Δύο ήταν τα κύρια γνωρίσματα του ευρωπαϊκού ιστορικού πλαισίου κατά τον 19ο αι. και τις αρχές του 20ου αι.: από τη μια πλευρά οι ανταγωνισμοί μεταξύ των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών, των Δυνάμεων, όπως ονομάστηκαν· από την άλλη, η εμφάνιση και η κυριαρχία των εθνών, η δημιουργία εθνών-κρατών, η διαμόρφωση των εθνικών συνειδήσεων των λαών και η ανάπτυξη του εθνικισμού.

Το σύστημα των Δυνάμεων και οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους: Μετά την οριστική ήττα του Ναπολέοντα (1814), οι τέσσερις νικήτριες Δυνάμεις (Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία και Αγγλία) συγκάλεσαν το Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815). Εκεί προσπάθησαν να αποκαταστήσουν τις συντηρητικές κοινωνικές και πολιτικές δομές που είχαν πληγεί λόγω της Γαλλικής Επανάστασης (1789) και του Ναπολέοντα. Παράλληλα, αναδιαμόρφωσαν τον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης χαράζοντας ξανά τα σύνορα πολλών κρατών. Δεν πήραν, ωστόσο, υπόψη τους τις προσδοκίες των λαών της Ευρώπης.

Εκείνο που ενδιέφερε, κυρίως, τους Ευρωπαίους ηγέτες ήταν η εξασφάλιση μιας ισορροπίας μακράς διαρκείας μεταξύ των πέντε Μεγάλων Δυνάμεων: της Αγγλίας, της Ρωσίας, της Αυστρίας, της Πρωσίας και της Γαλλίας, που, μετά την ήττα του Ναπολέοντα, έγινε ξανά δεκτή στη συμμαχία των ισχυρών της Ευρώπης.

Οι ρυθμίσεις αυτές αποδείχτηκαν αποτελεσματικές καθώς αποφεύχθηκε ένας πόλεμος μεγάλης κλίμακας στην Ευρώπη έως και το 1914. Η προσπάθεια διαφύλαξης αυτών των ισορροπιών γέννησε έναν σκληρό ανταγωνισμό ανάμεσα στις Δυνάμεις, σφράγισε τις πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη αυτής της εποχής και επηρέασε τη χάραξη των συνόρων των μελλοντικών ευρωπαϊκών κρατών.

Η δυναμική εμφάνιση του έθνους και του εθνικισμού: Παράλληλα, ένας άλλος παράγοντας που σφράγισε τις πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη του 19ου αι. ήταν η δυναμική εμφάνιση στο ιστορικό προσκήνιο της έννοιας του έθνους.

Ο όρος έθνος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο πλαίσιο των μεγάλων αλλαγών του 18ου αιώνα που κορυφώθηκαν με τη Γαλλική Επανάσταση (1789).

Παρά τις πολλές διαφορετικές ερμηνείες, ο όρος αυτός καθιερώθηκε να σημαίνει μια ομάδα ανθρώπων που κατοικούν στην ίδια γεωγραφική περιοχή, έχουν κοινή καταγωγή, κοινή γλώσσα, κοινούς δεσμούς ιστορικής παράδοσης, πολιτισμού και κουλτούρας καθώς και συνείδηση ότι ανήκουν σε μια κοινότητα με τα παραπάνω γνωρίσματα.

Σύμφωνα με τον Ιταλό πολιτικό Τζουζέπε Ματσίνι (1805-1872), «το έθνος είναι η συνένωση όλων των ανθρώπων, όσοι ζουν μαζί, είτε λόγω γλώσσας είτε λόγω ορισμένων γεωγραφικών παραγόντων είτε εξαιτίας του ρόλου που τους όρισε η Ιστορία, και αναγνωρίζουν την ίδια αρχή και βαδίζουν υπό το κράτος ενοποιημένου Δικαίου για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού συγκεκριμένου. Πατρίδα είναι, πρωτίστως, η συνείδηση της πατρίδας».

