Αρχαία ελληνική μυθολογία

 

Και από το αμόνι λεχαστά σηκώθηκε το τέρας
χωλαίνοντας κι εσάλευαν κάτω φτενά τα σκέλη.
Και τες φυσούνες μάκρυνεν απ' την φωτιά και όλα
εσύναξε τα σύνεργα σ' έν' αργυρό λαρνάκι,
και με σφουγγάρι εκάθαρε το πρόσωπο, τα χέρια,
τον τράχηλον, τον δυνατόν, τα δασερά του στήθη.
Χιτώνα ενδύθη, εφούχτωσε σκήπτρο παχύ κι εβγήκε
χωλαίνοντας· και ανάλαφρα τον κύριον εστηρίζαν
θεράπαινες ολόχρυσες, σαν ζωντανά κοράσια.

(Όμ., Ιλ. Σ 410-418, μετ. Ι. Πολυλάς)

Ό,τι πιο γνωστό για τον χαλκέα Ήφαιστο είναι η χωλότητα και η δυσμορφία του αλλά και η ικανότητά του να δημιουργεί όμορφα αντικείμενα και να βρίσκεται με όμορφες γυναίκες. Θεός της ουράνιας και της γήινης φωτιάς, τόσο που σχεδόν μπερδεύεται και ταυτίζεται με αυτήν, ο Ήφαιστος είναι ο καλύτερος τεχνίτης, αρχιτεχνίτης και προστάτης των τεχνιτών, με ικανότητες στην αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, την οπλουργία, τη χρυσοχοΐα, τη χύτευση ορείχαλκου, τη μικροτεχνία, τη μεταλλουργία γενικότερα, τορευτής, εφευρέτης μηχανημάτων, καθολικός καλλιτέχνης που το παράλληλό του σε θνητό επίπεδο μπορεί να το αναζητήσει κανείς και να το βρει στους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες. Θα έλεγε κανείς ότι ο παραμορφωμένος Ήφαιστος είναι το παράλληλο των τυφλών ραψωδών που συλλαμβάνουν τον κόσμο καλύτερα από αυτούς που έχουν τα μάτια τους. [Εικ. 1, 2, 3]

Ο Όλυμπος εμφανίζεται ως ο κατ’ εξοχήν τόπος δράσης του θεού· είναι ο τόπος της γέννησης και του γάμου του με την Αφροδίτη, της αποκάλυψης της μοιχείας της γυναίκας του με τον Άρη, της διαμάχης του με τη μητέρα του Ήρα αλλά και της συμφιλίωσής τους. Αλλά και η Λήμνος, το νησί κοντά στα μικρασιατικά παράλια, απέναντι από την Τρωάδα, η ίδια η Τρωάδα και τα βάθη της θάλασσας είναι τόποι όπου ο χωλός θεός με τα αδύναμα πόδια (κυλλοποδίων = χωλός) και τα δυνατά χέρια (ἀμφιγυήεις = έχοντας ισχυρούς και τους δύο βραχίονες) ζει και δημιουργεί. Η Αθήνα με τον αρχαίο λαό των Πελασγών τον τιμά με λατρευτικές τελετές, ενώ σε καμιά άλλη πόλη της μητροπολιτικής Ελλάδας δεν είναι διαδεδομένη η λατρεία του.

Ο Ήφαιστος εμπλέκεται σε κοινές ιστορίες με άλλους θεούς, την Αθηνά, τον Προμηθέα, τον Διόνυσο, την Αφροδίτη, τη Θέτιδα, την Ήρα και τον Δία, οι οποίες αποκαλύπτουν πτυχές της υπόστασης και των ιδιοτήτων του.

Τόποι καταγωγής: Λήμνος και Τροία

Το όνομα του Ήφαιστου δεν έχει ετυμολογηθεί από τα ελληνικά, παρά τις προσπάθειες που έγιναν. Η έρευνα αναζήτησε την πατρίδα του Ήφαιστου στην περιοχή της Λήμνου και της Τρωάδας.

Η Ηφαιστεία πόλη της Λήμνου ονομάστηκε από τον Ήφαιστο ήδη από τα αρχαϊκά χρόνια, ενώ στο νησί υπήρχε και ναός προς τιμή του. αντίστοιχα, στην Τροία ο θεός είχε έναν ιερέα, τον Δάρη, περίφημο για τον πλούτο του (Ιλ., Ε 9 κ.ε.). Επίσης, τα προϊστορικά ευρήματα του νησιού έχουν στενή τυπολογική σχέση με τα χρυσά, ορειχάλκινα και χάλκινα ευρήματα του Σλήμαν στην Τροία ΙΙ, τα οποία μαρτυρούν υψηλή γνώση στη σφυρηλάτηση, χύτευση και συγκόλληση ήδη στην 3η χιλιετία π.Χ. Ένα χρυσό περίαπτο του θησαυρού του Πριάμου αποτελούμενο από περισσότερο από 16 χιλιάδες μέρη, θα πρέπει να ήταν θεϊκό έργο ήδη στην εποχή της κατασκευής του, συγκρίσιμο με το περίφημο περιδέραιο της Αρμονίας που έφτιαξε ο Ήφαιστος.

Οι θρησκειολόγοι υποστηρίζουν ότι η μορφή του θεού προέρχεται ήδη από τα προϊστορικά χρόνια και από τις ηφαιστειακές φωτιές που πετάγονταν από το όρος Μόσυχλος του νησιού, για τις οποίες οι άνθρωποι πίστευαν πως έβγαιναν από τα υπόγειο εργαστήρι του θεού. Η φωτιά στον Όμηρο λέγεται συχνά «φλόγα του Ηφαίστου» αλλά ο θεός δεν ταυτίζεται απλώς με τη φωτιά. είναι ανώτερος και κυρίαρχός της, καθώς τη δαμάζει και τη χρησιμοποιεί για την κατασκευή καλλιτεχνημάτων. Ο Ελλάνικος από τη γειτονική Λέσβο μαρτυρεί πως η Λήμνος κατοικήθηκε από Θράκες και Έλληνες και άλλα φύλα που οι γειτονικοί λαοί ονόμαζαν Σίντιες και που ήταν κατασκευαστές όπλων (fr. 71). Το όνομα του Ήφαιστου θα πρέπει να προέρχεται από τη γλώσσα αυτών των ημιβάρβαρων κατοίκων της Λήμνου, πόσο μάλλον που στα μυστήρια των στενά συνδεδεμένων μαζί του Καβείρων η γλώσσα που χρησιμοποιούνταν ήταν «μυστηριακή», ξένη προς τη γλώσσα που μιλούσαν οι Έλληνες.

Έτσι, το εργαστήρι του θεού τοποθετούνταν στη Λήμνο, άλλες φορές στον Όλυμπο, ενώ αργότερο το βρίσκουμε και σε μία από τις Λιπάρες νήσους βόρεια της Σικελίας.

Παραδόσεις για τη γέννηση. Παιδικά τραύματα

Σύμφωνα με τον Όμηρο ο Δίας ήταν ο πατέρας του Ήφαιστου. Άλλες όμως πηγές παραδίδουν ότι η Ήρα, ανταγωνιζόμενη τον σύζυγό της για την παρθενογένεση της Αθηνάς, συνέλαβε τον Ήφαιστο μόνη της -Η Ήρα τον ξακουστό τον Ήφαιστο —που απ᾽ όλους τους γόνους / του Ουρανού ήταν υπέρτερος στις τέχνες— δίχως να σμίξει ερωτικά / τον γέννησε, γιατί οργίστηκε πολύ και μάλωσε με τον ομόκλινό της (Ησ., Θεογ. 927-929, μετ. Στ. Γκιργκένης). Βλέποντάς τον όμως κουτσό και παραμορφωμένο τον έριξε από τις κορυφές του Ολύμπου, την κατοικία που μοιραζόταν με τον Δία, αμέσως μετά τη γέννησή του, επειδή ντρεπόταν για την άσχημη εμφάνισή του. Ο θεός σώθηκε από την Ωκεανίδα Ευρυνόμη¹ και τη μητέρα του Αχιλλέα, τη Νηρηίδα Θέτιδα, που τον φρόντισαν για εννιά χρόνια. Έφτιαξε το πρώτο του σιδηρουργείο στον βυθό του Αιγαίου, όπου έμαθε να κατεργάζεται τα μέταλλα, τον χρυσό, το ασήμι, το σίδερα και σφυρηλάτησε εκπληκτικά αντικείμενα για τις δύο θεές (Ιλ. Σ 394-405). Η Ήρα, ζηλεύοντας τα κοσμήματα της Θέτιδας, ρωτούσε επίμονα τη Νηρηίδα για την προέλευσή τους. Όταν αποκαλύφθηκε η αλήθεια, η Ήρα πήρε τον Ήφαιστο στον Όλυμπο, όπου του διέθεσε ένα σιδηρουργείο με είκοσι φυσερά και την Αφροδίτη ως σύζυγο. Σύμφωνα όμως με μια μη ομηρική εκδοχή, ο Ήφαιστος μηχανεύτηκε τέχνασμα για να γυρίσει στον Όλυμπο και να αποκατασταθεί εκεί. Έστειλε στην Ήρα ως δώρο έναν εκθαμβωτικό χρυσό θρόνο, απόδειξη ότι συγχωρούσε στη μητέρα την απόρριψη που έδειξε προς το όχι όμορφο παιδί και τη ρίψη από τον Όλυμπο. Εκείνη δέχτηκε, και μάλιστα με χαρά το δώρο, αλλά μόλις κάθισε σε αυτόν παγιδεύτηκε από αόρατα δεσμά. Όταν κατάλαβε ότι μόνο ο δικός της γιος θα μπορούσε να την ελευθερώσει, απελπισμένη έταξε σε όποιον τον κατάφερνε να ανέβει στον Όλυμπο να του δώσει για γυναίκα την Αφροδίτη. Πρώτος ο ωραίος Άρης καυχήθηκε ότι θα φέρει τον Ήφαιστο για να την ελευθερώσει, όμως εκείνος τον έδιωξε εκτοξεύοντας εναντίον του δαυλούς και τον ανάγκασε να γυρίσει άπρακτος και ντροπιασμένος στον ουρανό. Ανέλαβε τότε ο Διόνυσος [Εικ. 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24] που εξαπάτησε τον χωλό θεό με κρασί και τον οδήγησε μεθυσμένο στον ουρανό πάνω σε ένα μουλάρι μέσα σε χορούς και τραγούδια του άγριου θιάσου των Σιληνών και των Νυμφών. Στον Όλυμπο μάνα και γιος συμφιλιώνονται, η Ήρα ελευθερώνεται από τα χρυσά δεσμά του θρόνου της, ο Ήφαιστος γίνεται δεκτός στον Όλυμπο, ομότιμος και ισότιμος με τους άλλους θεούς, κερδίζει και την Αφροδίτη για γυναίκα που οι θεοί του τη δίνουν για να τον εξιλεώσουν. Το επεισόδιο είναι γνωστό από ύμνο του Αλκαίου (fr. 349 και από την αγγειογραφία νωρίτερα· απεικονίζεται και στον νεότερο ναό του Διόνυσου μπροστά στο διονυσιακό θέατρο στην Αθήνα (Παυσ. 1.20.3), στον ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς στη Σπάρτη (Ηφαιστος τὴν μητέρα ἐστὶν ἀπολύων τῶν δεσμῶν, Παυσ. 3.17.2), στον θρόνο του Απόλλωνα στις Αμύκλες της Λακωνίας.

