ENOTHTA 11η (Ζ΄, 514a-515a) – Η αλληγορία του σπηλαίου : οι δεσμώτες.
Α) «Μετ? τα?τα δ?, ? κα? ?παιδευσίας.» ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΠΑΙΔΕΥΣΙΑΣ
«Μετ? τα?τα δ?, ε?πον»
Η φράση αυτή υποδηλώνει ότι ο Σωκράτης αναδιηγείται σε κάποιον φίλο του τι είπε στον Γλαύκωνα και στους άλλους συνομιλητές του την προηγούμενη μέρα στο σπίτι του Κέφαλου και συγχρόνως ότι συνεχίζεται η συζήτηση που είχε ξεκινήσει σχετικά με τη λειτουργία της δικαιοσύνης στο πλαίσιο της ιδεώδους πολιτείας. Ήδη έχει γίνει λόγος για τους φύλακες, τους άρχοντες, τις γυναίκες, τα παιδιά. Στο 473 d της Πολιτείας η συζήτηση στράφηκε στους φιλοσόφους, που αποτελούν τα μοναδικά πρόσωπα που μπορούν να σώσουν την πολιτεία, αν γίνουν άρχοντες ή αν οι άρχοντες γίνουν φιλόσοφοι. Εδώ, στον μύθο του σπηλαίου, διευκρινίζεται η «έσχατη και ανώτερη γνώση» που κρίνεται αναγκαία για τον φιλόσοφο ?άρχοντα της ιδανικής πολιτείας.
«?πείκασον»
Με το ρήμα «?πείκασον» ο Σωκράτης μάς εισάγει στην παρομοίωση ή μεταφορά του σπηλαίου: παρομοιάζει τον κόσμο με σπηλιά και τους ανθρώπους με δεσμώτες. Όταν, όμως, η παρομοίωση ή η μεταφορά δεν περιορίζεται σε μια έννοια ή φράση, αλλά εκτείνεται σε μεγαλύτερο τμήμα του κειμένου ή σε μια ενότητα ή και σε ολόκληρο το έργο, όπως συμβαίνει στη δική μας περίπτωση, τότε ονομάζεται αλληγορία. Η αλληγορία, επομένως, είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος, όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική. Η αξία της είναι διδακτική και όχι αποδεικτική. Επίσης, η αλληγορία είναι ένας αναλογικός συλλογισμός τον οποίο ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί για να δείξει πώς βλέπει τον κόσμο και όχι για να αιτιολογήσει την κατάσταση του κόσμου.
«τ?ν ?μετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι κα? ?παιδευσίας.»
Παρουσιάζοντας ο Σωκράτης το θέμα του μύθου συνδέει οργανικά τη δίκαιη πόλη με την παιδεία. Η αφετηρία του προβληματισμού για τη σχέση αυτή βρίσκεται στη φράση «??ν μ? … ? ο? φιλόσοφοι βασιλεύωσιν ?ν τα?ς πόλεσιν ? ο? βασιλ?ς τε ν?ν λεγόμενοι κα? δυνάσται φιλοσοφήσωσι γνησίως τε κα? ?καν?ς κα? το?το ε?ς τα?τ?ν συμπέσ?, δύναμίς τε πολιτικ? κα?φιλοσοφία?» (Πολιτεία, 473d). Σύμφωνα με αυτή τη φράση η μεταβολή προς το αγαθό στην πόλη είναι επιτεύξιμη, μόνο αν οι φιλόσοφοι γίνουν άρχοντες ή οι άρχοντες φιλόσοφοι. Στον μύθο παρακολουθούμε την πορεία διαμόρφωσης του φιλοσόφου ? άρχοντα και διευκρινίζεται η ουσία του «φωτός» που προϋποτίθεται για να χρησθεί κάποιος φιλόσοφος – άρχοντας.
Για την καλύτερη κατανόηση κρίνουμε ορθό να αναφέρουμε σύντομα τις έννοιες της Ιδέας /του Είδους και του ειδώλου /αντιγράφου στον Πλάτωνα, όπως επίσης και τους βαθμούς πραγματικότητας και την αντιστοιχία τους με τη γραμμή της γνώσης, που βρίσκουμε στην πλατωνική Πολιτεία, και των οποίων αλληγορική απόδοση αποτελεί ο «μύθος του σπηλαίου».
