Μια προσέγγιση του απειροαθροίσματος από τον Αρχιμήδη
Ένα από τα μαθηματικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι μαθηματικοί στην αρχαία εποχή ήταν και το εξής: Είναι δυνατόν να έχουμε άθροισμα με άπειρους προσθετέους και να πάρουμε αποτέλεσμα έναν πεπερασμένο πραγματικό αριθμό; Ο Αρχιμήδης (287 – 212 π Χ) , χρησιμοποιώντας την λεγόμενη «μέθοδο της εξάντλησης» του Ευδόξου (περίπου το 400 π.Χ) έδωσε απάντηση με το παρακάτω παράδειγμα Συγκεκριμένα έχοντας το άθροισμα
με άπειρους προσθετέους , να πως δικαιολόγησε ότι το αποτέλεσμα είναι πραγματικός αριθμός
Ας υποθέσουμε ότι θέλουμε να μοιράσουμε ένα ευθύγραμμο τμήμα ΑΒ μήκους μιας μονάδας, σε τρία άτομα. Κόβουμε το τμήμα ΑΒ σε τέσσερα κομμάτια και δίνουμε σε κάθε έναν από ένα κομμάτι. Έτσι ο καθένας θα πάρει το ¼ και θα περισσέψει και ένα κομμάτι από τα τέσσερα, έστω το ΕΒ. Το κομμάτι αυτό ΕΒ που περίσσεψε το κόβουμε πάλι σε τέσσερα κομμάτια, δίνουμε σε κάθε έναν από ένα δηλαδή δίνουμε το ¼ του ¼ άρα το 1/16 και περισσεύει το ένα κομμάτι. Το κομμάτι αυτό ΘΒ που περίσσεψε το κόβουμε πάλι σε τέσσερα κομμάτια, δίνουμε σε κάθε έναν από ένα δηλαδή δίνουμε το ¼ του 1/16 άρα το 1/64 και περισσεύει το ένα κομμάτι. Συνεχίζουμε αυτή τη διαδικασία μέχρι να «εξαντληθεί» το ευθύγραμμο τμήμα. Όμως το κάθε άτομο θα πάρει σαν μερίδιο το 1/3 του ευθύγραμμου τμήματος, δηλαδή το ζητούμενο άθροισμα ισούται με 1/3 Το παράδειγμα αυτό καθώς και άλλα γνωστά σαν παράδοξα του Ζήνωνα του Ελεάτη όπως το βέλος του τοξότη, τον Αχιλλέα και τη χελώνα τα παρουσίασα το 1988 σε διδασκαλία στο σχολείο μου που έκανα στα πλαίσια της επιμόρφωσης της ΣΕΛΜΕ
Ο Αρχιμήδης
γεννήθηκε στις Συρακούσες το 287π.Χ και πέθανε το 212 π.Χ. κατά τη
ρωμαϊκή κατοχή. Πιθανότατα ήταν γιος του αστρονόμου Φειδία. Στην
ευγένειά του όφειλε το σύνδεσμό του με την αυλή του τυράννου των
Συρακουσών Ιέρωνα, με τον οποίο είχε και προσωπική φιλία, και στον
πλούτο του το ότι κατόρθωσε να ταξιδέψει στην Αλεξάνδρεια…
Εξαιρετικές του μελέτες, και για τη μέθοδο και για το αποτέλεσμα,
είναι εκείνες που έδωσαν τα εμβαδά Κύκλου, Έλλειψης, Παραβολής και
Έλικας καθώς και τα εμβαδά και τους όγκους των Κυλίνδρων, των Κώνων και
κυρίως των Σφαιρών. Ο Αρχιμήδης επίσης γνώριζε να κατασκευάζει τη λύση ειδικών τριτοβάθμιων προβλημάτων, και μεταξύ αυτών και του Δηλίου Προβλήματος. Τις λύσεις αυτές τις έδινε με την τομή δύο κωνικών (Ευτόκιος). Μοναδική είναι η προσφορά του στην ανώτερη μετρική Γεωμετρία. Συγκεκριμένα έκφρασε τους όγκους στερεών εκ περιστροφής κωνικών εφαρμόζοντας "απειροστικές" μεθόδους ανάλυσης των στερεών αυτών. Στη σύγχρονη κλασική γεωμετρία όλο σχεδόν το μετρικό της μέρος οφείλεται στον Αρχιμήδη, με αποτέλεσμα αυτή ουσιαστικά να είναι ισορροπημένη μείξη της Ευκλείδειας και της Αρχιμήδειας αρχαίας γεωμετρίας. Έτσι ο σοφός μας αποτελεί ουσιαστικά τον πατέρα της ανώτερης μετρικής γεωμετρίας της αρχαιότητας και ταυτόχρονα την πηγή έμπνευσης των νεότερων μελετών του διαφορικού και απειροστικού λογισμού.
