Κεφάλαιο 3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (717-1025)
I. ΠΑΓΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ Μ. ΑΣΙΑ

1. Η διαμόρφωση της μεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής αυτοκρατορίας




Δυναστεία των Ισαύρων ή Συριακή δυναστεία
Λέοντας Γ' (717-741) αετ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Ε' (741-775) αετ Βικιπαίδεια
Λέοντας Δ' Χάζαρος (775-780) αετ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Στ'- Ειρήνη (780-790)
Κωνσταντίνος Στ' (790-797) αετ Βικιπαίδεια
Ειρήνη (797-802) αετ Βικιπαίδεια
«Διάδοχοι» της δυναστείας των Ισαύρων
Νικηφόρος Α' (802-811) αετ Βικιπαίδεια
Σταυράκιος (811) αετ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Α' ο Ραγκαβές (811-813) αετ Βικιπαίδεια
Λέων Ε' Αρμένιος(813-820) αετ Βικιπαίδεια
Δυναστεία του Αμορίου
Μιχαήλ Β' ο Τραυλός (Ψελλός)(820-829) αετ Βικιπαίδεια
Θεόφιλος (829-842) αετ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Γ' ο Μέθυσος (842-867) αετ Βικιπαίδεια
Δυναστεία των Μακεδόνων (Μακεδονική δυναστεία)
Βασίλειος Α' ο Μακεδών (867-886) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Λέων ΣΤ' ο Σοφός (886-912) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Αλέξανδρος (912-913) αετ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος (913-959) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Β' (959-963) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Νικηφόρος Β' Φωκάς (963-969) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ιωάννης Α' Τσιμισκής (969-976) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Βασίλειος Β'  (976-1025) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Η' (1025-1028) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ζωή (1028-1050) αετ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Γ' ο Αργυρός (1028-1034) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Δ' ο Παφλαγών (1034-1041) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Ε' ο Καλαφάτης (1041-1042) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Θ' ο Μονομάχος (1042-1055) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Θεοδώρα (1042 & 1055-1056 ) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ ΣΤ' Βρίγγας (Στρατιωτικός) (1056-1057) εκτός δυναστείας αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια

 

πάνω

 


 

1. Η διαμόρφωση της μεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής αυτοκρατορίας

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Απόκρουση του αραβικού κινδύνου, σ. 32

Διοικητικά και οικονομικά μέτρα, σ. 32

Ανάκαμψη της οικονομίας, σ. 33

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές του σχ. βιβλίου για την ανάδειξη των παραπάνω σημείων

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Ερωτήσεις 4 και 5, σ. 33 του βιβλίου.

-Παιχνίδι ρόλων: Αναπαραστήστε έναν υποθετικό διάλογο ανάμεσα σε δύο υπηκόους του Βυζαντίου την εποχή εφαρμογής των «κακώσεων» του Νικηφόρου Α΄. Ο ένας θεωρεί τα μέτρα του αυτοκράτορα δυσβάσταχτα και άδικα, ενώ ο άλλος τα υπερασπίζεται θεωρώντας τα αναγκαία. Τι πιστεύετε ότι θα έλεγε ο καθένας από τους δύο;

 1 ώρα 

 

Διδακτικός στόχος

Να γνωρίσουν και να κατανοήσουν οι μαθητές τα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής αυτοκρατορίας του βυζαντινού Ελληνισμού και τις διαφορές από την Πρώιμη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

 