Μεταγενέστερες παραδόσεις θέλουν την Ήρα να εμπιστεύεται τον Ήφαιστο μετά τη γέννησή του στη Λήμνο στον Κηδαλίωνα που ζούσε στη Νάξο. Αυτός δίδαξε στον θεό πώς να σφυρηλατεί και να δουλεύει τα μέταλλα –τεκοῦσα δὲ τὸν ῞Ηφαιστον προσεποιήσατο δίχα μίξεως τεκεῖν καὶ Κηδαλίωνι τῷ Ναξίῳ ἐκεῖνον παρέδωκε διδάξαι χαλκευτικήν (Ευστ., Σχόλ. στον Όμ., 3.646.10-11). Όταν ο Ήφαιστος ενηλικιώθηκε, ο μαθητής πήρε τη θέση του δασκάλου και ο Κηδαλίωνας έγινε υπηρέτης του.

Σύμφωνα με άλλες εκδοχές του μύθου η χωλότητα του Ήφαιστου αποδίδεται στην οργή του Δία, που τον έριξε από τον Όλυμπο για τη βοήθεια που πρόσφερε στη μητέρα του Ήρα ενάντια στη δική του θέληση. Το επεισόδιο έχει ως εξής: Όταν κάποτε η Ήρα έστειλε τρικυμία για να πνίξει τον Ηρακλή κατά την επιστροφή του από την Τροία, ο Δίας θύμωσε τόσο που την κρέμασε από τον ουράνιο θόλο με χρυσές αλυσίδες δένοντας τα πόδια της σε δυο αμόνια (Ο 18-24). Έσπευσε τότε ο Ήφαιστος να την απελευθερώσει, όμως ο Δίας τον άρπαξε και τον εκσφενδόνισε από τον ουρανό. Και ο Ήφαιστος, αφού στριφογύρισε στον αέρα για μια ολόκληρη μέρα, έπεσε το ηλιοβασίλεμα στη Λήμνο, όπου τον έσωσαν οι ντόπιοι, οι Σίντιες οι αγριόφωνοι, όπως τους χαρακτηρίζει ο ραψωδός Δημόδοκος στην Οδύσσεια (θ 294) αλλά με σπασμένα πόδια και για πάντα χωλός (Απολλόδ. 1.3.5, Ιλ. Α 586-593). Άλλοι πάλι λένε ότι η πτώση αυτή ήταν η δεύτερη μετά από εκείνη που επιχείρησε η μητέρα του. (Ηράκλ., Ομηρικές αλληγορίες 40. Ευστ., Σχ. στην Ιλ. Γ 693 κ.ε. Απολλ. Ρ. 1.609, 859· 3. 68. Υγ. 13).

Χαρακτηριστικά και χαρακτήρας

Ο Όμηρος εμφανίζει τον χωλό και δύσμορφο θεό ήδη στην πρώτη ραψωδία, στη συνέλευση των θεών, η οποία κινδυνεύει να μετατραπεί σε σκηνικό αντιπαράθεσης, καθώς Δίας και Ήρα διαπληκτίζονται. Η ατμόσφαιρα χαλαρώνει χάρη στην παρέμβαση του Ήφαιστου, που όχι μόνο συμβουλεύει τη μητέρα του να καλοπιάσει με γλυκόλογα τον κατά πολύ δυνατότερο κύρη τους –δεν τους συνέφερε η αντιπαράθεση (Α 571-583)–, αλλά μοιάζει σαν να αξιοποιεί με ευφρόσυνη διάθεση, ενσυνείδητα, εκούσια, με μιαν αθωότητα αλλά και με θεϊκή ανωτερότητα τη χωλότητα και τη δυσμορφία του για να προκαλέσει γέλιο στους θεούς –Κι άσβηστο γέλιο τότε ασκώθηκε μες στους μακαρισμένους, / λαχανιαστό να ιδούν τον Ήφαιστο τα πόδια του να σέρνει (Α 599-600). Η εικόνα του ως οινοχόου, που κερνά πρώτα τη μητέρα του γλυκό νέκταρ παίρνοντας απ' τον κρατήρα κι ύστερα ολόγυρα τους άλλους αθανάτους (Α 596-597), προκαλεί το γέλιο στους θεούς, καθώς η εικόνα του έρχεται σε αντίθεση με τη συνηθισμένη εικόνα του όμορφου οινοχόου με το λικνιστικό βήμα, για παράδειγμα του Γανυμήδη, ή με την αιώρηση της Ίριδας, που ενίοτε αναλαμβάνει τον ρόλο αυτόν. Γέλιο, εξάλλου, προκάλεσε και στον Καμβύση το άγαλμα του θεού στη Μέμφιδα και των παιδιών του Καβείρων λόγω της σωματικής δυσμορφίας τους:

[Ο βασιλιάς των Περσών Καμβύσης Β’ όσο ήταν στη Μέμφιδα] πήγε και στο ιερό του Ηφαίστου και γέλασε πολύ με το άγαλμα. Γιατί το άγαλμα του Ήφαιστου μοιάζει πολύ με τους φοινικικούς Παταΐκους, που οι Φοίνικες βάζουν ακρόπρωρα στα καράβια τους. Για όποιον δεν έχει δει ποτέ τέτοιο πράγμα, σημειώνω το εξής: μοιάζει με πυγμαίο. Ο Καμβύσης μπήκε και στο άδυτο των Καβείρων, στο οποίο δεν επιτρέπεται παρά μόνο στον ιερέα να εισέρχεται· περιγέλασε τα αγάλματα αυτά και τα έβαλε φωτιά. Μοιάζουν και αυτά στον Ήφαιστο· λένε πως είναι παιδιά του. (Ηρ. 3.37)

Εγκαρδιότητα, μεγαλοψυχία, ευαισθησία, ζήλος και προθυμία για βοήθεια, αφοσίωση, αυτοσαρκασμός είναι μερικές από τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον κυρίαρχο θεό της φωτιάς. Αγαπά τη μητέρα του και είναι αφοσιωμένος σε αυτήν, αν και τραυματισμένος από εκείνη, όπως και τη Νηρηίδα Θέτιδα που τον έσωσε, όταν τον έριξαν από τον Όλυμπο, και για χάρη της κατασκευάζει νέα πανοπλία για τον γιο της και τον σώζει από τον Σκάμανδρο, όταν ο θεός - ποταμός της Τροίας τον κυνήγησε, για να τον πνίξει (Φ 211-382). Ωστόσο, δεν λείπουν και οι στιγμές, όπου κυριαρχεί το πείσμα και η διάθεση για εκδίκηση. Τέλος, η σωματική του ατέλεια δεν τον εμποδίζει να πάρει μέρος στη Γιγαντομαχία και να πολεμήσει συμβάλλοντας και αυτός με τον τρόπο του στη νίκη των Ολυμπίων. Αλλά βέβαια δεν τον θυμόντουσαν οι άνθρωποι για το κατόρθωμά του αυτό.

Το εργαστήρι του θεού

Το εργαστήρι του θεού τοποθετούνταν σε διάφορα μέρη, στον Όλυμπο, όπου ο θεός είχε και το παλάτι του, κάτω από τη θάλασσα, εκεί όπου τον είχαν πετάξει η Ήρα ή ο Δίας, στη Λήμνο, σε μία από τις Λιπάρες νήσους βόρεια της Σικελίας, στο ηφαίστειο Αίτνα. Για το καθένα υπάρχει η μυθολογική τεκμηρίωση και αφήγηση, που ενίοτε στηρίζονταν σε φυσικά φαινόμενα. Έτσι, οι ηφαιστειακές φωτιές από το όρος Μόσυχλος της Λήμνου θεωρούνταν ότι πετάγονταν από τα υπόγειο εργαστήρι του θεού. Το ίδιο περίπου πιστευόταν για το εργαστήριό του στην Αίτνα. Συγκεκριμένα για αυτό το τελευταίο λέγονταν τα εξής: Κάποτε ο Τυφώνας, πλάσμα γιγαντόσωμο και μειξογενές, απείλησε την εξουσία του Δία εξακοντίζοντας εναντίον του ουρανού πυρακτωμένους βράχους. Τότε οι θεοί, για να γλυτώσουν, μεταμορφώθηκαν σε διάφορα ζώα, ο Ήφαιστος σε βόδι, και διέφυγαν τρέχοντας στην Αίγυπτο. Όταν κάποια στιγμή ο Δίας πήρε το πάνω χέρι και ο αγώνας έγειρε προς την πλευρά των Ολυμπίων, ο Τυφώνας τράπηκε σε φυγή και την ώρα που διέσχιζε τη Σικελική θάλασσα, ο Δίας έριξε επάνω του το βουνό Αίτνα που βρίσκεται στη Σικελία· αυτό είναι πελώριο και μέχρι σήμερα ξερνάει από μέσα του φωτιά, όπως λένε από τους κεραυνούς που το χτύπησαν, ή τις εξαπολύει το ίδιο το θαμμένο τέρας. Εκεί ο Δίας όρισε τον Ήφαιστο για φύλακά του και από τότε θεωρείται ότι έστησε το εργαστήρι του στο σβέρκο του Τυφώνα, όπου καθόταν και δούλευε τα δημιουργήματά του (Απολλόδ. 1.6, Αντ. Λιβ., Μετ. 28, Βιργ., Αιν. 8. 416-453). Μάλιστα, ο Φώτιος σημειώνει το εξής: Πολλὰ γὰρ καὶ ἄλλα ὄρη πολλαχοῦ τῆς γῆς ἔμπυρα, καὶ οὐκ ἂν φθάνοιμεν ἐπιφημίζοντες αὐτοῖς γίγαντας καὶ Ἡφαίστους (Βιβλ. 241.329α.38-40). [Εικ. 25, 26, 27]

Μυθολογείται ότι στη διαμάχη ανάμεσα στον Ήφαιστο και τη Δήμητρα για το ποιος από τους δύο θεούς θα κυριαρχούσε στο ηφαιστειογενές και γεμάτο σιτοβολώνες νησί καθοριστικό ρόλο έπαιξε η ομώνυμη του ηφαιστείου Νύμφη της Σικελίας, κόρη του Ουρανού και της Γης ή του Εκατόγχειρα Βριάρεου. Άλλωστε η Αίτνα λεγόταν μητέρα των δύο Παλικών δαιμόνων από τον Ήφαιστο.