Η πρωτοτυπία και η αποτελεσματικότητα των μελετών του έγιναν αιτία να χαρακτηριστεί από τους ιστορικούς των μαθηματικών, ως ο μεγαλύτερος μαθηματικός όλων των εποχών και όλων των εθνών.
Τα χαμένα βιβλία του Αρχιμήδη
Τον Οκτώβριο του 1998 ένα βιβλίο του Αρχιμήδη προσφέρθηκε σε πλειστηριασμό στο Παρίσι. Εκεί υπέβαλε και μια αγωγή η ελληνική κυβέρνηση, που είχε εγείρει για την αξίωση του παλαιότερου κειμένου του Αρχιμήδη, που ήτανε καλυμμένο με ελληνικούς ψαλμούς και προσευχές και τώρα ερευνάται από τον 35χρονο Ισραηλινό ερευνητή αρχαίων κειμένων REVIEL NETZ. Tην υψηλότερη προσφορά έκανε στο Παρίσι ένας Αμερικανός εκατομμυριούχος, που ήθελε να παραμείνει ανώνυμος. Σήμερα γνωρίζουμε μόνο, ότι από το 1923 βρισκότανε το παλαιότερο κείμενο του Αρχιμήδη καλυμμένο με νεότερο κείμενο στην κατοχή ενός Γάλλου συλλέκτη έργων τέχνης στο Παρίσι. Oι κληρονόμοι του ισχυρίζονται, ότι το αγόρασε νόμιμα στην Κωνσταντινούπολη από έναν μοναχό. Αργότερα προσφέρθηκε το βιβλίο για πώληση στο Standford University. Επίσης στις περίφημες βιβλιοθήκες των ΗΠΑ και της Ευρώπης, εκτός των άλλων και στην κρατική βιβλιοθήκη του Βερολίνου. Με υγρό λιμέττας και με ένα σφουγγάρι προσπαθούσε ένας βυζαντινός μοναχός πριν από 800 χρόνια να καταστρέψει ένα σημαντικό έργο και κλειδί των φυσικών επιστημών. Τη μοναδική γνωστή κόπια της «Μεθοδολογίας» του Έλληνα μαθηματικού Αρχιμήδη. Το 1998 επίσης ενεφανίσθησαν φύλλα των περγαμηνών ξανά - οι ξεθωριασμένες φόρμουλες, τύποι και σχεδιαγράμματα, που επάνω έχουν γραφεί ψαλμοί και σφιχτοδεμένα σε ένα προσευχητήριο, στο οποίο όμως υπάρχουν βαθιά ευρισκόμενα μυστικά αριστουργήματα σκέψεων, που θέλουν ερευνητές να διασώσουν με την πιο μοντέρνα τεχνική. Πηγή: Focus
Μέθοδος της εξάντλησηςΠολύ δυσκολότερο όμως ήταν το πρόβλημα του υπολογισμού των εμβαδών και των όγκων σχημάτων που περιορίζονται από καμπύλες. Η λύση που ο Εύδοξος έδωσε στο πρόβλημα αυτό ήταν η μέθοδος που σήμερα λέγεται «μέθοδος εξάντλησης», όρος που δεν χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες (ο όρος «εξάντληση» είναι μεταγενέστερος και εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε κείμενο του Γκέγκουαρ ντε Σαιν Βενσάν το 1647). Ο Εύδοξος έδειξε, εφαρμόζοντας τη μέθοδο αυτή όχι μόνο για άρρητες αλλά και για απειροστές ποσότητες, πώς υποδιαιρείται με συνεχή τρόπο ένα γνωστό μέγεθος μέχρις ότου προσεγγίσει αρκετά, ένα γνωστό μέγεθος. Κατά τον Αρχιμήδη, ο Εύδοξος χρησιμοποίησε τη μέθοδο αυτή για ν’ αποδείξει ότι οι όγκοι των πυραμίδων και των κώνων ισούνται με το 1/3 των όγκων των πρισμάτων και των κυλίνδρων αντίστοιχα, που έχουν τις ίδιες βάσεις και τα ίδια ύψη, αν και είναι πιθανόν ο Δημόκριτος να είχε ήδη ανακαλύψει ότι συμβαίνει αυτό. Ο Εύδοξος απέδειξε επίσης ότι τα εμβαδά δύο κύκλων είναι ανάλογα των τετραγώνων των διαμέτρων τους. Η μέθοδός του θύμιζε, αν και ήταν αρκετά πιο συστηματικά, τη μέθοδο σύμφωνα με την οποία, για να βρούμε το εμβαδόν ενός κύκλου, εγγράφουμε στον κύκλο κανονικά πολύγωνα, των οποίων το πλήθος των πλευρών αυξάνεται διαρκώς. Η μέθοδος της εξάντλησης, που αναπτύσσεται πλήρως στο βιβλίο ΧΙΙΙ του Ευκλείδη, επειδή μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον υπολογισμό εμβαδών και όγκων που περιορίζονται από καμπύλες, είναι πρόδρομος του ολοκληρωτικού λογισμού.
|