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Η διδασκαλία της ενότητας μπορεί να ξεκινήσει με τις αλλαγές που είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται κατά τον κρίσιμο 7ο   αι. και αποκρυσταλλώθηκαν ως τα μέσα του 9ου αι. Η ενότητα πραγματεύεται τις σχέσεις του Βυζαντίου με τους Άραβες και τους σλαβικούς λαούς. Οι σημαντικότερες μεταβολές στις αραβοβυζαντινές σχέσεις ήταν η σταθεροποίηση των συνόρων στις παρυφές της Μ. Ασίας και η έναρξη της βυζαντινής αντεπίθεσης κατά ξηρά (μέσα 9ου αι.). Στις βυζαντινοσλαβικές σχέσεις δεσπόζουν οι πόλεμοι με τους Βουλγάρους και η ενίσχυση της διαδικασίας αφομοίωσης των σλαβικών πληθυσμών που ήταν εγκατεστημένοι στα νότια της Χερσονήσου του Αίμου, διαδικασία η οποία διαφωτίζεται από το σχετικό παράθεμα.

Οι κυριότερες μεταβολές στο εσωτερικό της χώρας ήταν οι εξής:

1. Ενισχύθηκε περαιτέρω η εθνολογική ομοιογένεια και η ελληνικότητα του κράτος.

2. Η κεντρική και η περιφερειακή διοίκηση οργανώθηκαν περαιτέρω με επίκεντρο τα λογοθέσια και τα θέματα αντίστοιχα. Η καθιέρωση και επέκταση της θεματικής διοίκησης επέφερε την ενίσχυση της μεσαίας και μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας και δημιούργησε εθνικό στρατό, που υπερασπιζόταν τα μικρασιατικά θέματα από τους Άραβες.

3. Σημειώθηκαν μεταβολές στην οικονομία και την κοινωνία, και συγκεκριμένα αναπτύχτηκε το εμπόριο και η βιοτεχνία, ενισχύθηκε η αγροτική κοινότητα και αυξήθηκε ο πληθυσμός. Στο σημείο αυτό επιβάλλεται η αξιοποίηση του παραθέματος που περιγράφει τις προσπάθειες του Νικηφόρου Β' για την εξυγίανση των δημόσιων οικονομικών με την αύξηση των κρατικών εσόδων και την προαγωγή του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

 

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα είναι απόσπασμα από το Χρονικόν της Μονεμβασίας και περιγράφει την στρατιωτική ανάκτηση και αναδιοργάνωση της ΒΔ Πελοποννήσου από τον Νικηφόρο Α', που επονομάστηκε εύστοχα «σωτήρας της Ελλάδας».

Το δεύτερο παράθεμα προέρχεται από αγιολογική πηγή, τον Βίο του Αγίου Φιλαρέτου, και περιγράφει με αφελή και μυθιστορηματικό (χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αγιολογικών κειμένων), αλλά σαφή τρόπο τις υποχρεώσεις των αγροτών - στρατιωτών των θεμάτων της Μ. Ασίας, όταν εμφανίζονταν οι Άραβες.

Το τρίτο παράθεμα προέρχεται από τη Χρονογραφία του Θεοφάνη, βασική πηγή για τους λεγόμενους σκοτεινούς αιώνες (7ος και 8ος αι.), που συντάχθηκε στις αρχές του 9ου αι. (περί το 814). Περιγράφει τις περίφημες κακώσεις, του Νικηφόρου Α'. Ο χρονογράφος αποδοκιμάζει τα μέτρα αυτά, γιατί η εκκλησία και οι μονές ζημιώθηκαν από αυτά. Ωστόσο είναι σαφές ότι τα μέτρα αυτά είχαν πολλές θετικές πλευρές για την ελεύθερη αγροτική κοινότητα και οδήγησαν στην ανάκαμψη της βυζαντινής οικονομίας. Ο διαπρεπής βυζαντινολόγος Ν. Οικονομίδης σχολιάζει ως εξής την πρώτη «κάκωση»: «Ο Νικηφόρς ενίσχυσε την αρχή της συλλογικής φορολογικής ευθύνης στο εσωτερικό του χωριού τόσο σε σχέση με την πληρωμή της έγγειας φορολογίας (αλληλεγγύως τα δημόσια) όσο και σε σχέση με την εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων (στρατεύεσθαι πτωχούς και οπλίζεσθαι παρά των ομοχώρων) [Ν. Οικονομίδης, Φορολογία και φορολογική απαλλαγή στο Βυζάντιο (Θ'-ΙΑ' αι.), Ε.I.Ε/I.Β.Ε. (=Μονογραφίες 2), Αθήνα 1996, 137-138].