Οι Ιδέες, κατά τον Πλάτωνα, είναι νοητές, αιώνιες, άυλες, άφθαρτες, αμετάβλητες, αυθύπαρκτες, υπερβατικές οντότητες που αφορούν το «?ν ?ντως», το «ε?ναι του κόσμου», και αποτελούν, ούτως ειπείν, τα πρότυπα των αισθητών αντικειμένων ( = είδωλα, έκτυπα) που είναι χρονικά πεπερασμένα, φθαρτά, μεταβλητά κ.τ.λ. και αφορούν το γίγνεσθαι του κόσμου. Ανώτερη Ιδέα από όλες είναι η Ιδέα του αγαθού, η οποία θεωρείται η πραγματική αιτία της ύπαρξης και δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο που βρίσκεται στον δρόμο της γνώσης να συλλάβει τα νοητά όντα. Η Ιδέα του αγαθούσυγκρίνεται από τον ίδιο τον Πλάτωνα με τον ήλιο που από τη μια επιτρέπει τη γέννηση των πραγμάτων στον αισθητό κόσμο και από την άλλη μας επιτρέπει να τα βλέπουμε χάρη στο φως του.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον πλατωνικό δυϊσμό υπάρχουν ο νοητός κόσμος, ανώτερος και «πρότυπος», και ο αισθητός κόσμος, κατώτερος και αντίγραφο του πρώτου. Κάθε κόσμος από τους δύο διαιρείται εκ νέου σε δύο μέρη, ανώτερο και κατώτερο. Έτσι, ο αισθητός κόσμος περιλαμβάνει το κατώτερο ποιοτικά είδος αισθητών πραγμάτων που αντιστοιχεί στις σκιές, και το ανώτερο ορατό που αντιστοιχεί στα «μ?λλον ?ντα», δηλαδή στα φυσικά αντικείμενα, στα αισθητά όντα, «στα γύρω μας ζώα και όσα παράγει η φύση και κατασκευάζει ο άνθρωπος (εδώ θα τοποθετούσαμε τους ανθρώπους τους φέροντας ανδριάντας κ.τ.λ. υπό το φως της τεχνητής φωτιάς). Ο νοητός κόσμος, με τη σειρά του, διαιρείται σε δύο μέρη, στο κατώτερο νοητό, στο οποίο αντιστοιχούν οι νοητικές μορφές που μετέχουν περισσότερο στις Ιδέες και λιγότερο στα αισθητά όντα (π.χ. τα ιδανικά σχήματα και σώματα της γεωμετρίας), και στο ανώτερο νοητό που αναφέρεται στις Ιδέεςκαι στην ανώτερη όλων, στην Ιδέα του αγαθού.
Σε αυτό το οντολογικό σχήμα συνάπτεται η πλατωνική γραμμή της γνώσης, η οποία επίσης διαιρείται σε δύο μέρη με χαρακτηριστικό κριτήριο την πηγή της γνώσης:
1) Το κατώτερο μέρος της πλατωνικής γραμμής της γνώσης αφορά τη «Δόξα»και αντιστοιχεί στον αισθητό κόσμο με κυρίαρχη πηγή γνώσης την αίσθηση. Διαιρείται η «Δόξα» σε δύο αναβαθμούς γνώσης, κατώτερο και ανώτερο, την εικασίαπου στοιχείται με τις σκιές και ισοδυναμεί με την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στο δεδομένο της αίσθησης, και την πίστιν που στοιχείται με τα «μ?λλον ?ντα» και ισοδυναμεί με την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στην ίδια την αίσθηση και όχι πια στο δεδομένο της αίσθησης.
2) Το ανώτερο μέρος της πλατωνικής γραμμής της γνώσης αφορά τη «Νόησιν»και αντιστοιχεί στον νοητό κόσμο με κυρίαρχη πηγή γνώσης τη νόηση / το λογικό. Η «Νόησις διαιρείται και αυτή σε δύο αναβαθμούς γνώσης, κατώτερο και ανώτερο, τη διάνοια που στοιχείται με τις νοητές μορφές και ισοδυναμεί με τις ενέργειες του λογικού, οι οποίες στηρίζονται σε ορατές μορφές (π.χ. η γεωμετρία), και τη νόηση ή επιστήμη που στοιχείται με τις Ιδέεςκαι την Ιδέα του αγαθού και ισοδυναμεί με τη σύλληψη του απόλυτου όντος με τη διαλεκτική / νόηση. Η παραπάνω σύντομη παρουσίαση μπορεί να αισθητοποιηθεί ως εξής:
B) «?δ? γ?ρ ?νθρώπους? το?ς δ? σιγ?ντας τ?ν παραφερόντων.» Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΔΕΣΜΩΤΩΝ ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΗΣ ΣΠΗΛΙΑΣ
Ο πυρήνας της εικόνας του σπηλαίου ανάγεται ίσως στους Ορφικούς (σπέος ?εροειδές) και στον Εμπεδοκλή (?ντρον ?πόστεγον). Αναλογίες, ωστόσο, υπάρχουν και με τους στίχους από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, όπου περιγράφεται η ζωή των πρωτόγονων ανθρώπων μέσα στις σπηλιές (στ. 450-3)
«κο?τε πλινθυφε?ς τε
δόμους προσείλους ?σαν, ο?ξυλουργίαν,
κατώρυχες δ” ?ναιον ?στ” ?ήσυροι
μύρμηκες ?ντρων ?ν μυχο?ς ?νηλίοις»
Έχει διατυπωθεί επίσης η άποψη ότι στη φαντασία του φιλοσόφου είχε αγκιστρωθεί η εντύπωση που του προξένησε η σπηλιά στη Βάρη της Αττικής. Πάντως φαίνεται ότι η παρομοίωση στο σύνολό της και στις λεπτομέρειες είναι επίνοια του Πλάτωνα.