ἡ δὲ Αἴτνη Σικελίας ὄρος ἀπὸ Αἴτνης τῆς Οὐρανοῦ καὶ Γῆς, ὥς φησιν Ἄλκιμος ἐν τῷ περὶ Σικελίας. Σιμωνίδης δὲ Αἴτνην φησὶ κρῖναι ῞Ηφαιστον καὶ Δήμητραν περὶ τῆς χώρας ἐρίσαντας. (Σχόλ. στον Θεόκρ. 1.65)

Ηφαιστειότευκτες δημιουργίες

Ικανότατος αρχιτέκτονας και μηχανικός ο Ήφαιστος κατασκευάζει τα δώματα των θεών: τον θάλαμόν σου έχεις / που σου 'καμεν ο Ήφαιστος ο ποθητός υιός σου / με στερεά θυρόφυλλα και με τους παραστάτες, λέει η Ήρα στον Δία (Ξ 337-339), ενώ για τον δικό της θάλαμο τα θυρόφυλλα χαρακτηρίζονται λαμπρά και λέγεται ότι είχε κλείδ' αγνώριστη σ' άλλον θεόν του Ολύμπου (Ξ 166-168). Έκτισε και για τον εαυτό του ένα εκπληκτικό παλάτι από χαλκό, όπου ζούσε μαζί με τη γυναίκα του, τη Χάρη· εκεί τον επισκέφτηκε η Θέτιδα:

[..] η Θέτις έφθανε στο δώμα του Ηφαίστου
άφθαρτο, χάλκινο, λαμπρό σαν κάταστρος αιθέρας,
εξαίσιο μες στα δώματα των αθανάτων όλα,
που ο ζαβοσκέλης ο θεός ο ίδιος είχε κάμει·
τον ήβρε που ίδρωνε με βια τριγύρω στα φυσούνια·
(Ιλ., Σ 368-372, μετ. Ι. Πολυλάς)

Στο εργαστήρι του κατασκευάζει τα αριστουργήματά του:

● Τον χρυσό θώρακα που προσφέρει στον Ηρακλή (Απολλόδ. 2.4.11)

● Θώρακα για τον Διομήδη στολισμένο με πλουμίδια.

● Χάλκινα κρόταλα που τα πήρε η Αθηνά κι εκείνη τα έδωσε με τη σειρά της στον προστατευόμενό της Ηρακλή που τα χρησιμοποίησε για να βγάλει τις Στυμφαλίδες όρνιθες από την κρυψώνα τους και να τις χτυπήσει με τα βέλη του (Απολλόδ. 2.5.6).

● Τον όρμον, το περιδέραιο, με το οποίο στόλισε ο Δίας τον λαιμό της Ευρώπης στην Κρήτη. Εκείνη με τη σειρά της το χάρισε στη νύφη της Αρμονία ως γαμήλιο δώρο για τον γάμο της με τον Κάδμο, τον αδελφό της (Απολλόδ. 3.4.2). Αυτό το περιδέραιο έγινε μοιραίο για τις βασίλισσες της Θήβας μέχρι που αφιερώθηκε στο μαντείο των Δελφών. (Βλ. Αμφιάραος)

● Ύστερα από αίτημα της Θέτιδας την περίλαμπρη νέα πανοπλία του Αχιλλέα με τη μεγάλη συνταιριασμένη από ευγενή μέταλλα εικόνα πάνω στην ασπίδα. Εκεί πάνω σκάλισε στεριές και θάλασσες, τον ήλιο και το φεγγάρι, τον ουρανό και τα άστρα, χωράφια με τα αναγκαία για το όργωμα ζώα, αμπέλια στον τρύγο, ένα παλάτι με χοροστάσι· γύρω τριγύρω στο στεφάνι της ασπίδας ο απέραντος Ωκεανός (Ιλ. Σ 477-616)· καὶ πανοπλίας αὐτῷ κομισθείσης παρὰ Ἡφαίστου, καθοπλισάμενος ἐπὶ τὸν πόλεμον ἐξέρχεται, καὶ συνδιώκει τοὺς Τρῶας (Απολλόδ., Επιτ. 4.7)

● Ύστερα από αίτημα της γυναίκας του Αφροδίτης, η οποία τον ζέστανε αγκαλιάζοντάς τον με τα ολόασπρα μπράτσα της και με τη δύναμη της ομορφιάς της, ο Ήφαιστος απ’ τον αιώνιο δεμένος έρωτα, έφτιαξε πανοπλία για τον γιο της, από τον θνητό Αγχίση, τον Αινεία (Βιργ., Αιν. 8.369-406, μετ. Θ.Δ. Τασόπουλου). Ύστερα, στο εργαστήρι του στην Αίτνα, σμίλευσε τα όπλα του Αινεία, αφού πρώτα οι Κύκλωπες Βρόντης, Στερόπης και Πυράκμων έλιωσαν τα μέταλλα και τους έδωσαν το σχήμα που άρμοζε σε κάθε όπλο –κράνος, σπαθί, θώρακα, περικνημίδες, κοντάρι και ασπίδα (Βιργ., Αιν. 8.407-453). Και πάνω σε αυτή ο Ήφαιστος σμίλεψε τους Ρωμαϊκούς θριάμβους του παρελθόντος και τη μέλλουσα γενιά μέχρι την καθυπόταξη διαφόρων λαών και τη μεγάλη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία· τη λύκαινα που έθρεψε τα δυο παιδιά, τη Ρώμη, την αρπαγή των Σαβίνων, τους νέους πολέμους, τη συνθηκολόγηση και τις τελετές που την επικύρωσαν, άλλα γεγονότα από την ιστορία του τόπου, αλλά και τη σπηλιά του Άδη με τους τιμωρημένους, τη θάλασσα και τα πλοία που την έσκιζαν, τη ναυμαχία στο Άκτιο, τον Αύγουστο Καίσαρα, ο νικητής των λαών της Ανατολής Αντώνιος, η Κλεοπάτρα, τα δυο φίδια και Αιγύπτιοι θεοί, ο Ποσειδώνας, η Αφροδίτη, ο Άρης, οι Ερινύες, η Διχόνοια, η Ενυώ, ο Νείλος, η θριαμβευτική είσοδος του Καίσαρα στη Ρώμη, ο βωμοί και οι ευχαριστήριες θυσίες στους θεούς, οι νικημένοι με λογίς λογίς στολές και όπλα. Και ο Αινείας τέτοια στην ασπίδα του Ήφαιστου, δώρο της μάνας του, θαμάζει κι αγνοώντας τις παραστάσεις χαίρεται για την εικόνα, σηκώνοντας στον ώμο του τη φήμη και τις τύχες των απογόνων (Βιργ., Αιν. 8. 608-731, μετ. Θ.Δ. Τασόπουλου) [Εικ. 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52]

● Την ασπίδα του Ηρακλή, ντυμένη με χρυσό και ελεφαντόδοντο, όπου ο ο τεχνουργός σκάλισε τον Φόβο και τον Φόνο, την Έριδα και τη Σφαγή, αγέλες από κάπρους και λιοντάρια, τους Κένταυρους και τους Λαπίθες, τον Άρη και την Αθηνά και τον Περσέα με τις Γοργόνες, και στο στεφάνι της ασπίδας τον Ωκεανό. (Ησ., Ασπ. 139-321)

● Τους τρίποδες που πηγαίνουν μόνοι τους στη συνέλευση των θεών και επέστρεφαν μονάχοι:

ότ' είκοσι όλους τρίποδες τότ' εφιλοτεχνούσε,
τοίχον μεγάρου στερεού τριγύρω να στολίσουν.
Κύκλους προσάρμοσε χρυσούς στον κάθε ποδοστάτην
όπως στην θείαν σύνοδον κυλήσουν μοναχοί τους
και θαύμα να τα δει κανείς, στο δώμα να γυρίσουν.
Έτοιμοι ήσαν, έλειπαν μόνον τ' αυτιά τα ωραία·
τα 'φτιανε τότε κι έκοφτε καρφιά να τα προσδέσει.
(Ιλ., Σ 373-379, μετ. Ι. Πολυλάς)

● Το άγαλμα του Διόνυσου που χάρισε ο Δίας στον Δάρδανο και που οι Τρώες το φύλαγαν σε μια λάρνακα. Λεγόταν ότι την κέρδισε ο Ευρύπυλος, ο γιος του Ευαίμονα, σαν λάφυρο, όταν έπεσε η Τροία, και ότι με αυτή και το περιεχόμενό της, το άγαλμα του ξένου θεού Διόνυσου, είναι συνδεδεμένη η ιστορία για την παύση των ανθρωποθυσιών προς τιμή της Άρτεμης στην Αχαΐα. (Παυσ. 7.19.6-10)

● Ένα χρυσό κλήμα, παραγγελία του Δία, χάρισμα και αντίδωρο παρηγοριάς στον βασιλιά των Τρώων Λαομέδοντα για την αρπαγή του ωραίου γιου του Γανυμήδη στον Όλυμπο, όπου ο νέος υπηρετούσε τον πατέρα των Ολυμπίων ως οινοχόος. (Απολλ. 3.21)

● Το στεφάνι της Αριάδνης, περίτεχνο καλλιτέχνημα, που το έφτιαξε για το χατίρι της γυναίκας του, της Αφροδίτης, για να το κάνει γαμήλιο δώρο ταιριαστό στους γάμους της νεαρής πριγκίπισσας από την Κρήτη με τον Διόνυσο. Αυτό το στεφάνι καταστερίστηκε και λάμπει στον ουρανό. (Οβ., Μετ. 274-282· βλ. Αριάδνη)

● Για τον ίδιο γάμο, ο Ήφαιστος έφτιαξε ασημένιες κούπες για να ευχαριστήσει τον θεό του κρασιού.

● Χρυσά και ασημένια σκυλιά που φυλούσαν το παλάτι του Αλκίνοου στη Σχερία των Φαιάκων στημένα μπροστά στις πύλες του.

● Ένα χρυσό σκυλί, που ο Ήφαιστος του έδωσε και ψυχή, για να φυλάει τον ναό του Δία στην Κρήτη. Αυτόν τον σκύλο τον έκλεψε αργότερα ο Πανδάρεος που τον εμπιστεύτηκε στον Τάνταλο για να τον κρύψει. Η οργή του Δία ξέσπασε σε αυτούς και τη γενιά τους.