 

Το εικονογραφικό υλικό αποτελείται από μία παράσταση που δείχνει αγρότες τη στιγμή που θερίζουν και αποτελεί έμμεσο σχόλιο στην επίμοχθη ζωή των αγροτών και της αγροτικής κοινότητας και μία παράσταση εμπορικού πλοίου, σχόλιο στην εμπορική ανάκαμψη του 9ου αι.

 

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου

Τα μέτρα που έλαβε ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α', για να αποκαταστήσει και να αναδιοργανώσει τη βυζαντινή κυριαρχία στην Πελοπόννησο, ήταν με τη σειρά η στρατιωτική ανάκτηση των Πατρών και η καθυπόταξη των Σλάβων της περιοχής, η ανοικοδόμηση των πόλεων των Πατρών και της Σπάρτης και των εκκλησιών, η επιστροφή των παλαιών πληθυσμών που είχαν αποδημήσει στην Κάτω Ιταλία και ο εκχριστιανισμός των σλαβικών πληθυσμών (πρώτη ερώτηση).

Όταν σήμαινε πολεμικά συναγερμός και κηρυσσόταν επιστράτευση εξαιτίας κάποιας αραβικής εισβολής, οι αγρότες - στρατιώτες όφειλαν να παρουσιαστούν ενώπιον του στρατηγού του θέματος με ένα άλογο ή μία πολεμική άμαξα και τον οπλισμό του. Η παραμέληση της υποχρέωσης αυτής συνεπαγόταν βαριές ποινές για τον στρατιώτη (δεύτερη ερώτηση).

Στο τελευταίο παράθεμα αναφέρονται το δικέρατον, ο καπνικός φόρος που βάρυνε τα αγροτικά νοικοκυριά, δηλαδή φόρος έγγειας ιδιοκτησίας, ο φόρος κληρονομίας, ο φόρος εύρεσης θησαυρού, το κομμέρκιον, που ήταν εμπορικός φόρος (τρίτη ερώτηση).

Στην αύξηση των εσόδων του Βυζαντινού Κράτους απέβλεπαν οι κακώσεις 3, 4, 5 και 10, ενώ στην ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας απέβλεπε η δέκατη κάκωση (τέταρτη ερώτηση).

Η σημασία της δεύτερης κάκωσης για τη συνοχή της αγροτικής κοινότητας ήταν πολύ μεγάλη. Με αυτή τα πλούσια μέλη της κοινότητας αναλάμβαναν την υποχρέωση να πληρώνουν τα έξοδα για τον εξοπλισμό και τη στράτευση των φτωχότερων μελών της κοινότητας. Έτσι και η αριθμητική δύναμη του στρατού παρέμενε αμετάβλητη και αυξανόταν το αίσθημα ευγνωμοσύνης των φτωχών προς τις πολιτικές αρχές και το αίσθημα αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της κοινότης. Όλα αυτά ενίσχυαν τη συνοχή τόσο της ευρύτερης κοινωνίας όσο και της μικρής κοινωνίας του χωριού, της αγροτικής κοινότητας (πέμπτη ερώτηση).

