Η σωζόμενη κλασική λογοτεχνία δεν κάνει καμιά αναφορά στο όνομα του Φάνη, που όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τις νεοπλατωνικές πηγές θα πρέπει να είναι ο ορφικός τίτλος του θεού Έρωτα. Το όνομά του, σε ένα θεολογικό πλαίσιο, δεν εμφανίζεται για πρώτη φορά στα κείμενα νεοπλατωνικών και χριστιανών φιλοσόφων και θεολόγων αλλά στο πρώτο βιβλίο του ιστορικού του 1ου αι. π.Χ. Διόδωρου: «Μερικοί από τους παλιούς έλληνες μυθογράφους τον ονομάζουν [τον Όσιρι] Διόνυσο και με παραφθορά Σείριο· από αυτούς ο Εύμολπος στα Βακχικά έπη του τον λέει: “τον φωτεινό Διόνυσο που λάμπει σαν αστέρι” (ἀστροφαῆ Διόνυσον ἐν ἀκτίνεσσι πυρωπόν) και γι’ αυτό ο Ορφέας Φάνητα και Διόνυσο τον ονομάζουν (1.11.3, μετ. Θ.Γ. Μαυρόπουλος και Διόδ. Σ. 1.11.35-37). [Εικ. 1, 2]
Ωστόσο, πριν από τον Διόδωρο, ο Αριστοφάνης παραθέτει στους Όρνιθες μια θεογονία που παραπέμπει στην ορφική διδασκαλία. Και ενώ δεν γίνεται καμία αναφορά στο όνομα Φάνης, ωστόσο ο Έρωτας όπως περιγράφεται στο απόσπασμα παραπέμπει περισσότερο στον Φάνη παρά στον Έρωτα όπως τον γνωρίζουμε από τη γραμματεία και την τέχνη από τα κλασικά χρόνια και εξής:
Στην αρχή υπήρχε Nύχτα και Xάος μοναχά,
πλατύς Tάρταρος κι Έρεβος μαύρο·
ούτε αέρας υπήρχε ούτε γη ή ουρανός·
τότε μέσα στου Eρέβους τον κόρφο
τον απέραντο, έν’ άσπορο αυγό στην αρχή
η μαυροφτέρουγη Nύχτα γεννάει·
κι όταν ήρθε ο καιρός, απ' τ' αυγό ο ποθητός
πρόβαλε Έρωτας· είχε στις πλάτες
δυο φτερούγες που αστράφταν χρυσές, και γοργά
στο στροβίλισμα επέτα του ανέμου.
Mε το Xάος, που κι αυτό φτερωτό ήταν, κρυφά
μες στον Tάρταρο ο Έρωτας σμίγει,
και το γένος μας έτσι ξεκλώσσησε· αυτό
μες στο φως πρωτανέβασε κιόλας.
Aθανάτων φυλή δεν υπήρχε, ώσπου πια
σμίξιμο έφερε ο Έρωτας σε όλα·
κι όπως έσμιγε το 'να με τ' άλλο, ουρανός,
γη και θάλασσα γίνηκαν, κι όλων
των μακάριων αθάνατων θεών η φυλή.
(Αριστοφ., Όρν. 692-705, μετ. Θ. Σταύρου)
Αντίστοιχη είναι η περιγραφή του Φάνη σε κείμενα νεοπλατωνικών που διασώζουν την ορφική θεολογία και θεογονία:
[Ο Φάνης] Με χρυσά φτερά που κινούνταν σε πολλές κατευθύνσεις. (O.F. 78)
Και όλοι οι άλλοι θαύμασαν όταν είδαν το απροσδόκητο φως στον αιθέρα· τόσο έντονα άστραφτε το σώμα του αθάνατου Φάνη. (O.F. 86)
Εύλογα –τόσο εύλογα που είναι ύποπτο για μια μυστική λατρεία– το όνομά του ετυμολογείται στις αρχαίες πηγές από το φαίνω –Φάνης, επειδή έλαμψε πρώτος (Μέγα Ετυμ.) και εμφανίστηκε μέσα σε μια αστραπή φωτός, ή επειδή κάνει ορατή την υπόλοιπη δημιουργία δίνοντάς της φως. Ενίοτε ταυτίζεται με το φως και λίγο απέχει από το να ταυτιστεί με τον ήλιο, αν και προϋπάρχει του ήλιου.
