων εχθρών με μεταβίβαση μέρους της κεντρικής εξουσίας στους επαρχιακούς διοικητές (στρατηγοί θεμάτων). Τη μεταβίβαση και αποκέντρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας καθώς και τον κατακερματισμό και υποδιαίρεση των μεγάλων διοικήσεων του παρελθόντος θεωρούμε ότι υπαινίσσεσαι η λέξη κατέτεμεν του πρωτότυπου κειμένου που μεταφράζεται κατέτμησε (δεύτερη ερώτηση).

Στα τέλη του 7^ου αι. είχαν ήδη ιδρυθεί τα εξαρχάτα της lταλίας (με πρωτεύουσα τη Ραβέννα) και της Αφρικής (με πρωτεύουσα την Καρχηδόνα), τα θέματα Θράκης (στο ευρωπαϊκό τμήμα της αυτοκρατορίας), Καραβησιάνων (το μοναδικό ναυτικό θέμα με πρωτεύουσα τη νήσο Κέω), Οψικίου, Αναιολικών και Αρμενιακών στη M. Ασία. Επίσης το στρατηγικής σημασίας λιμάνι και φρούριο Septem / Ceuta απέναντι από το Στενό του Γιβραλτάρ είχε διοικητική αυτοτέλεια και φυλασσόταν από το σώμα των λεγόμενων Septesiani. Εκτός από τα στρατεύματα που προστάτευαν τα θέματα και τα εξαρχάτα, υπήρχαν οι σχολές και οι εξκουβίτορες του Ιερού Παλατίου (τρίτη ερώτηση). Η κατάσταση αυτή είχε αλλάξει ριζικά κατά τον 9^ο αι. Ως τότε ιδρύθηκαν πολλά νέα θέματα, ενώ τα παλαιά είχαν διαιρεθεί και πολλαπλασιαστεί.

Ο Δαβίδ νίκησε χάρη στην πίστη του στον θεό τον φοβερό και ακαταμάχητο γίγαντα Γολιάθ. Κάτι παρόμοιο συνέβη και με τον Ηράκλειο που με πολύ μικρά μέσα, χάρη στην ακράδαντη πίστη του, νίκησε το πανίσχυρο Περσικό Κράτος (τέταρτη ερώτηση).