Οι συμβολισμοί της αλληγορίας του σπηλαίου
Στην παραστατική εικόνα των αλυσοδεμένων μέσα στην υπόγεια σπηλιά, παρουσιάζεται ο άνθρωπος της δόξας, της πλάνης, του περιορισμένου οπτικού πεδίου, της εξαναγκασμένης όρασης. Ο άνθρωπος, που εκλαμβάνει ως κάτι πραγματικό τη θέα της σκιάς των πραγμάτων, αγνοεί την αλήθεια και είναι ανίκανος για ουσιαστική βοήθεια προς το σύνολο. Η εικόνα των αλυσοδεμένων αισθητοποιεί τον άνθρωπο της εικασίας, της δόξας, τον δέσμιο της πλάνης. Αυτός ο άνθρωπος μόνο κακό μπορεί να προκαλέσει, αφού αδυνατεί να υπηρετήσει τόσο το ιδιωτικό όσο και το δημόσιο καλό. Συγκεκριμένα, στην 11η ενότητα εντοπίζονται οι εξής συμβολισμοί:
· Η σπηλιά: είναι η αισθητή πραγματικότητα, η πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι πεπαιδευμένοι, οι φιλόσοφοι.
· Οι δεσμώτες: είναι οι άνθρωποι που ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας και θεωρούν ότι οι σκιές είναι τα πραγματικά όντα.
· Οι σκιές ? οι ήχοι:είναι τα δεδομένα της αίσθησης που οι αλυσοδεμένοι εκλαμβάνουν ως αληθινή πραγματικότητα. Πιστεύουν πως η μόνη πραγματικότητα είναι ό,τι βλέπουν ή ακούν, ό,τι τους δίνει η αίσθηση. Έτσι και σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο (σελ. 116, παραπομπή «φθεγγομένους»), οι δεσμώτες συνδέουν τους ήχους με τις σκιές που βλέπουν και πιστεύουν ότι παραγωγοί των ήχων είναι οι σκιές.
· Οι αλυσίδες: είναι οι αισθήσεις που μας κρατούν δέσμιους και δεν μας αφήνουν να αντιληφθούμε την πραγματικότητα με τη βοήθεια της λογικής και υπό το φως του ορθού λόγου. Αν το εξετάσουμε σ? ένα ευρύτερο πλαίσιο, οι αλυσίδες μπορούν να παρομοιαστούν με τα εμπόδια που συναντάμε στη ζωή μας, με την προσήλωσή μας στα υλικά αγαθά που μας κρατούν μακριά από τη θέαση του αγαθού.
· Η τεχνητή φωτιά:πρόκειται για την αίσθηση, την οποία ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ως πηγή γνώσης, δηλαδή τη δυνατότητα που δίνει η αίσθηση στον άνθρωπο να αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Η φωτιά που καίει μέσα στη σπηλιά αποτελεί την πηγή του τεχνητού φωτός, από το οποίο φωτίζονται τα αντικείμενα μέσα στη σπηλιά και δημιουργούνται και οι σκιές. Έτσι, η φωτιά αυτή συμβολίζει την αίσθηση ως πηγή γνώσης.
Επιπλέον, αναφορικά με την πορεία του ανθρώπου από τον αισθητό στον νοητό κόσμο, γίνεται αντιληπτό ότι βρισκόμαστε στο στάδιο της «πίστεως», στο στάδιο δηλαδή κατά το οποίο οι απελευθερωμένοι δεσμώτες βλέπουν κάτι διαφορετικό από τις σκιές που μέχρι τώρα αντίκριζαν. Είναι η πρώτη συνειδητοποίηση ότι αυτά που έβλεπαν μέχρι τώρα δεν ήταν τα αληθινά όντα. Βέβαια, δεν έχουν φτάσει ακόμη στην απόλυτη θέαση του Αγαθού. Αυτό θα γίνει, όταν καταφέρουν να βγουν έξω από τη σπηλιά, στο φως του ήλιου και της γνώσης (αληθινό φως).