● Χρυσά ανθρωποειδή με λογικό που στηρίζουν το ανάπηρο σώμα του:

[…] και ανάλαφρα τον κύριον εστηρίζαν
θεράπαινες ολόχρυσες, σαν ζωντανά κοράσια.
Δύναμιν έχουν και φωνήν, νουν έχουν εις τες φρένες,
και τεχνουργήματ’ έμαθαν από τους αθανάτους.
Εκείνες τον επρόσεχαν·[…]
(Ιλ., Σ 417-420, μετ. Ι. Πολυλάς)

● Τον έμψυχο χάλκινο Γίγαντα Τάλο που διέτρεχε το νησί της Κρήτης και σκότωνε όποιον ξένο τολμούσε να αποβιβαστεί στο νησί σφίγγοντάς τον στα πυρωμένα μπράτσα του (Απολλόδ. 1.9.26). (Βλ. Τάλος)

● Το σκυλί που ονομαζόταν Λαίλαπας και που δεν του ξέφευγε αγρίμι. Το σκυλί αυτό το χάρισε ο Δίας στην Ευρώπη που το κληροδότησε στον Μίνωα και εκείνος το έδωσε στην αθηναία πριγκίπισσα Πρόκριδα, γιατί τον θεράπευσε από νόσημα που δεν του επέτρεπε να ενωθεί με καμιά γυναίκα ούτε να κάνει παιδιά· εκείνη, τέλος, το χάρισε στον σύζυγό της Κέφαλο, όταν επέστρεψε στην Αττική. Το μεταμόρφωσε ο Δίας σε πέτρινο άγαλμα, όπως και την αλεπού της Τευμησού για να μπει τέλος στο ατελείωτο κυνηγητό τους. (Βλ. Αλεπού) Κατά τον Ερατοσθένη (1.33) ο Δίας καταστέρωσε το σκυλί ἄξιον κρίνας. Αυτός είναι ο αστερισμός του Μεγάλου Κυνός. Κατά άλλους ο αστερισμός αυτός είναι το σκυλί του Ωρίωνα.

● Την πρώτη γυναίκα, την Πανδώρα. Αυτή την έπλασε ύστερα από εντολή του Δία, δημιούργημα συμφοράς για τους ανθρώπους, σε αντιστάθμισμα για το ευεργετικό δώρο της φωτιάς που έδωσε ο Προμηθέας στους ανθρώπου. Την έπλασε από χώμα και νερό και στο κεφάλι της έβαλε διάδημα χρυσό που το στόλισε με θηρία της στεριάς και της θάλασσας, τόσο ζωντανά που έμοιαζαν έτοιμα να μιλήσουν (Ησίοδος, Θεογ. 571-584· Έργ. και Ημ. 69 κ.ε.). Άλλοι αποδίδουν αυτή τη «θανατερή» για τους ανθρώπους κατασκευή στον Προμηθέα. Όπως και να είναι, η φωτιά του Ήφαιστου δένει χώμα και νερό μαζί δίνοντας σταθερές μορφές, κάτι που μαρτυρεί την ανάπτυξη της κεραμικής. [Εικ. 53, 54, 55, 56]

● Θαυμαστή κλίνη για τον Ήλιο, για να ξεκουράζεται από το αναπόφευκτο καθημερινό δρομολόγιό του. Ήταν από χρυσάφι και είχε φτερά αποκάτω, ὑπόπτερος, και αυτό τον έφερνε κοιμισμένο από τη γη των Εσπερίδων στη γη των Αιθιόπων· έτσι, το πρωί ανέβαινε σε άλλο άρμα, ἑτέρων ὀχέων, για να πάει ξανά από την ανατολή στη δύση. (Μίμν., fr. 12)

● Τα βέλη του Απόλλωνα και της Άρτεμης.

● Το σκήπτρο που κρατούσε ο Αγαμέμνονας στον Τρωικό πόλεμο ως βασιλιάς των Μυκηνών και αρχηγός των Ελλήνων: «…το σκήπτρο που έφτιαξε κατά τον Όμηρο ο Ήφαιστος για τον Δία· απ' αυτόν το πήρε ο Ερμής και το έδωσε στον Πέλοπα, ο Πέλοπας το άφησε στον Ατρέα, ο Ατρέας στον Θυέστη και από τον Θυέστη το έχει ο Αγαμέμνονας.» (Παυσ. 9.40.11. Όμ., Ιλ. Β 101-109). Μάλιστα ο Παυσανίας θεωρεί πως μόνο αυτό είναι αυθεντικό δημιούργημα του Ήφαιστου (Παυσ. 9.41.1-5).

● Θαυμαστά πράγματα για τον γιο του Ήλιου Αιήτη, βασιλιά στην Κολχίδα, από ευγνωμοσύνη στον Ήλιο που τον είχε βοηθήσει στη Γιγαντομαχία: δύο άγριους ταύρους, που διέφεραν στο μέγεθος απ’ όλους τους άλλους ταύρους, με χάλκινες οπλές και στόματα που ξερνούσαν φωτιές, και τέσσερις μαγικές κρήνες στη σειρά, από τις οποίες έτρεχε γάλα, κρασί, άρωμα και νερό, κρύο ή ζεστό ανάλογα με την εποχή. (Για τους ταύρους και τον άθλο που έπρεπε να επιτελέσει ο Ιάσονας για να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας βλ. Μήδεια).

● Το ατσάλινο δρεπάνι με το οποίο ο Περσέας πήρε το κεφάλι της Μέδουσας.

● Του αποδίδεται και ο τρίτος ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς, φτιαγμένος από χαλκό, αν και ο Παυσανίας αμφισβητεί την πληροφορία: Τα άλλα όμως που αναφέρουν, δεν τα πιστεύω· ότι δηλαδή ο ναός ήταν έργο του Ηφαίστου ή τα σχετικά με τις χρυσές αοιδούς πάνω στον ναό που τις έψαλλε ο Πίνδαρος: «πάνω από το αέτωμα του ναού χρυσές Κηληδόνες τραγουδούσαν» (Παυσ. 10.5.12).

● Ασημένια σκαλιστή κανάτα που τα χείλη της ήταν από χρυσό και που τη χάρισε ο Μενέλαος στον Τηλέμαχο, και αυτός την είχε από τον Φαίδιμο, τον βασιλιά τη Σιδώνας:

Κι απ’ όσα έχω πολύτιμα στο σπίτι θα σου δώσω
ό,τι είναι τ’ ομορφότερο και πιο πολύ που αξίζει.
Ένα ασημένιο, σκαλιστό κροντήρι θα σου δώσω,
που με χρυσό τα χείλια του είναι δεμένα απάνω,
δουλειά του Ηφαίστου. Ο Φαίδιμος μου το ᾽δωσε ο γενναίος,
των Σιδονιών ο βασιλιάς, σα με φιλοξενούσε
στο γυρισμό στο σπίτι του. Κι αυτό, θα σ’ το χαρίσω».
(Όμ., Οδ. δ 613-619, μετ. Ζ. Σίδερης)

● Ένα χρυσό κρατήρα που έφερε η Θέτιδα, χάρισμα του Διόνυσου σε εκείνη, για να βάλουν εκεί τα κόκκαλα του Αχιλλέα μαζί με του Πάτροκλου:

Εκεί, Αχιλλέα, βάλαμε τα κόκαλά σου τ’ άσπρα
με του Πατρόκλου ανάμιχτα, που ᾽χε από πριν πεθάνει
(Όμ., Οδ. ω 76-77, μετ. Ζ. Σίδερης)

● Ένα χρυσό κύπελλο χάρισμα στον Δία για την Αφροδίτη, που εκείνος το έδωσε στον γιο του Δάρδανο, εκείνος στον Εριχθόνιο, ο Εριχθόνιος στον Τρώα, ο Τρώας στον Ίλο, ύστερα στον Λαομέδοντα κι εκείνος στον Πρίαμο που ήθελε να το δώσει στον δικό του γιο, όμως δεν έγινε έτσι. Το κύπελλο κατέληξε στα χέρια του Μέμνονα (Κόιντ. Σμυρν., Ιλίου πέρσις 2.136-145).

● Δύο ασημένιους κρατήρες που σφυρηλάτησε για χάρη του Διόνυσου, όταν ανέβασε στον Όλυμπο την αγαπημένη του Αριάδνη, την κόρη του Μίνωα που ο Θησέας εγκατέλειψε σε ένα νησί. Κι εκείνος τους έδωσε στον γιο του Θόαντα, εκείνος στην Υψιπύλη και η Υψιπύλη στον γιο της Εύνηο που απέκτησε από τον Ιάσονα. Τον έναν από τους κρατήρες τον έδωσε ο Εύνηος στον Αχιλλέα και πήρε ως αντάλλαγμα δούλο τον γιο του Πρίαμου Λυκάονα, τον οποίο αργότερα εξαγόρασε ο Ηετίωνας. Αυτά κατάληξαν τελικά στον γιο του Θησέα, τον Ακάμαντα (Κόιντ. Σμυρν., Ιλίου πέρσις 4. 381-395).

● Τα άλογα των γιων του Καβείρων. Η ανάσα τους ήταν καυτή και χάλκινες οι οπλές τους, όπως στους ταύρους του Αιήτη, ενώ τα χαλινάρια με τα οποία τα καθοδηγούσαν φλέγονταν (Νόνν., Διον. 29.193 κ.ε.).

● Μια κεφαλή στο δόρυ που ετοίμασε ο Κένταυρος Χείρωνας ως δώρο για τον Πηλέα στον γάμο του με τη Θέτιδα, και το οποίο γυάλισε η Αθηνά. (Κύπρια fr. 5).

Πάντως, ήδη αναφέραμε ότι ο Παυσανίας θεωρεί δημιούργημα του θεού μόνο το σκήπτρο του Αγαμέμνονα· όλα τα υπόλοιπα τα θεωρεί μυθεύματα (Παυσ. 9.41.1). Ωστόσο, στην αγγειογραφία παριστάνεται συχνά ως τεχνίτης που κρατά τανάλια ή σφυρί· σε κάθε άλλη περίπτωση κρατά πέλεκυ. Εξάλλου, οι κατασκευές που του αποδίδονται από χώμα και νερό που σταθεροποιούνται με τη φωτιά δεν θα ήταν δυνατές χωρίς την εξέλιξη της κεραμικής. Επιπλέον, το δέσιμο της Ήρας στον θρόνο αλλά και της Αφροδίτης και του Άρη στο κρεβάτι της απιστίας αλλά και η απελευθέρωσή τους προφανώς αντανακλά την πιο ελεύθερη κίνηση των γλυπτών αγαλμάτων, την απελευθέρωσή τους από μια στατικότητα. Με άλλα λόγια, η προσωπικότητα του θεού είναι προβολή των εξελίξεων και των μεταβολών στην τέχνη και την τεχνική από θνητούς τεχνίτες. Σε κάθε περίπτωση, οι κατασκευές του προδηλώνουν τη σχέση του με τις τέχνες, όπως και οι γάμοι του με όμορφες γυναίκες. [Εικ. 57]

Και μία σημείωση εικαστικού και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος (και όχι μόνο): Η πράξη του καρφώματος του Προμηθέα από τον Ήφαιστο στον βράχο αποτελεί την αρχή της τραγωδίας Προμηθέας Δεσμώτης στην τριλογία του Αισχύλου Προμήθεια. Αν σκεφτούμε ότι ο Ήφαιστος με την τέχνη του δένει τον Προμηθέα και με την τέχνη του ελευθερώνει την Ήρα που την είχε δέσει στον θρόνο της με χρυσά δεσμά, τίθεται το ερώτημα μήπως η τριλογία τελείωνε με το σατυρικό δράμα Επιστροφή του Ήφαιστου που καταγράφει την απελευθέρωση της Ήρας από τα δεσμά του θρόνου της που της είχε στείλει ο γιος της. είναι οι μόνοι θεοί, μαζί και η Αθηνά, που στην Αθήνα λατρεύονται με λαμπαδηφορία. [Εικ. 58]

