Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια, από τις αρχές του 19ου αι, έως τις αρχές του 20ου αι., σφραγίστηκαν από δύο, κυρίως, στοιχεία: τις αλλεπάλληλες κρίσεις του Ανατολικού Ζητήματος και την ανάδυση των βαλκανικών εθνικισμών.

Το Ανατολικό Ζήτημα: Ο όρος Ανατολικό Ζήτημα χρησιμοποιήθηκε για να περιγραφεί η πολύπλοκη πολιτική κατάσταση που δημιουργήθηκε στα Βαλκάνια και στην Εγγύς Ανατολή ως αποτέλεσμα της παρακμής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και του ανταγωνισμού των Δυνάμεων αναφορικά με την τύχη της. Οι Δυνάμεις που έπαιξαν ξεχωριστό ρόλο στο Ανατολικό Ζήτημα ήταν η Μ. Βρετανία, η Ρωσία, η Αυστρία και η Γαλλία. Η στάση τους απέναντι στον «Μεγάλο Ασθενή», όπως ονομάστηκε, ειρωνικά, η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν πάντα η ίδια. Ανάλογα με την εκάστοτε εκτίμηση των συμφερόντων τους, οι Δυνάμεις άλλοτε επιθυμούσαν την ακεραιότητα του κράτους του Σουλτάνου, άλλοτε τον διαμελισμό του και άλλοτε την απόσπαση εδαφών του.

Οι βαλκανικοί εθνικισμοί: Το Ανατολικό Ζήτημα άρχισε να περιπλέκεται ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα όταν στους ανταγωνισμούς μεταξύ των Δυνάμεων ήλθαν να προστεθούν και οι πρώτοι αγώνες των υπόδουλων πληθυσμών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Οι συνεχείς κρίσεις του Ανατολικού Ζητήματος κατά τον 19ο αι. συμπλέκονται αδιάσπαστα με την εμφάνιση του φαινομένου του εθνικισμού στα Βαλκάνια.

Η εμφάνιση του εθνικισμού, με τη σειρά της, συνδέεται με τη βαθμιαία ενσωμάτωση, οικονομική και πολιτιστική, των Βαλκανίων στην Ευρώπη. Καθώς οι εμπορικές επαφές πολλαπλασιάζονται, τα Βαλκάνια έρχονται σε στενότερη επαφή με τα ευρωπαϊκά πράγματα και οι νέες ιδέες διαχέονται στον βαλκανικό χώρο. Όσο πιο στενοί είναι οι εμπορικοί δεσμοί ενός βαλκανικού λαού με την Ευρώπη, τόσο πιο γρήγορα συνειδητοποιείται και εξεγείρεται.

Οι Έλληνες, η εθνότητα που ελέγχει μεγάλο μέρος του εμπορίου και της ναυτιλίας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, είναι οι πρώτοι που αφυπνίζονται. Η συνεχής επαφή με τη Δύση τους κάνει να γνωρίσουν τις ιδέες του Διαφωτισμού και η γνώση του αρχαιοελληνικού παρελθόντος τονώνει την εθνική τους υπερηφάνεια. Οι Έλληνες επαναστατούν το 1821 και σχηματίζουν ανεξάρτητο κράτος το 1830.

Οι Σέρβοι, οι οποίοι κυριαρχούν στους χερσαίους εμπορικούς δρόμους που συνδέουν την Ανατολή με τη Δύση, ακολουθούν. Μετά από σκληρούς αγώνες ιδρύουν ανεξάρτητο κράτος το 1878.

Οι προϋποθέσεις που ίσχυαν για τους Έλληνες και τους Σέρβους δεν υπήρχαν για τους άλλους λαούς των Βαλκανίων. Έτσι, οι υπόλοιποι Βαλκάνιοι θα μπουν αργότερα στον δρόμο της εθνικής συνειδητοποίησης και απελευθέρωσης.

Μέχρι τις αρχές του 20ου αι., ωστόσο, πολλά πράγματα θα έχουν αλλάξει στα Βαλκάνια. Διαδοχικά θα πετύχουν την αναγνώριση της ανεξαρτησίας τους το Μαυροβούνιο και η Ρουμανία (1878), η Βουλγαρία (1908) και η Αλβανία (1912).

Η τουρκική αντίδραση: καταστολή και μεταρρυθμίσεις: Αντιμέτωπη με τους βαλκανικούς εθνικισμούς, η Οθωμανική αυτοκρατορία θα επιχειρήσει, αρχικά, να καταστείλει βίαια τις επαναστάσεις. Όταν θα γίνει φανερό, από ένα σημείο και μετά, ότι ο τρόπος αυτός δεν είναι αποτελεσματικός, η τουρκική ηγεσία θα χρησιμοποιήσει και το όπλο των μεταρρυθμίσεων.

Το 1856, ο Σουλτάνος, πιεζόμενος και από τις Δυνάμεις, προχώρησε σε σειρά μεταρρυθμίσεων, που έγιναν γνωστές ως Χάττι Χουμαγιούν. Με αυτές παραχωρούνταν διάφορα δικαιώματα στους μη μουσουλμάνους κατοίκους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε, οι Έλληνες κάτοικοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μπόρεσαν να αναπτύξουν νέες δραστηριότητες στον οικονομικό, κοινοτικό και εκπαιδευτικό τομέα με αποτέλεσμα την ακμή του Ελληνισμού της Ανατολής.

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι: Πάντως όλα τα μέτρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα αποδειχθούν, σε βάθος χρόνου, αναποτελεσματικά. Έτσι, στις αρχές του 20ου αι., τα βαλκανικά κράτη θα διεκδικήσουν ένοπλα την απόσπαση εδαφών από την Οθωμανική αυτοκρατορία.

Κατά τον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο (Οκτώβριος 1912-Μάϊος 1913), η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Σερβία και το Μαυροβούνιο στράφηκαν ένοπλα εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και την νίκησαν.

Οι διαφωνίες μεταξύ των νικητών για τη διανομή των κερδών σε συνδυασμό με την άμεση εμπλοκή των Δυνάμεων στα βαλκανικά πράγματα οδήγησαν σύντομα στον Β΄ Βαλκανικό πόλεμο (Ιούνιος-Ιούλιος 1913). Αυτή τη φορά, οι σύμμαχοι του Α΄ Βαλκανικού πολέμου έγιναν αντίπαλοι: η Ελλάδα και η Σερβία συγκρούστηκαν με τη Βουλγαρία, η οποία βγήκε ηττημένη από τον πόλεμο.

Το αποτέλεσμα των Βαλκανικών πολέμων ήταν να πάρει η Ελλάδα το μεγαλύτερο και πιο αναπτυγμένο οικονομικά τμήμα της γεωγραφικής περιοχής της Μακεδονίας, το βόρειο τμήμα της οποίας πήρε η Σερβία και ένα μικρότερο ανατολικό τμήμα η Βουλγαρία.

Έτσι, το 1913, είχαν παγιωθεί στα Βαλκάνια τα κράτη που δέσποσαν στην περιοχή, με τη μια ή την άλλη μορφή, μέχρι και τα τέλη του 20ου αιώνα.