Του αποδίδεται και το όνομα Πρωτόγονος, δηλαδή Πρωτότοκος, είτε ανεξάρτητα είτε ως επίθετο στο Φάνης (το επίθετο αυτό αποδίδεται και στη Γη αλλά και στη χθόνια Κόρη-Περσεφόνη). Ο Ορφέας, γράφει ο χριστιανός Λακτάντιος (240-320), δίδαξε για «εκείνον τον πρωτότοκο θεό, στον οποίο αποδίδει την πρώτη θέση» (O.F. 88) και τον οποίο κανένας δεν είδε με τα μάτια του, εκτός από την ιερή Νύχτα, όμως «όλοι θαύμασαν το απροσδόκητο φως στον Αιθέρα του αθάνατου Φάνη» (O.F. 86). Ως «η ανώτατη δύναμη και ο δημιουργός του ουρανού και της γης» (O.F. 89) «έχτισε για τους Αθανάτους μιαν άφθαρτη κατοικία» (O.F. 89) «και επινόησε έναν άλλο κόσμο, τεράστιο, που οι Αθάνατοι τον αποκαλούν Σελήνη και οι κάτοικοι της Γης Μήνη (και οι δυο λέξεις σημαίνουν φεγγάρι), έναν κόσμο που έχει πολλά βουνά, πολλές πόλεις, πολλά αρχοντικά» (O.F. 91). Και ακόμη, «όρισε οι θνητοί να κατοικούν έναν τόπο ξεχωριστά από τους Αθανάτους, όπου το πέρασμα του ήλιου στη μέση γυρίζει πίσω, στον εαυτό του, ούτε πολύ κρύο πάνω από το κεφάλι ούτε καυτό, αλλά ανάμεσα στα δύο» (O.F. 94) «και έκανε τον ήλιο φύλακα και τον διέταξε να έχει εξουσία πάνω σε όλα» (O.F. 96).
Τρίτο όνομα που αποδίδεται στον Φάνη είναι Μήτις (=σοφία ή συμβουλή) που στα ορφικά κείμενα εμφανίζεται άλλοτε ως αρσενική και άλλοτε ως θηλυκή οντότητα. Ο Πρόκλος γράφει: «Ένας φοβερός δαίμονας, ο Μήτις, που είχε τον τιμημένο σπόρο των θεών, τον οποίο οι μακάριοι στον ψηλό Όλυμπο συνήθιζαν να αποκαλούν Φάνη, Πρωτότοκο» (O.F. 85). Αυτόν τον «Μήτιν, τον πρώτο πατέρα και τον Έρωτα με τις πολλές απολαύσεις» κατάπιε ο Δίας, τον Μήτι που ταυτίζεται με τον Έρωτα (O.F. 83). Παίζοντας με τα φύλα, ο Συριανός, με παρόμοια διατύπωση, μιλά για τη θηλυκή Μήτιδα «την πρώτη μητέρα, και τον Έρωτα με τις πολλές απολαύσεις» (O.F. 169). Όπως και να έχει, ο Φάνης-Μήτις-Έρωτας μοιράζεται την ίδια μοίρα με τη Μήτιδα, μία από τις συζύγους του Δία· την κατάπιες κι αυτήν ο Δίας εν-σωματώνοντας τις ιδιότητές της –όπως και του Φάνη. Από τις καταπόσεις αυτές προέκυψε μια ανάμειξη στο σώμα του Δία: αναμείχθηκαν η φωτιά και το νερό και η γη και ο αιθέρας, η νύχτα και η μέρα. Καταπίνοντας τη Μήτιδα ο Δίας γεννά μόνος του την Αθηνά και όχι τον γιο που θα του έκαμνε η σοφή θεά και για τον οποία ο Δίας είχε πάρει την προφητεία ότι θα τον έριχνε από την εξουσία. Από την κατάποση του Μήτιδος-Φάνη προέκυψαν τα εξής:
Τότε λοιπόν παίρνοντας μέσα του τη δύναμη του Ηρικεπαίου [άλλο όνομα του Φάνη], του Πρωτότοκου, κράτησε το σώμα όλων των πραγμάτων μέσα στην κοιλότητα της κοιλιάς του· και με τα δικά του μέλη ανάμειξε την ισχύ και τη δύναμη του θεού. Έτσι μαζί του όλα τα πράγματα μέσα στον Δία δημιουργήθηκαν ξανά, τα αστραφτερά ύψη του πλατιού Αιθέρα και ο ουρανός, ο βυθός της άκαρπης θάλασσας και η ένδοξη γη, ο τρανός Ωκεανός και τα πιο μεγάλα βάθη κάτω από τη γη, και τα ποτάμια και η απέραντη θάλασσα και όλα τ’ άλλα, όλοι οι αθάνατοι και ευλογημένοι θεοί και θεές, όλα όσα υπήρχαν τότε και όλα όσα επρόκειτο να έρθουν, όλα ήταν εκεί, και σαν ρεύματα αναμειγνύονταν μέσα στην κοιλιά του Δία. (O.F. 167)