Και μια ακόμη σημείωση, ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος: Ήταν η χωλότητα που οδήγησε τον Ήφαιστο σε πράξεις δημιουργικές της τέχνης μη μπορώντας να κάνει κάτι άλλο; Όπως ακριβώς οι δύσμορφοι και με προβλήματα στα πόδια θνητοί, αδυνατώντας να γίνουν πολεμιστές, έμεναν στα εργαστήρια των μετάλλων δυναμώνοντας τα χέρια τους; Ή μήπως η χωλότητα του επέτρεψε να αναπτύξει τις εγγενείς δημιουργικές του ικανότητες και δυνατότητες; Μήπως, χωρίς αυτήν, δεν θα είχε τη δικαιολογία και την ελευθερία να το πράξει;

Εναντίον των Γιγάντων

Στη Γιγαντομαχία ο Ήφαιστος μαζί με τον Διόνυσο και τους Σατύρους, καβάλα σε γαϊδούρια που γκάριζαν και έκαμναν φασαρία, ξάφνιασαν τους Γίγαντες που τρομαγμένοι το έβαλαν στα πόδια. Σκότωσε τον Μίμαντα χτυπώντας τον με πυρακτωμένο σίδερο και τον Κλυτίο που άλλοι λένε ότι τον σκότωσε η Εκάτη. Κι όταν ο Ήφαιστος κουράστηκε, τον πήρε ο Ήλιος στο άρμα του για να ξεκουραστεί. Σε αντάλλαγμα ο Ήφαιστος έκανε έργα θαυμαστά στο παλάτι του Αιήτη, γιου του Ήλιου, στην Κολχίδα. (Απολλ. 1.37, Απολλ. Ρ., Αργοναυτικά 3.236 κ.ε.) Όσο για την υπηρεσία που πρόσφεραν τα γαϊδούρια στη Γιγαντομαχία, αυτά καταστερώθηκαν από τον Διόνυσο στον αστερισμό του καρκίνου —διὸ ἐτιμήθησαν ἐν τῷ Καρκίνῳ εἶναι ἐπὶ δυσμάς (Ερατ., Κατ. 1.11) [Εικ. 59, 60]

Στον Τρωικό πόλεμο

Στον Τρωικό πόλεμο ήταν με το μέρος των Ελλήνων και τουλάχιστον δύο φορές βοήθησε τον Αχιλλέα, από ευγνωμοσύνη στη μητέρα του Θέτιδα που τον είχε περιθάλψει όταν είχε πέσει από τον ουρανό. Έτσι, κατασκευάζει νέα πανοπλία για το πρωτοπαλίκαρο των Αχαιών, όταν Έκτορας σκότωσε τον Πάτροκλο και τον γύμνωσε από την πανοπλία που φορούσε και που ήταν του Αχιλλέα. Τον έσωσε και από τον ορμητική μανία του θεού ποταμού Σκάμανδρου που απείλησε να πνίξει τον Αχιλλέα με τα ορμητικά νερά του, καθώς ο ήρωας σκότωνε Τρώες από την όχθη του και γέμιζε ως και την κοίτη του με πτώματα εμποδίζοντας τη ροή του. Τότε ο Ήφαιστος όρμησε με τις φωτιές του και έκαψε τα πάντα γύρω από τον ποταμό, τα δέντρα και την πεδιάδα, και έκανε τα νερά του να βράσουν τόσο που έκαψε και τα ψάρια μέσα του -καὶ τούτου μὲν ὁ Ἥφαιστος τὰ ῥεῖθρα ἀναξηραίνει πολλῇ φλογὶ διώξας (Απολλόδ., Επ. 4.7). Ο υδάτινος θεός αναγκάστηκε να παραδεχτεί την υπεροχή των όπλων του άλλου θεού και να υποσχεθεί πως δεν θα ανακατευόταν στον πόλεμο ξανά, ακόμη κι αν ο Αχιλλέας σκότωνε όλους τους Τρώες.

Αν και με το μέρος των Ελλήνων, ο θεός δεν μπορούσε παρά να προφυλάξει τον έναν, τουλάχιστον, από τους δυο γιους του ιερέα του. Τον Φηγέα τον σκότωσε ο Διομήδης, τον Ιδαίο τον προφύλαξε ο Ήφαιστος σκεπάζοντάς τον με σκοτάδι. (Όμ., Ιλ. Ε 9-29)

Άλλοι μύθοι

1. Ο Ήφαιστος εμπλέκεται και στην ιστορία του ωραίου Γίγαντα Ωρίωνα, που θεωρούνταν γέννημα θρέμμα της γης ή γιος του Ποσειδώνα και της Ευρυάλης. Συγκεκριμένα: Στη Χίο δεύτερη μνηστεύτηκε τη Μερόπη, την κόρη του βασιλιά Οινοπίωνα, ο οποίος, αφού τον μέθυσε, τον τύφλωσε την ώρα που αυτός κοιμόταν. Άλλοι μυθογράφοι παραδίδουν ότι ο Ωρίωνας άρπαξε από το εργαστήρι του Ήφαιστου ένα παιδί, υπηρέτη του θεού, τον Κηδαλίωνα, άλλοι ότι ο θεός τον λυπήθηκε και του έδωσε για οδηγό του τον νέο, που, όπως ήδη αναφέραμε, κατά άλλους ήταν ο δάσκαλος του Ήφαιστου στην τέχνη της κατεργασίας του σιδήρου, από τον καιρό που ο θεός κατοικούσε στη Νάξο. Όπως και να έχει, ο Ωρίωνας έβαλε στους ώμους τον Κηδαλίωνα και του ζήτησε να τον οδηγήσει κατά την ανατολή. Όταν έφθασε εκεί, ξαναβρήκε το φως του καμένος από την ηλιακή ακτινοβολία² και έτρεξε να εκδικηθεί τον Οινοπίωνα. Αλλά ο Ποσειδώνας, με τη βοήθεια του Ηφαίστου, του έφτιαξε υπόγειο θάλαμο, ενώ τον Ωρίωνα τον ερωτεύτηκε η Ηώ που τον άρπαξε και τον έφερε στη Δήλο (Απολλόδ. 1.4.2 κ.ε.· πρβ. Ερατοσθένης, Καταστερ. 7.32).

2. Στον μαραγκό Πολύτεχνο, που έγινε άνδρας της Αηδόνας, ο θεός χάρισε έναν πέλεκυ, αλλά τον μεταμόρφωσε στο πουλί πελεκάνος για τα ανομήματά του, όπως και τη γυναίκα του και τους συγγενείς της σε διάφορα πουλιά. Ωστόσο, αυτό το πουλί με την ισχυρή μύτη είναι καλός οιωνός, όταν εμφανιζόταν σε μαραγκό.

3. Ότι η φωτιά είναι καθαρτήριο μέσο φαίνεται και από τον μύθο του Πέλοπα. Συγκεκριμένα: Όταν εκείνος σκότωσε τον ηνίοχο Μυρτίλο –τον γκρέμισε στο πέλαγος που από εκείνον ονομάστηκε Μυρτώο– έφτασε ως τα πέρατα του κόσμου, στον Ωκεανό, ζητώντας κάποιον να τον καθάρει από το έγκλημα, κάτι που ανέλαβε τελικά ο Ήφαιστος. (Απολλόδ., Επιτ. 2.9)

4. Έπεισε την Αφροδίτη να κάνει τις Λήμνιες γυναίκες, τιμωρημένες από τη θεά γιατί δεν την τιμούσαν, να ποθήσουν τους Αργοναύτες που περνούσαν από το νησί και να γεννηθεί μια καινούρια γενιά ανθρώπων που θα γέμιζε το νησί.

5. Κάνοντας το χατίρι στη μητέρα του Ήρα, σταμάτησε να δουλεύει με τα φυσερά του στο εργαστήρι της Αίτνας, ώστε οι Αργοναύτες να περάσουν με ασφάλεια από τις Πλαγκτές πέτρες και από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη και να φτάσουν με ασφάλεια στο νησί των Φαιάκων.

6. Ο Ήφαιστος φύλαξε για λίγο τα βόδια του Γηρυόνη στο Ρήγιο, όταν ο Ηρακλής του τα εμπιστεύτηκε, προκειμένου να κυνηγήσει έναν ταύρο που ξέφυγε. (Απολλόδ. 2.5.10)

Γάμοι και απόγονοι

Ενώ ο Όμηρος του δίνει συζύγους, δεν του αποδίδει κανένα παιδί. Όμως μεταγενέστεροι συγγραφείς απαριθμούν αρκετές ερωτικές σχέσεις του θεού και αρκετά παιδιά.

Στην Ιλιάδα ως σύζυγος του Ήφαιστου αναφέρεται η λαμπρομάντιλη Χάρις, καλή θεά (Σ 382-383), που υποδέχθηκε τη Θέτιδα στο παλάτι του άνδρα της στον Όλυμπο, αλλά δεν είναι σαφές αν Χάρις είναι το όνομά της ή εννοείται ότι είναι μία από τις τρεις Χάριτες, κόρες του Δία και της Ωκεανίδας Ευρυνόμης που Από τα βλέφαρά τους στάζει καθώς κοιτάνε έρωτας / που παραλύει τα μέλη. Κι ωραία κάτω απ’ τα φρύδια βλέπουν (Ησ., Θεογ. 907-911, μετ. Στ. Γκιργκένης), πόσο μάλλον που στα σχόλια για τους συγκεκριμένους στίχους διαβάζουμε τα εξής: τὴν ὤπυιε [τη νυμφεύθηκε]: τινὲς Θάλειαν αὐτήν, οἱ δὲ Ἀγλαΐαν ὀνομάζεσθαι. Ωστόσο, στη Θεογονία με σαφήνεια αναφέρεται ως σύζυγος του χωλού και δύσμορφου Ήφαιστου η Αγλαΐα –Κι ο Ήφαιστος ο περίφημος κουτσός, την Αγλαΐα, / την πιο μικρή από τις Χάριτες, ομόκλινή του θαλερή την έκανε (Ησ., Θεογ. 945-6, μετ. Στ. Γκιργκένης)–, προσωποποίηση αυτού που φανερώνει το όνομά της (λαμπρότης, καλλονή, κόσμος, χαρά εορτής, θρίαμβος, δόξα –Λεξικό LSJ). Μαζί απέκτησαν τέσσερις κόρες που διακρίνονταν για το κάλλος τους, αλλά και για άλλες αρετές, βλαστητικές και πνευματικές, όπως διαφαίνεται στα ονόματά τους: Ευθένεια, Εύκλεια, Ευφήμη, Φιλοφροσύνη.