Η αρχή των εθνοτήτων: Ο παραπάνω ορισμός του έθνους γέννησε και την αρχή των εθνοτήτων. Σύμφωνα με αυτή πληθυσμοί που ανήκουν στο ίδιο έθνος έχουν το δικαίωμα να ιδρύσουν ενιαίο κράτος και πληθυσμοί διαφορετικού έθνους, από εκείνο που αποτελεί τη μεγάλη μάζα των κατοίκων ενός κράτους, έχουν το δικαίωμα να αποσχιστούν.

Η αρχή των εθνοτήτων, σύμφωνα με τον Ματσίνι, «αποδίδει σε κάθε έθνος την κυριαρχία πάνω στον εαυτό του και πάνω στο έδαφος που κατοικεί, την ευχέρεια να θεσπίζει και να υιοθετεί κανόνες, με σκοπό να εκλέγει μια δική του κυβέρνηση σύμφωνη με τις ανάγκες του – αυτή η αρχή είναι που του δίνει το δικαίωμα να μετασχηματιστεί από έθνος σε κράτος».

Η ίδρυση εθνών-κρατών στην Ευρώπη: Με βάση την αρχή των εθνοτήτων, ο πολιτικός χάρτης της Ευρώπης άλλαξε όψη, κατά την περίοδο από τις αρχές του 19ου αιώνα έως και τα τέλη του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου. Πολλά νέα κράτη δημιουργήθηκαν, ενώ οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες που δέσποζαν ως τότε (Αυστροουγγρική και Οθωμανική) διαλύθηκαν δίνοντας τη θέση τους σε έθνη-κράτη. Στο πλαίσιο αυτό, η αρχή των εθνοτήτων πρόσφερε το ηθικό υπόβαθρο και για τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης: Αναγκαίος όρος όχι μόνο για την ίδρυση ενός έθνους-κράτους αλλά και για τη διατήρηση και επέκτασή του ήταν η καλλιέργεια και ενίσχυση της εθνικής συνείδησης, της συνείδησης, δηλαδή, των ανθρώπων ότι ανήκουν σε ένα έθνος, ένα σύνολο με ξεχωριστή ταυτότητα, την εθνική ταυτότητα.

Η συνείδηση αυτή καλλιεργήθηκε, πρώτα απ’ όλα, από τους θεσμούς των εθνών-κρατών. Οι διανοούμενοι του έθνους συνέθεσαν την εθνική ιστορία (και όπου χρειαζόταν την «κατασκεύασαν» ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του έθνους), την εθνική λογοτεχνία, την εθνική μουσική. Το ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα και η υποχρεωτική στοιχειώδης εκπαίδευση, κυρίως μέσα από τα μαθήματα της ιστορίας, της γεωγραφίας και της εθνικής λογοτεχνίας, καλλιέργησε στις νέες γενιές την αντίληψη για το ρόλο του έθνους και την ιστορία του. Επιπλέον, καθιερώθηκαν εθνικά σύμβολα, προς τα οποία όλοι όφειλαν σεβασμό και εθνικές γιορτές που συνέβαλλαν στην εθνική διαπαιδαγώγηση. Το εθνικό σύστημα φορολογίας και η υποχρεωτική στρατολόγηση θύμιζαν διαρκώς στους ανθρώπους ότι ανήκουν στο έθνος και έχουν υποχρεώσεις απέναντι στο έθνος-κράτος.

Η ενίσχυση της εθνικής συνείδησης ήλθε να διαμορφώσει, πλέον, άλλου είδους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων. Οι δεσμοί υποταγής στον ηγεμόνα και η κοινή θρησκευτική πίστη αντικαταστάθηκαν από την κοινή εθνική συνείδηση. Οι Ευρωπαίοι του 19ου αιώνα ένιωθαν, πρώτα απ’ όλα, Άγγλοι, Γάλλοι, Έλληνες, Ιταλοί, Γερμανοί και μετά καθολικοί, ορθόδοξοι ή οτιδήποτε άλλο.