Τέταρτο όνομα του Φάνη είναι Ηρικεπαίος, όνομα μη ελληνικό και με αβέβαιη σημασία: «Και [ο Ορφέας] έκανε γνωστό ότι το Φως, σχίζοντας τον αιθέρα, φώτισε τη γη και όλη την πλάση … και το όνομα του Φωτός, ο ίδιος ο Ορφέας, αφού το έμαθε με το προφητικό του χάρισμα, ανακοίνωσε πως ήταν Μήτις, Φάνης, Ηρικεπαίος, που στην καθομιλουμένη ερμηνεύονται ως συμβουλή, φως, ζωοδότης» (Ιωάννης Μαλάλας, ιστορικός του 6ου αι. μ.Χ.). Το όνομα αυτό διαβάστηκε και σε βωμό του Διόνυσου στη Λυδία αλλά και σε πάπυρο του 3ου αι. π.Χ. διαβάστηκε το όνομα Ιρικεπαίγος. Σε αυτό το κείμενο, με έντονα ορφικά στοιχεία και, προφανώς, οδηγίες μύησης, γίνεται αναφορά στον Ένα Διόνυσο και τα παιχνίδια (σβούρες, αστράγαλοι, καθρέφτης) με τα οποία ξεγελάστηκε ο μικρός από τους Τιτάνες, οι οποίοι τον συνέλαβαν, τον διαμέλισαν και τον γεύτηκαν.
Συνοψίζουμε τα περί ονομάτων με τη φράση: «τὸν Μῆτιν ὡς νοῦν, τὸν Ἠρικεπαῖον ὡς δύναμιν, τὸν Φάνητα αὐτὸν ὡς πατέρα ... τοιαύτη μὲν ἡ συνήθης Ὀρφικὴ θεολογία.» (Orphica, fr. 12.25-27· βλ. και
Ορφικό Ύμνο 6
)
Εύλογα ο Φάνης συγχέεται με τον Έρωτα. Αλλά αν ο Έρωτας είναι η προϋπόθεση για τη ζωή, ο Φάνης προϋπάρχει της ζωής και δίνει τη ζωτική δύναμη που ενώνει δύο όντα, ώστε να γεννηθούν άλλα όντα. Αν ο Έρωτας είναι ο όμορφος νεαρός ή το άτακτο αγόρι που με το τόξο και τα βέλη του ενώνει και αναστατώνει, ο Φάνης είναι αρχέγονη συμπαντική μορφή, ο πρώτος δημιουργός και κινητήρια δύναμη κάθε αναπαραγωγικής διαδικασίας στις απαρχές του κόσμου. Επομένως, αν δικαιολογημένα οι δύο οντότητες συγχέονται, εξίσου αιτιολογημένα εμφανίζεται ο Φάνης φέροντας τα χαρακτηριστικά και των δύο φύλων. Έτσι, στην οντότητα αυτή εναρμονίζονται όλες οι αντιθέσεις μέσα από μια επιφανειακά παράλογη περιγραφή, όπου της αποδίδονται τα πιο αντιφατικά ονόματα και επίθετα, ακριβώς επειδή είναι αντιφατικά [1]. Όλα αυτά αποτυπώνουν τη δυσκολία «να εκφραστεί το Ένα που βρίσκεται πάνω από την ύπαρξη και τη σκέψη» [2].
Ο Φάνης εκκολάφθηκε μέσα στο κοσμικό αβγό όπου συνυπήρχαν όλα τα στοιχεία, όταν αυτό χωρίστηκε στα συστατικά του μέρη από τους αρχαίους θεούς Χρόνο και Ανάγκη.
66. Από αυτόν τον Χρόνο, τον αγέραστο, που οι συμβουλές του δεν χάνονται ποτέ, γεννήθηκε ο Αιθέρας κι ένα μεγάλο βάραθρο που έχασκε από τη μια πλευρά και από την άλλη, και δεν είχε ούτε όριο, ούτε πυθμένα, ούτε θεμέλιο. (Πρόκλος)
67. (Όλα τα πράγματα ήταν μπερδεμένα) Μέσα σε ολόκληρη την ομιχλώδη σκοτεινιά. (Πρόκλος)
70. Τότε ο μέγας Χρόνος έφτιαξε στον θεϊκό Αιθέρα ένα ασημένιο αβγό. (Δαμάσκιος)
71. α) Και χωρίς να σταματά, κινούνταν σ’ έναν τεράστιο κύκλο. β) Και άρχισε να κινείται σ’ ένα θαυμάσιο κύκλο. (Πρόκλος)
72. Και με τη γέννηση του Φάνη το ομιχλώδες βάραθρο από κάτω και ο άπνοος Αιθέρας σκίστηκαν.