ἐξ Ἡφαίστου καὶ Ἀγλαΐας Εὔκλειαν καὶ Εὐθένειαν ἀπογεννῶσι καὶ Εὐφήμην καὶ Φιλοφροσύνην, αἳ καὶ αὐταὶ τὸ σωματοειδὲς τῷ κάλλει διαπρέπον ἀποτελοῦσι. (Πρόκλ. Σχόλ. Τίμ. 1.333.4-6)

Γυναίκα του υπήρξε και η ωραιοτάτη των θεαινών Αφροδίτη, η οποία βέβαια δεν έμεινε πιστή στον σωματικά δύσμορφο θεό, με αποτέλεσμα ο γάμος να διαλυθεί. (Βλ. παρακάτω)

Φρεσκοχωρισμένος ο θεός, γοητεύτηκε από τη νεαρή κόρη Περσεφόνη και θέλησε να την κάνει γυναίκα του προσφέροντάς της ως δώρο ένα πολύχρωμο κολιέ που είχε φτιάξει με τα φυσερά του. Ωστόσο, ο Ήφαιστος, όπως και όλοι οι επίδοξοι θεϊκοί μνηστήρες, Ερμής, Απόλλων, Άρης, απορρίφθηκαν από τη μητέρα της Κόρης Δήμητρα.

Ο Ήφαιστος απέκτησε παιδιά από διάφορες γυναίκες, θεϊκές και θνητές. Δικό του παιδί από την ατελή ένωσή του με την Αθηνά ήταν ο Εριχθόνιος, ενώ άλλοι λέγανε ότι ήταν γιος του από την ολοκληρωμένη ένωσή του με την Ατθίδα, κόρη του βασιλιά των Αθηνών Κραναού. (Βλ. παρακάτω) Άλλα παιδιά του ήταν ο Άλκωνας, ο Ευρυμέδοντας και ο Καδμίλος από την Καβειρώ, νύμφη της Λήμνου, ο οποίος με τη σειρά του απέκτησε τρεις γιους και τρεις κόρες, τους Κάβειρους³ και τις Καβειρίδες Νύμφες· Άρδαλος, Κάκος, Κέκροπας, Κερκύονας ή Κερκυόνας (κατά άλλους γιος του Ποσειδώνα ή του Βράγχου), Παλαιμόνιος, ο Περιφήτης από την Αντίκλεια, για την οποία δεν είναι τίποτε άλλο γνωστό, Πύλιος, Σπινθήρας ή Σπίνθηρας, Φιλάμμωνας, Φιλόττος· του αποδίδεται από ορισμένους μυθογράφους και ο Ραδάμανθης, αν και η επικρατέστερη άποψη θέλει τον κρητικό πρίγκιπα και μετέπειτα κριτή του Κάτω Κόσμου γιο του Δία και της Ευρώπης (Παυσ. 8.53.5)· Ώλενος, οι δυο κόρες του οποίου, η Ελίκη και η Αίγα, υπήρξαν τροφοί του Δία (Υγ., Αστρ. 2.13)· Σέρβιος Τύλλιος από την Οκρισία (Οβ., Fαsti 6.625), Καίκουλος (Βιργ., Αιν. 7.678).

Στα παιδιά του συγκαταλέγονται ενίοτε η Αθηνά αλλά και οι Κάβειροι και οι Καβειρίδες Νύμφες από τη νύμφη Καβειρώ (και όχι παιδιά του γιου του Καδμίλου)· η Θάλεια, νύμφη της Σικελίας, που την ερωτεύτηκε ο Δίας· οι Παλικοί από τη νύμφη Αίτνα (άλλοι τους θεωρούσαν γιους του Δία και της κόρης του Ήφαιστου Θάλειας)· η Ευθένεια, η Εύκλεια, η Ευφήμη, η Φιλοφροσύνη, κόρες του από την Αγλαΐα.

Ήφαιστος, Αφροδίτη, Άρης. Ερωτικά τρίγωνα

Στον Όλυμπο ο Ήφαιστος ενώθηκε με τα δεσμά του γάμου με την Αφροδίτη. Ο γάμος αυτό προκάλεσε ανοιχτούς λογαριασμούς ανάμεσα στον ωραίο Άρη που είχε ελπίσει ότι θα πάρει για σύζυγο την Αφροδίτη και στον Ήφαιστο που τελικά την κέρδισε. Εξάλλου, και για την Αφροδίτη ήταν πιο βολικό να δέχεται στα δώματά της έναν νέο και ωραίο θεό παρά ένα σύζυγο άσχημο και χωλό που της τον είχαν επιβάλει και που έλειπε συχνά στο εργαστήρι του. Μόνο που ο Ήλιος φανέρωσε το μυστικό τους στον Ήφαιστο που οργάνωσε το σχέδιό του για να πιάσει τους εραστές στο κρεβάτι. Έφτιαξε λεπτά χρυσά νήματα, αόρατα στο μάτι, έζωσε το κρεβάτι και αποχαιρέτησε τη σύζυγό του προσποιούμενος ταξίδι στη Λήμνο. Ο Άρης έσπευσε αλλά, ενώ βρισκόταν στην αγκαλιά της Αφροδίτης πάνω στην κλίνη του Ήφαιστου, γελοιοποιήθηκε ενώπιον των Ολυμπίων για μια ακόμη φορά, καθώς το χρυσό δίχτυ τύλιξε το ένοχο ζευγάρι. Και πάλι ο Ήλιος υποδεικνύει την κατάλληλη στιγμή στον Ήφαιστο για να ορμήσει στο παλάτι του και να βάλει τις φωνές που μάζωξαν όλους τους θεούς, όχι βέβαια και τις θεές που δεν έπρεπε να δουν ένα τόσο ακατάλληλο θέαμα για γυναίκες –ακόμη κι αν είναι θεές–, μάλιστα ο Ήφαιστος απαίτησε την επιστροφή των γαμήλιων δώρων από τον Δία. Τα σχόλια και η θυμηδία ήταν διάχυτη, μάλιστα ο Ερμής ευχήθηκε να ήταν εκείνος στη θέση του Άρη, κι ας τον σχολίαζαν όλοι, ακόμη και οι θεές, βλέποντάς τον γυμνό και δεμένο. Ο Ποσειδώνας, ο μόνος που δεν γελά με την κατάσταση, πείθει τον Ήφαιστο να λύσει το παράνομο ζευγάρι δίνοντάς του την υπόσχεση ότι θα έδινε αυτός τα λύτρα σε περίπτωση που ο Άρης αρνιόταν την αποζημίωση για την ψυχική οδύνη. Όταν τους απελευθέρωσε, η Αφροδίτη κατευθύνθηκε προς την Κύπρο, ο Άρης στον γενέθλιο τόπο του, τη Θράκη. Η αποκάλυψη της παρασυζυγικής σχέσης οδήγησε στη διάλυση του γάμου του χαλκιά θεού με την Αφροδίτη που έμεινε ελεύθερη να παντρευτεί νόμιμα τον ωραίο θεό Άρη. [Εικ. 61, 62, 63, 64, 65, 66 περισσότερες εικόνες εδώ]

Ήφαιστος και Αθηνά

Με τη θεά Αθηνά ο Ήφαιστος εμπλέκεται στη διαδικασία της γέννησής της, σε μια ιστορία ατελούς έρωτα και σε δραστηριότητες εκπολιτιστικές προς τους ανθρώπους.

1. Όταν ο Δίας ζευγάρωσε με τη Μήτιδα και εκείνη έμεινε έγκυο, φοβισμένος ο υπέρτατος θεός πρόλαβε και την κατάπιε, προτού γεννήσει, επειδή η Γη χρησμοδότησε ότι, μετά την κόρη που θα γεννιόταν, θα ακολουθούσε ένας γιος που θα γινόταν ο κύριος του ουρανού. Και όταν ήλθε η ώρα του τοκετού, ο Ήφαιστος, ή όπως άλλοι λένε ο Προμηθέας, τον χτύπησε ψηλά στο κεφάλι με πέλεκυ, σύμβολο της μινωικής εποχής και εξουσίας, για να μπορέσει να ξεπηδήσει η Αθηνά (Απολλόδ. 1.3.6), που έτσι αποδεικνύεται νεότερη από τον Ήφαιστο. Έτσι, ο Δίας, ο χτυπημένος από το ιερό πελέκι, γέννησε την ξανθή Αθηνά (Πίνδ. Fr. 34). [Εικ. 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73]

2. Στους παλιούς βασιλιάδες της Αθήνας ανήκε ο Κραναός, που ορισμένοι τον θεωρούσαν γιο του Δευκαλίωνα, άλλοι πάλι λένε ότι ήταν παιδί της Γης. Αφού βασίλευσε δώδεκα χρόνια, τον έδιωξε ο Εριχθόνιος που λεγόταν γιος του Ήφαιστου και της κόρης του Κραναού Ατθίδας, άλλοι του Ήφαιστου και της Αθηνάς με παρένθετη μητέρα τη Γη. Σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση η γέννησή του οφείλεται στην ερωτική επιθυμία του Ήφαιστου και στην απροθυμία της Αθηνάς να ενωθεί μαζί του. Η ιστορία έχει ως εξής: Κάποτε η Αθηνά πήγε στον Ήφαιστο, για να της φτιάξει όπλα. Εκείνος, εγκαταλειμμένος όπως ήταν από την Αφροδίτη, πόθησε την πολεμική θεά και άρχισε να την καταδιώκει, καθώς εκείνη το έβαλε στα πόδια. Αν και χωλός, την πρόλαβε την ώρα που προσπαθούσε να ξεφύγει και να κρυφτεί κάπου (ο τόπος ονομάστηκε Ἡφαιστεῖον). Στη διάρκεια της πάλης μεταξύ τους, η Αθηνά πλήγωσε τον επίδοξο βιαστή με το δόρυ της και το σπέρμα του χύθηκε επάνω στον μηρό της. [Εικ. 74, 75] Αηδιασμένη η Αθηνά σκούπισε αυτό που θεώρησε μίασμα με μαλλί και στη συνέχεια το έριξε στη γη. Και όπως από το σπέρμα του Ουρανού αναδύθηκε από τη θάλασσα η Αφροδίτη, έτσι και από τη Γη, γονιμοποιημένη μ’ αυτόν τον τρόπο, γεννήθηκε ένα παιδί. Παρά την απέχθειά της για το συμβάν, η Αθηνά, ατελής μητέρα, περιμάζεψε το παιδί που ονόμασε Εριχθόνιο από το μαλλί, το ἔριον που χρησιμοποίησε για να σκουπιστεί, και τη χθόνα, τη Γη, που το κυοφόρησε· και το μέρος που μεγάλωσε ονομάστηκε Ερέχθειο. Κρυφά από τους άλλους θεούς η μητέρα του, που πριν καν γεννηθεί το είχε απαρνηθεί, όπως τον πατέρα του οι δικοί του γονείς, το έβαλε σε καλάθι και το έδωσε στην κόρη του Κέκροπα, την Πάνδροσο, απαγορεύοντάς της να το ανοίξει το καλάθι, κάτι όμως που έκαναν οι αδελφές της από περιέργεια για το περιεχόμενο. Εκεί είδαν ένα δράκοντα να περιελίσσεται γύρω από το μωρό και είτε σκοτώθηκαν από αυτό το φίδι, είτε αυτοκτόνησαν πέφτοντας από την Ακρόπολη, καθώς η Αθηνά, οργισμένη, τις τρέλανε. [Εικ. 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83] Το παιδί ανατράφηκε μέσα στο τέμενος από την ίδια την Αθηνά, αργότερα έγινε βασιλιάς των Αθηνών, έστησε το ξόανο της Αθηνάς στην Ακρόπολη, καθιέρωσε τη γιορτή των Παναθηναίων και παντρεύτηκε τη Ναϊάδα νύμφη Πραξιθέα, από την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Πανδίονα. Έτσι, ο Ήφαιστος, μαζί με την Αθηνά, στέκονται στην κορυφή του γενεαλογικού δέντρου των αθηναίων βασιλέων και έτσι εξηγείται η κοινή λατρεία των δύο θεών στην Αθήνα αλλά και το γεγονός ότι λατρευόταν στη μεγάλη οικογενειακή γιορτή των Απατουρίων. (Βλ. παρακάτω Λατρεία του Ήφαιστου) Σύμφωνα με άλλες παραλλαγές η Αθηνά ήταν το έπαθλο που υποσχέθηκαν οι θεοί στον Ήφαιστο, προκειμένου να ξεκρεμάσει τη μητέρα του Ήρα από τον θρόνο της. Στην αρχή, χολωμένος ο Ήφαιστος που ο πατέρας του τον είχε πετάξει από τον Όλυμπο κάτω, γιατί ήταν χωλός, αρνήθηκε. Δέχθηκε να το κάνει μόνο όταν ο Διόνυσος τον ανέβασε μεθυσμένο στον Όλυμπο και ο Δίας του έταξε να του κάνει όποια χάρη του ζητούσε. Με προτροπή του Ποσειδώνα, αντίπαλου της Αθηνάς στον αγώνα για την ονομασία της πόλης των Αθηνών, ζήτησε την Αθηνά για γυναίκα του. Οι θεοί δέχθηκαν αλλά η Αθηνά, με προτροπή του πατέρα της Δία, υπερασπίστηκε την παρθενιά της με τα όπλα. Έτσι ο Ήφαιστος δεν μπόρεσε να ενωθεί μαζί της και ακολούθησε η πτώση του σπέρματος στο πόδι της Αθηνάς και στη συνέχεια στη γη.

