Εισαγωγή

Θεματικός πυρήνας αυτής της ενότητας είναι ο πρωταγόρειος μύθος, ο μύθος, δηλαδή, που αποδίδεται στον σοφιστή Πρωταγόρα και σε διασκευασμένη μορφή μεταφέρει ο Πλάτων στον διάλογο που συνέγραψε με τίτλο Πρωταγόρας. Ο συγκεκριμένος μύθος επιλέγεται από τον Πρωταγόρα για να υποστηρίξει ότι η αρετή είναι δυνατή για όλους τους ανθρώπους. Ο μύθος πιθανόν αποτελεί δημιούργημα του, αφού —σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο— εμπεριέχεται στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως, το οποίο όμως δεν έχει σωθεί. Ωστόσο, το βέβαιο είναι ότι ο μύθος δεν αποτελεί δημιούργημα του Πλάτωνα.

Ο μύθος του Πρωταγόρα, όπως όλοι οι «κοσμογονικοί» μύθοι, αποτελεί φανταστική αφήγηση, χωρίς συγκεκριμένες χωροχρονικές αναφορές· ωστόσο, έχει ιδιαίτερη σημασία ως προσπάθεια ολιστικής προσέγγισης, κατανόησης και ερμηνείας του κόσμου, της ανθρώπινης φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας: ποιος είναι ο κόσμος που μας περιβάλλει, ποιος και με ποιο τρόπο τον δημιούργησε, από πού καταγόμαστε κ.λπ. Με τον ευχάριστο και διασκεδαστικό τρόπο των λαϊκών αφηγήσεων και με βάση το μυθολογικό υλικό που μεταφέρθηκε μέσω της προφορικής παράδοσης, ο πρωταγόρειος μύθος δεν εμποδίζει, αντίθετα διευκολύνει τη φιλοσοφική αναζήτηση της αλήθειας. Κι αυτό γιατί ο μύθος έρχεται με τη φαντασία, την αφήγηση και τη συμβολική γλώσσα να συμπληρώσει και να διευρύνει τους ορίζοντες της λογικής σκέψης και της φιλοσοφικής επιχειρηματολογίας.

Έχοντας υπόψη ο Αριστοτέλης κυρίως τον Πλάτωνα, ο οποίος αξιοποιούσε τον μύθο ως εργαλείο σκέψης και κάθε φορά τον διαμόρφωνε και ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο, ώστε να εξυπηρετεί τους φιλοσοφικούς στόχους των Διαλόγων του, χαρακτήρισε, όπως είδαμε σε προηγούμενη ενότητα, τους «φιλόμυθους» ως κατά κάποιο τρόπο «φιλόσοφους».

Άλλωστε, ο Πλάτων δεν θα μπορούσε με τον λόγο να προσεγγίσει την αλήθεια για την αρχή του κόσμου και του ανθρώπου. Μόνο ο μύθος τού έδινε αυτή τη δυνατότητα, που ως πρακτική δεν ήταν ασυνήθης στην εποχή του, π.χ. για τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, ποιητές, καλλιτέχνες και σοφιστές.

Ο πρωταγόρειος μύθος ως προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης και κοινωνίας παρουσιάζει ενδιαφέρον, ως προς τις διαφορές του από άλλους κοσμογονικούς μύθους ή τη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης.

1. Δεν αναφέρεται σε αυτόν η γένεση των θεών (όπως στη Θεογονία του Ησιόδου) και η δημιουργία του σύμπαντος (όπως στην Παλαιά Διαθήκη). Οι θεοί αναλαμβάνουν να πλάσουν σε ένα πρώτο στάδιο τα ζώα στο εσωτερικό της γης και, στη συνέχεια, αναθέτουν τον εφοδιασμό τους με τις απαραίτητες ιδιότητες στους δύο Τιτάνες, τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα, ώστε να οργανώσουν την προϋπάρχουσα, χωρίς λογική, χωρίς μέτρο και τάξη, κοσμική ύλη. Ο Πρωταγόρας μεταφέρει κατ' αυτόν τον τρόπο το κέντρο του ενδιαφέροντος στον άνθρωπο (ανθρωποκεντρική προσέγγιση). Στον μύθο του παρακολουθούμε τη διαδικασία με την οποία τα μεν ζώα «διαμορφώθηκαν», απέκτησαν δηλαδή το καθένα τις δικές του ιδιότητες, ο δε άνθρωπος απέκτησε τα χαρακτηριστικά εκείνα, τις αρετές, που συνιστούν τελικά την ανθρώπινη ουσία του.
    