· Οι άνθρωποι που βρίσκονται ανάμεσα στη τεχνητή φωτιά και στους δεσμώτες – τα αντικείμενα που μεταφέρουν ? οι ήχοι: πρόκειται για εικόνες φυσικών αντικειμένων που προέρχονται από το ανώτερο ορατόν. Δεν πρόκειται δηλαδή για τις σκιές, αλλά για τα αισθητά αντικείμενα στα οποία οφείλονται οι σκιές, και φωτίζονται από το τεχνητό φως της φωτιάς. Ο άνθρωπος αυτά τα συλλαμβάνει με την αίσθηση, είναι «πρ?ς μ?λλον ?ντα τετραμμένος» και βρίσκεται στη γνωστική κατάσταση της «πίστεως». Ό,τι υπάρχει στη σπηλιά (με την εξαίρεση των φερόντων και των ίδιων των δεσμωτών) είτε είναι σκεύη είτε σκιές, θα πρέπει να θεωρηθούν λιγότερο φωτεινά και αληθή από τα ορατά που βρίσκονται εκτός σπηλιάς.
Επομένως, για να συνοψίσουμε, καταλήγουμε ότι αυτοί που μεταφέρουν τα αντικείμενα, τα ίδια τα αντικείμενα, οι ήχοι και η φωτιά αφενός βρίσκονται μέσα στο σπήλαιο, αφετέρου συμβολίζουν τα «μ?λλον ?ντα», που για να τα γνωρίσουν οι δεσμώτες έπρεπε να απελευθερωθούν και να αρχίσουν την «ανάβαση» εντός σπηλιάς, αφήνοντας πίσω τους τις εικασίες, και τον σκιώδη κόσμο (σκιές) που αυτοί έβλεπαν (και άκουγαν). Βρισκόμαστε δηλαδή από γνωσιολογική άποψη στο επίπεδο της πίστης, που σημαίνει ότι ο άνθρωπος εμπιστεύεται την ίδια την αίσθηση (φωτιά) και όχι το δεδομένο της (σκιά). Έτσι, η πίστις είναι γνώση ανώτερη από την εικασία, αλλά και οι δύο, εικασία και πίστις, αντιστοιχούν στον αισθητό κόσμο και στη δόξα, δηλαδή στην αισθητηριακή γνώση, η οποία είναι μεταβαλλόμενη και ασταθής και άρα όχι αληθινή.
· Ο φωτεινός κόσμος:είναι ο κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο με τη νόηση.
· Ο ήλιος ως πηγή φωτός: είναι η ύψιστη Ιδέα του Αγαθού.
· Η πορεία από το σπήλαιο προς την έξοδο: συμβολίζει την πορεία του δεσμώτη από την άγνοια προς τη γνώση, την απελευθέρωσή του, που σκοπό έχει την κατάκτηση της γνώσης και της αλήθειας με τη νόηση και την παιδεία και, επομένως, τη μεταστροφή του σε φιλόσοφο-βασιλέα. Έτσι, ο αισθητός κόσμος η εικασία και η δόξα αντιστοιχούν στον κόσμο εντός της σπηλιάς κατά ανιούσα πορεία, από τον χαμηλότερο και σκοτεινότερο χώρο προς τον υψηλότερο και φωτεινότερο, εντός σπηλιάς. Από την άλλη, ο πνευματικός κόσμος, η διάνοια και η νόηση αντιστοιχούν στον κόσμο έξω από τη σπηλιά κατά ανιούσα πορεία πάλι, δηλαδή από τον φωτεινό χώρο στην πηγή του φωτός (Ιδέα του Αγαθού). Έχοντας αποκτήσει ο άνθρωπος αυτά τα γνωστικά και κατά συνέπεια και ηθικά εφόδια θα μπορέσει να αφοσιωθεί πλήρως στο έργο της διακυβέρνησης της πολιτείας, που είναι και το ζητούμενο.
Συνοπτικά, για να κατακτήσει κανείς τη γνώση χρειάζεται σταδιακά να αποδεσμεύεται από την κυριαρχία της αίσθησης και να κατακτήσει τη νόηση, να πορευτεί δηλαδή από τον αισθητό κόσμο στον νοητό. Ειδικότερα, η πορεία της γνώσης έχει ως εξής:
Αισθητός κόσμος:
α. ο κόσμος της δόξας (= γνώμης) ή της εικασίας: οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων, εμπιστεύονται ό,τι αισθάνονται.
β. η πίστη: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει για πρώτη φορά τα αισθητά πράγματα (αυτά που μεταφέρουν οι άνθρωποι κατά μήκος του τοίχου) και τη φωτιά χάρη στην οποία «βλέπει» τον κόσμο της σπηλιάς. Συνειδητοποιεί πως διαθέτει αισθήσεις, στις οποίες οφείλεται η αντίληψή του για τον κόσμο.
Νοητός κόσμος:
α. διάνοια: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει την εξωτερική πραγματικότητα, τον νοητό κόσμο, τις Ιδέες, τα «
?ντα ?ντως».