 

 

πάνω

 



χρονολόγιο ιμε Δες κι εδώ

717| 726| 730| 732| 740| 741| 747| 763| 775| 780| 787| 790| 797| 800| 802| 811| 812| 813| 815| 820| 823| 829| 838| 842| 860| 863| 864 867| 870| 879| 886| 887| 895| 912| 913| 920| 943| 951| 959| 961| 962| 963| 965| 968| 969| 975| 976| 989| 997| 1002| 1014| 1018| 1025| 1028| 1028| 1034| 1041| 1042| 1054| 1055| 1056|

Όροι – κλειδιά της ενότητας
Σταθεροποίηση συνόρων, στρατιωτική αντεπίθεση, ενίσχυση ελληνικότητας, κεντρικές διοικητικές υπηρεσίες, επέκταση θεμάτων, στρατιώτης-αγρότης, αύξηση πληθυσμού, κακώσεις, ανάπτυξη εμπορίου - βιοτεχνίας

α. Παγίωση και επέκταση των αλλαγών

Όπως είπαμε πιο πάνω, κατά τον 7ο αι. σημειώθηκαν αλλαγές που απομάκρυναν το Βυζάντιο από τις ρωμαϊκές του καταβολές.

σχόλιο Στα χρόνια της ισαυρικής ή συριακής δυναστείας (717-802) και αυτής του Αμορίου (802-867) που ακολούθησαν οι αλλαγές του 7ου αι. αποκρυσταλλώθηκαν και έγιναν μόνιμα γνωρίσματα. Έτσι διαμορφώθηκε το μεσαιωνικό ελληνικό Βυζαντινό Κράτος. Οι εξελίξεις που σημειώθηκαν κατά την περίοδο αυτή ήταν οι ακόλουθες:

σχόλιο Τα σύνορα μεταξύ Βυζαντίου και Χαλιφάτου σταθεροποιήθηκαν στιςΑραβική επέκταση στα 710 μ.Χ. παρυφές της Μ. Ασίας, στη στεριά, και κατά μήκος της γραμμής Κιλικία-Κύπρος-Κρήτη, στη θάλασσα. Στα μέσα του 9ου αι. άρχισε η βυζαντινή αντεπίθεση στη Μ. Ασία. Στα Βαλκάνια, το Βυζάντιο αντιμετώπισε με επιτυχία τη βουλγαρική απειλή, ενώ συγχρόνως άρχισε να αφομοιώνει τους σλαβικούς πληθυσμούς.

Φωτόδεντρο Αραβική επέκταση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Αναδιοργάνωση της Πελοποννήσου (806)

Επειδή μόνο το ανατολικό μέρος της Πελοποννήσου από την Κόρινθο ως τον Μαλέα λόγω της τραχιάς και δύσβατης διαμόρφωσής του ήταν ελεύθερο από το έθνος των Σκλαβήνων, ο αυτοκράτορας των Ρωμαίων έστελνε εκεί έναν στρατηγό Πελοποννήσου. Ένας (στρατηγός) που καταγόταν από τη Μικρή Αρμενία και τη γενιά των Σκληρών συγκρούστηκε με τους Σκλαβήνους, τους υπέταξε με τα όπλα και τους εκμηδένισε, και επέτρεψε στους παλιούς κατοίκους να ανακτήσουν τις κατοικίες τους.
Όταν το έμαθε ο Νικηφόρος [Α΄, 802-811], [...] φρόντισε να ανανεώσει τις πόλεις, να ανοικοδομήσει τους γκρεμισμένους ναούς και να εκχριστιανίσει τους βαρβάρους. Γι' αυτό, αφού έμαθε το μέρος όπου κατοικούσαν οι απόγονοι των φυγάδων Πατρινών, αποκατέστησε με διαταγή του τους κατοίκους στις παλιές πατρίδες τους μαζί με τον επίσκοπο τους Αθανάσιο, και ανύψωσε την Πάτρα σε μητρόπολη, ενώ πριν κατείχε τάξη αρχιεπισκοπής.
Χρονικόν της Μονεμβασίας, έκδ. I. Duicev (=Testi, 12), Παλέρμο 1976, 16-20.

Ο ελληνικός χαρακτήρας της αυτοκρατορίας ενισχύθηκε, ενώ η γνώση και χρήση της λατινικής περιορίστηκε αισθητά.