3. Λεγόταν ότι Ήφαιστος και Αθηνά έμαθαν τις τέχνες από τους Κύκλωπες και αυτοί με τη σειρά τους τις δίδαξαν στους ανθρώπους, ώστε να πάψουν να ζουν στα σπήλαια σε συνθήκες που περισσότερο θύμιζαν ζωώδη κατάσταση. Έτσι, ο Ήφαιστος δίδαξε τις τέχνες τις σχετικές με τα μέταλλα και ό,τι είχε να κάνει με τις τέχνες της φωτιάς. Σε αυτή την τελευταία περίπτωση, ο Ήφαιστος γειτνιάζει προς τον Προμηθέα με τον οποίο ενίοτε συγχέεται. Κοινή πάντως φαίνεται να είναι η λατρεία του Ήφαιστου και της Αθηνάς στην Αθήνα από τις συντεχνίες, εξού και το επίθετο της Αθηνάς ως Ηφαιστίας.

4. Ο Πλάτωνας παραδίδει τα εξής για το πώς έγινε η μοιρασιά των διαφόρων τόπων κυριαρχίας στους θεούς μετά τη νίκη τους επί των Τιτάνων και πώς αυτός ο τρόπος διαφοροποιήθηκε στην περίπτωση του Ήφαιστου και της Αθηνάς λόγω της κοινής τους φύσης:

Κάποτε οι θεοί έβαλαν σε κλήρο τις διάφορες περιοχές όλης της γης και τις μοιράστηκαν μεταξύ τους, χωρίς τσακωμούς. Δεν θα ήταν ασφαλώς σωστό να μην ξέρουν τι ανήκει στον καθένα τους ούτε να θέλουν να πάρουν με έριδες κάτι, αν και ξέρουν ότι ανήκει σε κάποιον άλλο. Αφού λοιπόν έγινε η διανομή με κλήρο, πήρε καθένας το μερίδιο του και κατοίκησαν στην περιοχή που κέρδισαν. […] Στον Ήφαιστο και την Αθηνά όμως, επειδή είχαν κοινή φύση, σαν αδέλφια από τον ίδιο πατέρα, και είχαν την ίδια κατεύθυνση στη σοφία και τις καλές τέχνες, έτυχε να πέσει στον κλήρο αυτή εδώ η περιοχή [η Αττική], η οποία από τη φύση της τους ταίριαζε και ήταν κατάλληλη για την αρετή και τη φρόνηση τους. Έφτιαξαν λοιπόν εκεί καλούς κατοίκους και τους βοήθησαν ν' αντιληφθούν ποιος ήταν ο σωστότερος τρόπος για τη διακυβέρνηση της πολιτείας τους. Τα ονόματα των ντόπιων εκείνης της εποχής έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα, έχουν όμως χαθεί τα έργα τους από τις πολλές καταστροφές που έκαναν οι διάδοχοι τους και από τη φθορά του χρόνου. (Πλ., Κριτίας 109 β-δ)

Ήφαιστος και Θέτιδα

Για τη Θέτιδα ο χωλός θεός φαίνεται να τρέφει αισθήματα ευγνωμοσύνης, καθώς από αυτήν σώθηκε, και από την Ωκεανίδα Ευρυνόμη, όταν η μητέρα του Ήρα τον πέταξε από τον Όλυμπο. [Εικ. 84, 85] Οι δύο θεές τον φρόντισαν για εννιά χρόνια κι εκείνος σφυρηλάτησε για χάρη τους εκπληκτικά αντικείμενα στο πρώτο του σιδηρουργείο στον βυθό του Αιγαίου (Ιλ. Σ 394-405). Στον Όλυμπο άφησε τα φυσερά του, πλύθηκε, έβαλε όμορφα ρούχα και την υποδέχτηκε με τιμές (Όμ., Ιλ. Σ 410-418), όταν η Θέτιδα τον επισκέφτηκε για να του ζητήσει να φτιάξει για χάρη του γιου της καινούρια όπλα, ώστε να μπορέσει να πάρει μέρος στις μάχες στην Τροία και να εκδικηθεί τον θάνατο του Πάτροκλου. [Εικ. 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96] Μόνο σε σχόλιο στις Ωδές του Πινδάρου (N 4.81β.1-6) αναφέρεται ότι ο Ήφαιστος συμφώνησε να φτιάξει τα νέα όπλα του Αχιλλέα με αντάλλαγμα τα κάλλη της Θέτιδας. Η θεά αρχικά έδειξε να δέχεται, ύστερα όμως, με την πρόφαση ότι ήθελε να δοκιμάσει την πανοπλία, για να διαπιστώσει αν θα ταίριαζαν στον γιο της, μια και είχαν τον ίδιο σωματότυπο όπως ισχυρίστηκε, πήρε και την ασπίδα και το σπαθί και άρχισε να τρέχει με όλη της τη δύναμη, αφήνοντας πίσω τον αδύναμο Ήφαιστο. Εκείνος, μη μπορώντας να τη φτάσει, πέταξε εναντίον της ένα σφυρί που την πλήγωσε. Η θεά έτρεξε στη Φθία, για να γιατρευτεί, στον τόπο που ονομάστηκε από εκείνη Θετίδειο:

Φύλαρχός φησι (FHG I 357) Θέτιν πρὸς ῞Ηφαιστον ἐλθεῖν εἰς τὸν Ὄλυμπον, ὅπως Ἀχιλλεῖ ὅπλα κατασκευάσῃ· τὸν δὲ ποιῆσαι· ἐρωτικῶς δὲ ἔχοντα τῆς Θέτιδος, οὐ φάναι ἂν δώσειν αὐτῇ, εἰ μὴ αὐτῷ προσομιλήσαι· τὴν δὲ αὐτῷ ὑποσχέσθαι· θέλειν μέντοι ὁπλίζεσθαι, ὅπως ἴδοι, εἰ ἁρμόζει ἃ πεποιήκει ὅπλα τῷ Ἀχιλλεῖ· ἴσην γὰρ αὑτὴν ἐκείνῳ εἶναι. τοῦ δὲ παραχωρήσαντος ὁπλισαμένην τὴν Θέτιν φυγεῖν· τὸν δὲ οὐ δυνάμενον καταλαβεῖν σφῦραν λαβεῖν καὶ πατάξαι εἰς τὸ σφυρὸν τὴν Θέτιν· τὴν δὲ κακῶς διατεθεῖσαν ἐλθεῖν εἰς Θετταλίαν καὶ ἰαθῆναι ἐν τῇ πόλει ταύτῃ τῇ ἀπ᾽ αὐτῆς Θετιδείῳ καλουμένῃ. (Σχόλ. Πίνδ. N 4.81β.1-81γ.6.

Ήφαιστος και Διόνυσος

Οι σχέσεις του Ήφαιστου με άλλους θεούς είναι δηλωτικές των ιδιοτήτων του. Με την Αθηνά και τον Προμηθέα, τον Κηδαλίωνα και τους Καβείρους μοιράζεται τις ιδιότητες του τεχνίτη· η σχέση του με τις θαλάσσιες θεότητες αντανακλά την πεποίθηση των ανθρώπων ότι τα εργαστήρια βρίσκονταν σε κοιλώματα της γης· φυσικώ τω τρόπω συνδέεται με τον Διόνυσο, καθώς κατάλληλα εδάφη για την άμπελο είναι τα ηφαιστειογενή. Έτσι, οι δύο θεοί εμφανίζονται μαζί σε διάφορους μύθους.

Με τη διαμεσολάβηση του Διόνυσου, ο Ήφαιστος επέστρεψε στον Όλυμπο και ελευθέρωσε τη μητέρα του από τα δεσμά του θρόνου που της είχε στείλει ως δώρο. Και όπως η ανάβαση του μεθυσμένου θεού έγινε πάνω σε ένα μουλάρι μέσα σε χορούς και τραγούδια του άγριου θιάσου των Σιληνών και των Νυμφών, με γαϊδούρια επιτέθηκαν οι δύο θεοί στους Γίγαντες και τους νίκησαν. Και ακόμα, σε μια σκηνή ιλιαδικής έμπνευσης ο Ήφαιστος εμφανίζεται να πολεμά στο πλευρό του Διόνυσου εναντίον του Ινδού θεού ποταμού Υδάσπη (Νόννος, Διον. 36.5, 36.129 κ.ε.). Στον ίδιο πόλεμο σώζει δυο φορές τους δίδυμους γιους του Καβείρους, που επίσης πολεμούν για τον Διόνυσο (Νόννος, Διον. 24.77 κ.ε., 27.120 κ.ε., 27.325 κ.ε., 30.42 κ.ε.)