β. νόηση: ο απελευθερωμένος δεσμώτης ατενίζει τον ίδιο τον ήλιο, την πηγή του φωτός, δηλαδή φτάνει στη θέαση της Ιδέας του Αγαθού («? ο Πλάτωνας την ιδέα του αγαθού σαν πηγή της πνευματικής ύπαρξης, που δίνει στα νοητά αντικείμενα την αλήθεια και στον άνθρωπο που βρίσκεται στο δρόμο της γνώσης τη δυνατότητα να τα συλλάβει, τη συγκρίνει με τον ήλιο, που επιτρέπει στα πράγματα να γεννιούνται μέσα στον ορατό κόσμο, μας δημιουργεί όμως χάρη στο φως την προϋπόθεση με την οποία τα βλέπουμε.» A. Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη, 1964 σελ. 736-737).
2. ?σπερ το?ς θαυματοποιο?ς
Ο Πλάτωνας φαίνεται ότι έχει υπόψη του παραστάσεις θεάτρου σκιών ή νευροσπαστών(νευροσπάστης, – ου: αυτός που κινεί με χορδές ή λεπτούς σπάγγους ομοιώματα κούκλες. Τα ομοιώματα αυτά λέγονταν νευρόσπαστα ή πλαγγόνες).
Ο Πλάτωνας παρομοιάζει τον μικρό τοίχο που είναι παράλληλα χτισμένος με τον δρόμο με το διαχωριστικό διάφραγμα των «θαυματοποιών», εκείνων, δηλαδή, που δίνουν παραστάσεις παρουσιάζοντας διάφορες ταχυδακτυλουργίες. Ο τρόπος, όμως, με τον οποίο λειτουργεί αυτός ο τοίχος και οι μορφές, οι σκιές των οποίων προβάλλονται μέσα στη σπηλιά, παραπέμπει σε κάτι ανάλογο του θεάτρου σκιών. Κάτι αντίστοιχο, ένα κουκλοθέατρο με μαριονέτες, παρουσιάζεται και από τον Αριστοτέλη. Προφανώς, λοιπόν, το κοινό της εποχής ήταν συνηθισμένο σε τέτοιου είδους παραστάσεις.
Γ) «?τοπον, ?φη? ?ν δ? ?γώ.» ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΜΥΘΟ
Η αφήγηση διακόπτεται με διπλό σχόλιο:
α) αξιολογικό σχόλιο του Γλαύκωνα: «?τοπον ε?κόνα ? κα?δεσμώτας ?τόπους» με το οποίο εκφράζει την έκπληξή του και συγκρατημένη επιφύλαξη για όσα διατυπώνει ο Σωκράτης (με την επανάληψη της λέξης «άτοπον»).
β) επεξηγηματικό σχόλιο του Σωκράτη με το οποίο αποκαλύπτει τον συμβολισμό των δεσμωτών, διευκολύνει τους συνομιλητές του να τον καταλάβουν, ανανεώνει το ενδιαφέρον τους για τη συνέχεια και αποφεύγει τη μονοτονία.
Ο Σωκράτης με το σχόλιο «?μοίους ?μ?ν» παραλληλίζει τους δεσμώτες με τη σύγχρονη πολιτική κοινωνία και τον κόσμο του σπηλαίου με τον αισθητό κόσμο. Στην πολιτική κοινωνία η αδικία και η αναξιοκρατία κυριαρχούν, οι δημαγωγοί ασκούν την εξουσία και όχι οι φιλόσοφοι. Οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας, δέσμιοι των παθών τους, των προκαταλήψεων και των ψευδαισθήσεών τους μακριά από την αλήθεια. Έτσι, έμμεσα εισάγεται το θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη ενότητα: το χρέος του απελευθερωμένου δεσμώτη, δηλαδή του φιλοσόφου, που κατάφερε να θεαθεί την Ιδέα του αγαθού, να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει προς την έξοδο και τους υπόλοιπους δεσμώτες
Η γλώσσα του κειμένου είναι ποιητική και το ύφος γλαφυρό. Το λεξιλόγιο του Πλάτωνα δεν είναι τυπικά φιλοσοφικό και χαρακτηρίζεται από τη φειδωλή χρήση τεχνικών όρων. Αντίθετα εντυπωσιάζει με την ψευδαίσθηση του καθημερινού λόγου των μορφωμένων που πετυχαίνει στους διαλόγους, με τη χρήση περιφράσεων, μεταφορών και κυρίως παρομοιώσεων που καθιστούν τον λόγο του ποιητικό. Γενικά, ο πλούτος του λεξιλογίου και η απουσία συστηματικής χρήσης φιλοσοφικής ορολογίας αποτελούν υφολογικά πλεονεκτήματα που καθιστούν την ανάγνωση του πλατωνικού κειμένου προσιτή και ελκυστική. Ενδεικτικά παραδείγματα:
· Η χρήση των επιθέτων «κατάγειος», «σπηλαιώδης», όπως και η χρήση σύνθετων ρημάτων και ρηματικών τύπων («καταμένειν», «περιάγειν», «παρ?κοδομημένον», «?περέχοντα», «παραφερόντων») προσδίδουν ακρίβεια και λεπτομέρεια στην περιγραφή του σπηλαίου.