(Πρόκλος)[3]
[…] Πρώτα του παλιού Χάους
την ανίκητη ανάγκη, πώς γέννησε ο Χρόνος
στις απέραντες σπείρες του τον Αιθέρα κι εκείνον
τον δίμορφο, ένδοξο Έρωτα περιωπέα,
αιώνιας Νύχτας πατέρα, τον ξακουσμένο Φάνη,
όπως οι νέοι πια τον λεν, γιατί φάνηκε πρώτος.
(Ορφικά Αργοναυτικά 12-16, μετ. Θ.Γ. Μαυρόπουλος)
Πρώτος και μόνο άρχοντας του σύμπαντος ο Φάνης άρχισε μόνος του τη διαδικασία της δημιουργίας αντικαθιστώντας τη σύντροφο που του έλειπε· γι’ αυτό και ο νεοπλατωνικός Πρόκλος (5ος αι. μ.Χ.) τον χαρακτηρίζει «θηλυκό και πατέρα —θῆλυς καὶ γενέτωρ,» (O.F. 81) και ίσως γι’ αυτό να του αποδίδονται «τέσσερα μάτια που κοίταζαν σε πολλές κατευθύνσεις» (O.F. 76) αλλά και πολλά κεφάλια ζώων –κριαριού, ταύρου, λιονταριού, φιδιού– εμπεριέχοντας με αυτόν τον τρόπο τις ποικίλες δυνάμεις τους (τη δύναμη του λιονταριού, τη σοφία του ερπετού, τη φωνή ταύρου και άγριου λιονταριού…) και πολλά ονόματα. Ο Φάνης λοιπόν είναι «ένα πολύ ολοκληρωμένο ζώο» που αγαπά «μες στην καρδιά του τον γρήγορο και τυφλό Έρωτα» (O.F. 82α) όντας «το κλειδί του Νου» (O.F. 82β). Στη συνέχεια ο Φάνης παρέδωσε την εξουσία του στην κόρη του, τη Νύκτα: «Ο ίδιος έκλεψε από την κόρη του το λουλούδι της παρθενίας της» και «Το μεγαλόπρεπο σκήπτρο του το έβαλε στα χέρια της θεάς Νύχτας, για να έχει την τιμή της βασιλικής εξουσίας» (O.F. 98, 101). Όσο βασίλευε η κόρη του, ο Φάνης αποσύρθηκε στο βάθος μιας σπηλιάς της, όπου παρέμεινε σιωπηλός και αμέτοχος παρατηρώντας την καθήμενη στο μέσο της σπηλιάς να προφητεύει στους θεούς, παρατηρώντας και την Αδράστεια στην είσοδο, που φτιάχνει τους νόμους των θεών. Με τη σειρά της η Νύχτα έδωσε το σκήπτρο του πατέρα της στον γιο της, τον Ουρανό, από τον οποίο το άρπαξε πρώτα ο Κρόνος και μετά ο Δίας που έγινε ο απόλυτα κυρίαρχος του σύμπαντος. Και ο Δίας κατασπάραξε τον Φάνη, προκειμένου να εμπεριέξει την πρωταρχική κοσμική δύναμή του και να την αναδιανείμει σε μια νέα γενιά θεών που γεννήθηκε από αυτόν —στους Ολύμπιους. Έκτος στη σειρά την εξουσία την πήρε ο Διόνυσος:
Φάνητα Νύκτα Οὐρανὸν Κρόνον Δία Διόνυσον· πρῶτος γὰρ ὁ Φάνης κατασκευάζει τὸ σκῆπτρον· καὶ πρῶτος βασίλευσε περικλυτὸς Ἠρικεπαῖος· δευτέρα δὲ ἡ Νύξ, δεξαμένη παρὰ τοῦ πατρός, τρίτος δὲ <ὁ> Οὐρανὸς παρὰ τῆς Νυκτός, καὶ τέταρτος ὁ Κρόνος, βιασάμενος, ὥς φασι, τὸν πατέρα, καὶ πέμπτος ὁ Ζεύς, κρατήσας τοῦ πατρός, καὶ μετὰ τοῦτον ἕκτος ὁ Διόνυσος.
(Πρόκλος, Σχ. στον Τίμαιο 3.168.19-25)
Σχετικά λήμματα