Οι λεγόμενες κακώσεις του Νικηφόρου

[Πρώτη κάκωση]: Το έτος αυτό (810) ο Νικηφόρος [...] αφού μετέφερε χριστιανούς από όλα τα θέματα, τους διέταξε να εγκατασταθούν στις σκλαβηνίες.

Η δεύτερη κάκωση ήταν η διαταγή να στρατολογούνται οι φτωχοί και να εξοπλίζονται με έξοδα των συγχωριανών τους, οι οποίοι όφειλαν να καταβάλουν στο δημόσιο ταμείο και 18.5 χρυσά νομίσματα (για κάθε φτωχό), επειδή το χωριό πλήρωνε στο δημόσιο με πνεύμα αλληλεγγύης τους φόρους των μελών του..

Η τρίτη κάκωση ήταν η διαταγή να αναθεωρηθούν οι φορολογικοί κατάλογοι και να αυξηθούν τα τέλη, γιατί κάθε φορολογούμενος όφειλε να πληρώσει και δύο κεράτια (1/12 ανά νόμισμα φόρου=8,33%) ως έξοδα γραφικής ύλης (χαρτιατικών ένεκα) [Σημ.: Πρόκειται πιθανώς για τον φόρο δικέρατον].

Η τέταρτη κάκωση ήταν η διαταγή να καταργηθούν οι κουφισμοί (φοροαπαλλαγές)[της Ειρήνης, 797-802].

Η πέμπτη κάκωση ήταν η διαταγή να ζητηθεί από τους παροίκους (εξαρτημένους γεωργούς) των ευαγών ιδρυμάτων, δηλ. του ορφανοτροφείου και των ξενώνων και των γηροκομείων των εκκλησιών και των βασιλικών μονών, ο καπνικός φόρος (φόρος για κάθε εστία που καπνίζει, δηλ. για κάθε νοικοκυριό) αναδρομικά από το πρώτο έτος της παράνομης βασιλείας του [...].

Η δέκατη κάκωση: Διέταξε να συγκεντρωθούν οι επιφανείς εφοπλιστές της Κωνσταντινούπολης και τους έδωσε δάνειο δώδεκα λίτρες χρυσού (72X12=864 χρυσά νομίσματα), με τόκο τέσσερα κεράτια ανά χρυσό νόμισμα (=16,66%), με την υποχρέωση να πληρώνουν και το σύνηθες κομμέρκιον (φόρος 10% επί της αξίας των εμπορευμάτων).

Θεοφάνης, Χρονογραφία, έκδ. C. de Boor, τ. 1, Λειψία 1883, 486-487.

σχόλιο Οργανώθηκαν περαιτέρω οι κεντρικές διοικητικές υπηρεσίες του κράτους. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν αρμόδια για την εφαρμογή της εξωτερικής πολιτικής. Συγχρόνως τα θέματα γενικεύτηκαν στη Μ. Ασία και επεκτάθηκαν στα Βαλκάνια. Ο στρατηγός-διοικητής κάθε θέματος με τη δύναμη που διέθετε, απέβαινε, όχι σπάνια, επικίνδυνος για την κεντρική εξουσία. Πολλές εξεγέρσεις οργανώθηκαν από στρατηγούς.

Όπως τονίστηκε πιο πάνω, ο στρατός του θέματος αποτελούνταν από στρατιώτες-αγρότες που είχαν δικά τους κτήματα και σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης ήταν υποχρεωμένοι να παρουσιαστούν για υπηρεσία.

σχόλιο Η ανάπτυξη των θεματικών στρατών είχε σημαντικές συνέπειες: Οι μισθοφόροι περιορίστηκαν δραστικά και συνάμα στη βυζαντινή ύπαιθρο κυριάρχησε η μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία.