· Οι προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά.
· Πολυσύνδετο σχήμα: «?ντας ?ν δεσμο?ς κα? τ? σκέλη κα? το?ς α?χένας»
«?στε μένειν τε α?το?ς ε?ς τε τ? πρόσθεν μόνον ?ρ?ν» , «σκεύη τε παντοδαπ? ? κα? ?νδριάντας κα? ?λλα ζ?α λίθινά τε κα? ξύλινα κα?παντο?α ε?ργασμένα»
Εκφραστικά μέσα
· Αλληγορία: όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος, με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος, όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική.
· Διάλογος: χάρη σ? αυτόν η περιγραφή του σπηλαίου δεν γίνεται μονότονη, αλλά αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα.
· Χρήση β? ενικού προσώπου: η χρήση β? ενικού προσώπου («?πείκασον», «?δ?», «?ρα») συνδέεται με τον διάλογο και προσδίδει στην περιγραφή αμεσότητα.
· Εικόνες: η περιγραφή του σπηλαίου δίνεται με πληθώρα οπτικο-ακουστικών και κινητικών εικόνων. Ειδικότερα, μπορούμε να αναφέρουμε τα εξής παραδείγματα:
α. οπτικές εικόνες: η περιγραφή της σπηλιάς («καταγεί? ο?κήσει σπηλαιώδει»), οι ακινητοποιημένοι δεσμώτες («?ν δεσμο?ς ? ?δυνάτους περιάγειν»), η παρουσίαση της φωτιάς που καίει στο πίσω μέρος («φ?ς δ? ? α?τ?ν») και του τοίχου («μεταξ? δ? ? δεικνύασιν»).
β. κινητική εικόνα: η παρουσίαση των ανθρώπων οι οποίοι κινούνται στον δρόμο («?ρα τοίνυν ? ε?ργασμένα»).
γ. ακουστική εικόνα: οι ομιλίες των ανθρώπων που ακούγονται κατά το πέρασμά τους («ο?ον ? παραφερόντων»).
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ε?πον < ?-επ-ον < ?-Fεπ-ον. Το ρήμα λέγω έχει και τα εξής θέματα: λεγ-, και Fερ ? πχ: Fερ ? και με μετάθεση Fρε- > Fε – Fρε ? κα > Fε-Fρη-κα > ε?ρηκα. π.χ: Fρε-θήσομαι με τροπή του -F- σε δασεία και έκταση του -ε- σε ?η- > ?ηθήσομαι π.χ: ? – Fρέ ?θην με αφομοίωση του -F- σε ρ > ?ρρέθην και με έκταση του -ε- σε -η- ?ρρήθην: αδολέσχης, αναντίλεκτος, αντιρρησίας, απόρρητος, γεωλόγος, έπος, λεκτικός, λέξη, λεξικό, λογάς, λογικός, λόγος, λογύδριο, ορθοεπής, ρήμα, ρήση, ρήτορας, ρητός, ρήτρα, φιλόλογος.
?πείκασον < ?πεικάζω, ε?κός(ρίζα Fικ- με πρόθεμα ε- > ?Fικ- > ε?κ- + κατά σε ?άζω οδοντικόληκτα με χαρακτήρα δ- και πρόσφυμα j- > ε?κάδ ? j- ω > ε?κάζω): απεικόνιση, εικασία, εικαστικός, εικόνα, εικονίδιο, εικονικός, εικόνισμα, εικονιστικός, εικονογράφημα, εικονογραφία, εικονογραφικός, εικονογράφος, εικονοκλασία, εικονοκλάστης, εικονολάτρης, εικονολατρία, εικονολήπτης, εικονοσκόπιο, εικονοστάσι, εικονοτυπία, εικότως, επιεικής.
πάθει < πάσχω: αντιπάθεια, απάθεια, εμπαθής, ηδυπάθεια, πάθημα, πάθηση, παθητικός, παθογένεια, πάθος, πένθος, συμπάθεια.
?δ? < ? – Fιδ – ον. (Το ρήμα ?ρ? έχει και τα εξής θέματα: Fορά-> ?ρά-π.χ: Fορά-ω και με δάσυνση του ?F- > ?ράω Fε-Fόρα-κα με δάσυνση του α΄ F και αποβολή του β΄ > ?-όρα-κα και με έκταση > ?ώρακα. ?π-π.χ: ?π ? σομαι > ?ψομαι): ανύποπτος, αόρατος, είδος, ειδύλλιο, είδωλο, επόπτης, ιδέα, ιδεοληψία, κάτοπτρο, κάτοψη, μάτι, οπή, οπτικός, όραμα, οραματιστής, όραση, ορατός, οφθαλμός, παντεπόπτης, πρόσοψη, ύποπτος.