Ήφαιστος και Προμηθέας

Ποια είναι η σχέση του Ήφαιστου με τον Τιτάνα Προμηθέα που πήρε το μέρος του Δία στην Τιτανομαχία; Οι δυο τους μοιράζονται κοινές δράσεις, για παράδειγμα στον Προμηθέα αποδίδεται η κατασκευή των ανθρώπων μετά την Τιτανομαχία, στον Ήφαιστο της γυναίκας μετά το ξεγέλασμα του Δία από τον Προμηθέα για το ποιο κομμάτι της θυσίας θα ανήκε στους θεούς και ποιο στους ανθρώπους. Τους αποδίδονται και κοινές ιδιότητες· σχετίζονται με τη φωτιά, μάλιστα ο Προμηθέας, σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, κλέβει τη φωτιά από το εργαστήρι του Ήφαιστου, την κρύβει στον κούφιο βλαστό του φυτού νάρθηκας και μεταφέρει το θεϊκό δώρο επιβίωσης στους εξαθλιωμένους ανθρώπους. Ο Δίας, θυμωμένος, τον τιμωρεί. Ζητά από τον Ήφαιστο να καρφώσει τον Προμηθέα στον Καύκασο, κάτι που ο σωματικά ατελής γιος δεν πράττει με προθυμία (Απολλόδ. 1.7.1, Αισχ., Προμ. Δ. 1-81). Μάλιστα, ο Ρωμαίος μυθογράφος Υγίνος θεωρεί τον αετό που έτρωγε το συκώτι του Προμηθέα δημιούργημα του Ήφαιστου και ότι ο Δίας εμφύσησε ζωή σε αυτόν (Αστρ. 2.15). [Εικ. 58]

Αρχαιότερη του Ηφαίστου ή νεότερη η λατρεία του Προμηθέα; Βεβαίως, ο γιος του Τιτάνα Ιαπετού, συνομήλικος του Δία, είναι ηλικιακά αρχαιότερος από τον γιο, ή «γιο», του Δία Ήφαιστο. Μάλιστα, μαρτυρείται ότι στην ανάγλυφη βάση του βωμού του Προμηθέα, που βρισκόταν κοντά στη συνοικία των τεχνιτών, στα βόρεια της Αθήνας, κοντά στη μετέπειτα Ακαδήμεια του Πλάτωνα, υπήρχε παράσταση του Προμηθέα –ἐν δ’ ὁ πυρφόρος θεὸς Τιτὰν Προμηθεύς (Οιδ. Κ. 55-6)– μαζί με τον Ήφαιστο: Ο Προμηθέας ως πρώτος και πρεσβύτερος, με σκήπτρο στο δεξί χέρι, ο Ήφαιστος νέος και δεύτερος. Στη βάση απεικονίζεται επίσης ένα κοινός και των δύο βωμός (αρχαίο σχόλιο).

Παραστάσεις του Ήφαιστου, γενειοφόρου ή αγένειου υπήρχαν ήδη από την αρχαϊκή εποχή αλλά και το ανάγλυφο θα πρέπει να ήταν αρχαϊστικό. Ποιος, λοιπόν, είναι ο αρχαιότερος θεός; Το όνομα του Προμηθέα, όπως και τα ονόματα όσων βρίσκονται κοντά του, Επιμηθέας, Πανδώρα, Πύρρα…, είναι ελληνικά και στο γενεαλογικό δέντρο των Ελλήνων ο Προμηθέας στέκεται ως πατριάρχης, μια και η Πύρρα, η κόρη του αδελφού του και γυναίκα του γιου του Δευκαλίωνα, είναι μητέρα του Έλληνα, γενάρχη των Ελλήνων. Όμως ο Ήφαιστος ανάγεται σε πολύ πρωιμότερη εποχή, ως την άνθηση της ανατολικής μεταλλοτεχνίας την πρώιμη εποχή του Χαλκού· και το όνομά του, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, θα πρέπει να προέρχεται από τη γλώσσα των ημιβάρβαρων κατοίκων της Λήμνου, των Σιντίων, όπως και η γλώσσα που χρησιμοποιούνταν στα μυστήρια των λατρευόμενων στο νησί, και όχι μόνο εκεί, Καβείρων, ήταν «μυστηριακή», ξένη προς τη γλώσσα που μιλούσαν οι Έλληνες. Ακόμη και η γυναίκα του Ήφαιστου, η Χάρη, η οποία παραπέμπει στη μαγεία και την ομορφιά των έργων του συζύγου της, είναι προ- ή παλαιοελληνική θεότητα των Πελασγών από τους οποίους οι Έλληνες παρέλαβαν τόσους θεούς, και οι οποίοι κατοικούσαν τόσο στη Λήμνο όσο και στην Αθήνα (Θουκ. 4.109, Ηρόδ. 6.137-140). Και οι Χάριτες, και οι τρεις μαζί, στόλισαν με χρυσά περιδέραια το δημιούργημα του Ήφαιστου, την Πανδώρα (Ησ., Έργ. και Ημ. 73 κ.ε.).

Πελασγική, λοιπόν, είναι η καταγωγή του Ήφαιστου, για την οποία συνηγορούν και οι μυστηριακές λατρείες τόσο στη Λήμνο όσο και στην Αθήνα με τη γέννηση του γιου του Εριχθόνιου. Ο Ήφαιστος ήταν πατέρας ή παππούς των πανάρχαιων Καβείρων, στις μυστικές τελετές των οποίων χρησιμοποιούνταν μέχρι τα ιστορικά χρόνια προ- ή παλαιοελληνικές γλώσσες. Η λατρεία των Καβείρων ήταν διαδεδομένη στον απλό λαό, συνέβαλε στη δημοτικότητα του Ήφαιστου, και αυτό το διαπιστώνουμε και στην αγγειογραφία.

Η λατρεία του Ήφαιστου στην Αθήνα

Δύο εκδοχές υπάρχουν για τη λατρεία του Ήφαιστου στην Αθήνα. Η μία ότι μεταφέρθηκε από τη Λήμνο στην Αθήνα κάπου στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., όταν ο Μιλτιάδης κυρίευσε τη Λήμνο, οπότε και έγινε προστάτης των χαλκουργών μαζί με την Αθηνά (Ηρ. 6.137-140). Ναός του θεού υπήρχε πάνω από τον Κεραμεικό, στη στοά που λεγόταν Βασίλειος –ὑπὲρ δὲ τὸν Κεραμεικὸν καὶ στοὰν τὴν καλουμένην Βασίλειον ναός ἐστιν Ἡφαίστου (Παυσ. 1.14.6)· όμως υπήρχε και βωμός του στο Ερέχθειο , όπου ήταν συγκεντρωμένες οι παλαιές λατρείες της μυκηναϊκής εποχής (Παυσ. 1.26.5). Έτσι, η λατρεία του φαίνεται ότι ανάγεται στη δεύτερη χιλιετία, πριν από τη δωρική – ιωνική μετανάστευση, και με έντονη την τοπική, στην Αθήνα, παρουσία. Λατρευόταν στα Απατούρια (Ηρόδ. 1.147), στη μεγάλη αυτή οικογενειακή γιορτή της αττικο-ιωνικής φυλής, οπότε γινόταν η εγγραφή αγοριών και κοριτσιών στους καταλόγους της φρατρίας τους. Θυσίαζαν τότε στον Φράτριο Δία, στην Αθηνά Φρατρία και στον Ήφαιστο: «Οι Αθηναίοι φορούσαν τα ωραιότερα ρούχα τους, κρατούσαν στα χέρια τους αναμμένες δάδες και τραγουδούσαν κατά τη θυσία ύμνους στον Ήφαιστο», που σκοπό είχαν να διδάξουν στους άλλους τὴν χρείαν τοῦ πυρὸς (Ίστρος στον Αρποκρατίωνα, λ. λαμπάς), ενώ λαμπάδες κρατιούνταν και στις γιορτές προς τιμή της Αθηνάς, στα Παναθήναια, και του Προμηθέα. Στη γιορτή αυτή ο Ήφαιστος δεν λατρευόταν μόνο ως προστάτης των τεχνιτών αλλά κυρίως ως προπάτορας των αττικών βασιλέων και των Αθηναίων γενικότερα. Εξάλλου, ο Αισχύλος στις Ευμενίδες βάζει την Πυθία να ονομάζει τους Αθηναίους παῖδες Ἡφαίστου (στ. 13)· και ο Πλάτωνας αναφέρει στον Τίμαιο ότι η Αθηνά πήρε από τη Γη και τον Ήφαιστο το σπέρμα των Αθηναίων (23e), υπαινισσόμενος τη γέννηση του μυθικού γενάρχη βασιλέα Εριχθόνιου από τη Γη και την ανατροφή του από την Αθηνά⁴.

Συνοψίζοντας:

Ορφικός ύμνος στον Ήφαιστο

Ήφαιστε ισχυρόκαρδε, που φωτίζεσαι με λάμψεις
ολόφλογες, άσβεστο πυρ, που παρέχεις στους ανθρώπους
μεγαλοδύναμε το φως, με τα δυνατά σου χέρια,
αιώνιε θεέ, που ζεις με την τέχνη, συ ο εργάτης
μέρος του κόσμου κι άψεγο στοιχείο, που τα πάντα
κατατρώγεις τα πάντα, που δαμάζεις τα πάντα,
συ ο υπεράνω όλων υπέρτατος πανταχού παρών.
Είσαι το αμόλυντο το φως, ο ήλιος, ο αιθέρας,
τ’ άστρα, η σελήνη, γιατί αυτά τα μέλη του Ηφαίστου
φέρουν το φως στους ανθρώπους· εσύ εξουσιάζεις
κάθε σπίτι, κάθε πόλη, όλα τα έθνη, κατοικείς μέσα
στα σώματα των ανθρώπων, ισχυρός, πανευτυχής.
Άκουσέ με, μακάριε, σε καλώ σε σπονδές να ’ρθεις
ιερές, πάντοτε πράος και σε έργα που φέρουν χαρά.
Κατάπαυσε τη λυσσασμένη μανία του ακατάβλητου
πυρός, δώσε στα σώματά μας τη φυσική καύση (όχι διεγέρσεις αφύσικες).
(Ορφικός ύμνος στον Ήφαιστο, μετ. (με μικρές τροποποιήσεις) Π. Δ. Νικολαΐδη-Ασιλάνη)

 

---

Σχετικά λήμματα

Αηδόνα, Αίγα, Αιήτης, Αλεπού, Αμάλθεια, Αμφιάραος, Απατούρια, Άρης, Αριάδνη, Γιγαντομαχία, Γοργόνες, Δάρης, Ερέχθειο, Έριδα, Εριχθόνιος, Ευρώπη, Ιδαίος, Κάδμος, Κάκος, Καρκίνος, Κέκροπας, Κένταυροι, Κραναός, Μέδουσα, Μήδεια, Πανδάρεος, Πάνδροσος, Ποσειδώνας, Ραδάμανθης, Σκάμανδρος, Τάλος, Τυφώνας, Φηγέας, Ωκεανός, Ωρίωνας,