2. Σε άλλους μύθους του Πλάτωνα (π.χ. μύθοι στον Πολιτικό και στους Νόμους, καθώς και η αλληγορία του σπηλαίου), στη Θεογονία του Ησιόδου και στη Γένεση, στην αρχή ο κόσμος φαντάζει παραδεισένιος, ο θεός φροντίζει για τις ανάγκες του ανθρώπου. Στη συνέχεια, ο άνθρωπος, από δική του ευθύνη, εκπίπτει σταδιακά από το πρώτο «χρυσούν» γένος, στο «σιδηρούν», αυτό του σκληρού καθημερινού αγώνα για επιβίωση. Ο πρωταγόρειος μύθος, σε αντίθεση με τις παραπάνω κοσμολογικές εκδοχές, εκφράζει μια αισιόδοξη άποψη για την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Σύμφωνα με τον μύθο, ο ὀψίνοος, ἀμαρτίνοος, ελαφρόμυαλος Επιμηθέας (ἐπὶ + μῆδος: αυτός που σκέφτεται μετά την εκτέλεση μιας πράξης) αφήνει τον άνθρωπο γυμνό από κάθε εφόδιο και αυτό θα σταθεί λόγος για την παρέμβαση του Προμηθέα, που φιλάνθρωπα θα προνοήσει και θα τον εφοδιάσει με την ἔντεχνον σοφία. Ο άνθρωπος με αυτήν τη δωρεά, με τη δύναμη του μυαλού του, θα κατακτήσει ανώτερες μορφές ζωής, τη θρησκευτική πίστη, τη γλωσσική επικοινωνία, την κατασκευαστική ικανότητα, την τεχνολογία, και έτσι θα υπερέχει έναντι των άλλων άλογων ζώων. Η ανοδική του πορεία, από τις εξαρτήσεις της βιολογικής ύπαρξης προς την κατάσταση του νοήμονος όντος που αποκτά τεχνολογική δύναμη, συνεχίζεται και κορυφώνεται με την απόκτηση των δύο νέων δώρων από τον Δία, της αἰδοῦς και της δίκης, με τα οποία θα μπορεί να συγκροτεί αυτόνομες και βιώσιμες πολιτικές κοινωνίες. Υπ' αυτήν την έννοια, ο μύθος του Πρωταγόρα συνιστά μήνυμα εμπιστοσύνης στην προοδευτική πορεία του ανθρώπινου γένους, το οποίο ξεκινώντας από ατελέστερες μορφές βίου κατέκτησε και κατακτά υψηλότερες βαθμίδες και κατορθώνει διαδοχικά πολιτιστικά επιτεύγματα.
    
3. Στον μύθο του Πρωταγόρα, η αιδώς και η δίκη, που συνιστούν την πολιτική αρετή, αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. Ο Δίας δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσουν αυτήν την αρετή όλοι οι άνθρωποι, διαφορετικά δεν είναι δυνατόν να λειτουργούν ως μέλη μιας κοινωνίας. Αυτό υποστηρίζει και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του (βλ. 7^η Διδακτική Ενότητα). Η τάση να ζει σε οργανωμένες κοινωνίες, όπου ο νόμος κυριαρχεί, προσιδιάζει στη φύση του ανθρώπου. Στον μύθο απηχούν απόψεις του Πρωταγόρα, γνωστές από άλλες πηγές, καθώς και άλλων σοφιστών, όπως π.χ. του Αντιφώντα (βλ. 21^η Διδακτική Ενότητα), που τάχθηκε κατά των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων: όλοι οι άνθρωποι είναι φύσει ίσοι, η φύση τούς προίκισε με τα ίδια γνωρίσματα. Ωστόσο, όπως γνωρίζουμε, στον λόγο του Πρωταγόρα και των άλλων σοφιστών εγείρονται επιφυλάξεις κατά πόσο αυτή η ισότητα ισχύει στην πράξη, επειδή συχνά η κοινωνική συμβίωση και οργάνωση καθιστά άνισους τους ανθρώπους. Αυτό δηλώνει στην παρέμβασή του ο Ιππίας, ο οποίος τάσσεται υπέρ της φύσει ενότητας των ανθρώπων, την οποία συχνά ο νόμος των ανθρώπων παρὰ τὴν φύσιν βιάζεται (Πρωταγόρας 337c-338a). Κατά συνέπεια, η πολιτική αρετή, η εὐβουλία, έχει δοθεί ως δυνατότητα στους ανθρώπους που, για να την ασκήσουν με τον καλύτερο τρόπο, πρέπει να την αναζητήσουν και να τη διδαχθούν. Κατά συνέπεια, όπως διαφαίνεται στον μύθο, η αἰδώς και η δίκη δίνονται εκ φύσεως σε όλους τους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι, ο καθένας ξεχωριστά και μαζί όλη η κοινωνία, πρέπει να θελήσουν να τις ασκήσουν για τον σκοπό αυτό μπορεί να βοηθήσει και η συστηματική εκπαίδευση, η διδαχή.

Γενικά, ο πρωταγόρειος μύθος αποτελεί μια αισιόδοξη οπτική για την εξέλιξη του ανθρώπου, ο οποίος με εμπιστοσύνη στις δυνατότητές του συνεχίζει την ανοδική του ιστορική πορεία.