καταγεί? < κατ? + γ?: απόγειο, απογείωση, γαιάνθρακας, γαιοκτήμονας, γεωγραφία, γεωμετρία, γεώτρηση, γεωτρύπανο, γηγενής, γήινος, γήλοφος, γήπεδο, ισόγειος, προσγείωση, υπέργειος, υπόγειος.
ο?κήσει < ο?κέω – ? < ο?κος: ιδιοκατοίκηση, κατοικία, οικείος, οίκημα, οικία, οικισμός, οικογένεια, οικονομία, οίκος, οικόσιτος, οικότροφος, οικουμένη, πολυκατοικία, συγκατοίκηση.
?ναπεπταμένην< ?ν? + πετάννυμι < πετασ + πρόσφυμα ?νυ-+ κατάληξη ?μι. Με αφομοίωση του -σ- σε -ν- >πετάννυμι: καταπέτασμα, παραπέτασμα, πέταγμα, πέταλο, πεταλούδα, πέτασος, πεταχτός, πετεινός, πτερό, πτέρυγα, πτήση, πτητικός, υψιπέτης.
?χούσ? < ?χω (θ. σεχ- και με συγκοπή σχ-. Από ίδιο θέμα με τη προσθήκη του προσφύματος -ε-, εκτεινόμενου σε -η- μετά από κατάληξη που αρχίζει με σύμφωνο, σχηματίζεται ο θεματικός τύπος: σχή-. π.χ: ?-σχη-κα. Ο μ?λλοντας δασύνεται, γιατί το αρχικό -σ- του θέματος τρέπεται σε δασεία, ήτοι: σεχ-σω > ?χ-σω> ?ξω): ανακωχή, ανοχή, αντοχή, άσχετος, ενοχή, έξη, εξής, ευεξία, καθεξής, κατοχικός, καχεκτικός, κληρούχος, μέτοχος, πάροχος, πολιούχος, ραβδούχος, σχεδόν, σχέση, σχετικός, σχήμα, σχολείο.
?ντας < ε?μ? (ρίζα εσ- + κατάληξη ?μι με αφομοίωση του -σ- σε -μ- > ?μ-μί, με απλοποίηση των δύο μ και αντέκταση > ε?μί): απουσία, εξουσία, εσθλός, ετυμολογία, έτυμον, όντως, ουσία, ουσιαστικός, ουσιώδης, παρόν, παρουσία, παρουσιαστικό.
μένειν < μένω (θ. μεν- και με μετάπτωση μον-. Ο μέλλοντας σχηματίζεται με: το πρόσφυμα -ε- > μενε-+ κατάληξη ?σω > μενέ-ω > μεν?. Ο αόριστος ?μεινα σχηματίζεται με τη συλλαβική αύξηση ?- και: το θέμα μεν- + -σα? το -σ- αφομοιώνεται σε -ν-> ?-μεν-να? τα δύο -ν- απλοποιούνται σε ένα και αντεκτείνεται το -ε- σε -ει-.): ανυπόμονος, διαμονή, διαμονητήριο, έμμονος, επίμονος, μονή, μόνιμος, μόνος, υπομονή.
περιάγειν < περ? + ?γω: αγωγή, αγωγός, αγώνας, άγημα, άξονας, απαγωγή, συναγωγή, διαγωγή, εισαγωγέας, αρχηγός, στρατηγός, λοχαγός, ξεναγός, αγέλη, αγώγι, αγωγιάτης, αγώγιμος, ακτίνα, άμαξα, ανάγωγος, άξιος, εισακτέος, επαγωγός, επείσακτος, ευαγής, καταγώγιο, παιδαγωγός, παρείσακτος, παρθεναγωγείο, πλοηγός, συναξάρι, σύναξη, υδραγωγείο.
καόμενον < κάω (ρίζα: καF-ω, με αποβολή του -F-? επίσης με επένθεση του -j- και αποβολή του F-.>: καF-j-ω > καίω): διακαής, έγκαυμα, καύμα, καύση, καυστήρας, καυστικός, καύσωνας, καυτός, καύτρα, καψάλισμα, παλουκοκαύτης, πυρίκαυστος.
παρ?κοδομημένον < παρ? + ο?κοδόμος < ο?κος + δέμω: ανοικοδόμηση, ανοικοδόμητος, δομή, δόμηση, δομικός, οικοδόμημα, οικοδόμηση, οικοδομικός, οικοδόμος, πολεοδομία, πολεοδομικός, πολεοδόμος.