Η «Εκλογή»  των Ισαύρων Η «Εκλογή» των Ισαύρων (ΙΜΕ)
Ο «γεωργικός νόμος Ο «γεωργικός νόμος» (ΙΜΕ)

32


Οι υποχρεώσεις του στρατιώτη-αγρότη

Ένα επικουρικό σώμα του αυτοκρατορικού στρατού ήλθε να καταλάβει το στρατόπεδο που ήταν εκεί (κοντά στην πόλη Άμνια της μικρασιατικής Παφλαγονίας), για να ετοιμάσει εκστρατεία κατά των Αράβων. Ο χιλίαρχος, ο εκατόνταρχος και ο πεντηκόνταρχος προχώρησαν σε φροντισμένη επιθεώρηση, απαιτώντας αδιάκοπα από το πλήθος των στρατιωτών να παρουσιάζονται με τα άλογα και τις πολεμικές άμαξές τους.

Ενώ πλησίαζε η επιθεώρηση, το άλογο του στρατιώτη Μουσούλιου, που ήταν πάμφτωχος, καταλήφθηκε αίφνης από κωλικούς πόνους και σπασμούς, έπεσε κάτω και ψόφησε. Ο στρατιώτης δεν είχε χρήματα να αγοράσει άλλο άλογο και ήλθε σε πολύ δύσκολη θέση, ενώ ο εκατόνταρχος τον απειλούσε οργισμένος.

Βίος Αγίου Φιλαρέτου, έκδ. M.H. Fourmy - M. Leroy, Byzantion 9 (1934) 125-127.

Δικάταρτο εμπορικό πλοίο με τριγωνικά πανιά (λατίνι).
Παράσταση σε πιάτο (περ.1200).
Κόρινθος, Αρχαιολογικό Μουσείο.
πλοίο

β. Ανάκαμψη της οικονομίας

σχόλιο Οι πρώτες ενδείξεις οικονομικής ανάκαμψης παρουσιάστηκαν στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ε' (741-775). Στο μεταίχμιο από τον 8ο προς τον 9ο αι. ο πληθυσμός του Βυζαντίου είχε αυξηθεί αισθητά σε σχέση με τον 7ο αι., ενώ είχε ξεπεραστεί η κρίση στην οικονομία. Αυξήθηκαν τα κρατικά έσοδα και αναζωογονήθηκαν το εμπόριο και η βιοτεχνία. Ωστόσο ο χαρακτήρας της οικονομίας παρέμεινε κυρίως αγροτικός.


Νικηφόρος Α

σχόλιο Η κατάσταση και οι ανάγκες της βυζαντινής οικονομίας στις αρχές του 9ου αι. φανερώνονται στις κακώσεις του Νικηφόρου Α' (802-811), όπως ονομάστηκαν από τους εχθρούς του τα τολμηρά οικονομικά του μέτρα που απέβλεπαν στην ανάκαμψη του εμπορίου και την αύξηση των εσόδων του κράτους.

Όψεις του αστικού και αγροτικού χώρου Όψεις του αστικού και αγροτικού χώρου στο Βυζάντιο (περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ


  1. Αφού μελετήσεις το παρατιθέμενο απόσπασμα του Χρονικού της Μονεμβασίας και το περιεχόμενο της πρώτης από τις «κακώσεις», να αναφέρεις τα μέτρα που έλαβε ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α΄, για να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στην Πελοπόννησο;
  2. Ποιες υποχρεώσεις είχαν οι αγρότες-στρατιώτες, όταν κηρυσσόταν επιστράτευση;
  3. Οι υπήκοοι του Βυζαντίου πλήρωναν πολλούς φόρους. Μπορείς, αφού μελετήσεις το δεύτερο παράθεμα, να αναφέρεις τους σημαντικότερους;
  4. Ποιες από τις αναφερόμενες «κακώσεις» απέβλεπαν στην αύξηση των εσόδων του κράτους και ποιες στην 6. ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας;
  5. Ποια η σημασία της δεύτερης κάκωσης για τη συνοχή της αγροτικής κοινότητας;


Δυναστείες και αυτοκράτορες του Βυζαντίου: εικ.