πρόκειται < πρόκειμαι (θ. κε?-και με μετάπτωση κοι-): αντικειμενικός, διακειμενικός, κατάκοιτος, κείμενο, κειμήλιο, κοίτη, κοιτίδα, κοιτώνας, προκείμενο, υποκειμενικός.
δεικνύασιν < δείκνυμι: αναπόδεικτος, αποδεικτικός, απόδειξη, δείγμα, δειγματοληψία, δειγματολόγιο, δείκτης, δεικτικός, ενδεικτικός, ένδειξη, επιδεικτικός, επίδειξη, παράδειγμα, παραδειγματικός, παραδειγματισμός, υπόδειγμα, υποδειγματικός, υπόδειξη.
?φη < φημ? (θ. φη-, και φ?-? με ετεροίωση φω-): άφατος, προφήτης, φήμη, φωνή.
φέροντας < φέρω (θ. φέρ- και με μετάπτωση φορ-, φαρ-, φωρ-?με συγκοπή φρ-? ο?- (δάνειο), ?νεκ-? με ετεροίωση ?νοκ- και συνεσταλμένα ?νκ-/?γκ-): αμφορέας, ασθενοφόρο, αυτόφωρος, διάφορος, διένεξη, διηνεκής, κατάφωρος, μαρσιποφόρο, μεταφορέας, μεταφορικός, οισοφάγος, παράφορος, πολύφερνος, φαρέτρα, φερέγγυος, φέρετρο, φερτός, φορά, φορέας, φορείο, φόρεμα, φόρος, φόρτος, φωριαμός.
ε?ργασμένα < ?ργάζομαι (θ. Fεργ + πρόσφυμα ?j + κατάληξη -ομαι): άεργος, ακατέργαστος, άνεργος, εργαλείο, εργασία, εργάσιμος, εργαστήριο, εργάτης, εργατικός, έργο.
φθεγγομένους < φθέγγομαι (< θ. φθέγ- + πρόσφυμα -j- που αφομοιώθηκε σε -γ + κατάληξη -ομαι? από το θέμα φθέγ- προέρχεται το μετά από ετεροίωση θέμα φθογ-): απόφθεγμα, άφθογγος, δίφθογγος, φθογγικός, φθογγόγραμμα, φθογγολογία, φθογγολογικός, φθόγγος, φθογγόσημα.
σιγ?ντας < σιγ? < σFιγ?(ηχοποίητη λέξη): σιγά, σιγαλιά, σιγανοπαπαδιά, σιγανός, σιγαστήρας, σιγή.
?μοίους < ?μοιος και ?μο?ος-α-ον < ?μός: ανόμοιος, εξομοίωση, ομοβροντία, ομογένεια, ομογενής, ομόγλωσσος, ομογραφία, ομοδικία, ομόδοξος, ομοεθνής, ομοειδής, ομόζυγος, ομόηχος, ομόθρησκος, ομοθυμαδόν, ομοιογένεια, ομοιογενής, ομοιοκατάληκτος, ομοιομερής, ομοιόμορφος, ομοιοπαθής, ομοιοπαθητικός, ομοιόσταση, ομοιόσχημος, ομοιοτέλευτος, ομοιότητα, ομοιότροπος, ομοιότυπος, ομοιοχρωμία, ομοίωμα, ομοκεντρικός, ομόκεντρος, ομολογητής, ομόλογος, ομομήτριος, ομόνοια, ομοούσιος, ομοπάτριος, όμορος, ομόρριζος, ομόρρυθμος, ομότιμος, παρόμοιος, παρομοίως.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιο είναι το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου ;
2. Τι ονομάζουμε αλληγορία και ποια η λειτουργικότητά της;
3. Ποια είναι τα σύμβολα που εμπεριέχονται στην αλληγορία του σπηλαίου και πώς ερμηνεύονται
4. Ποιο το νόημα της φράσης του Σωκράτη «?μοίους ?μ?ν»;
5. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αισθητοποιείται η εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών και ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος του καθενός;
6. Να συγκρίνετε το ευαγγελικό «?γ? ε?μ?τ? φ?ς το?κόσμου? ? ?κολουθ?ν ?μο? ο?μ? περιπατήσ? ?ν τ? σκοτί?, ?λλ? ?ξει τ? φ?ς τ?ς ζω?ς» με την εικόνα του αγαθού στην πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου.
7. Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: οικία, φορείο, παιδευτικός, σχήμα, άξονας, εργάτης.
8. Να δώσετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ε?πον, πάθει, φ?ς, πυρ?ς, ?μοίους.
9. Να βρείτε αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά: παιδείας, καταγεί?, φ?ς, ?δυνάτους, ?νωθεν, ?πισθεν.
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΔΕΥΤΕΡΑ 7 ΙΟΥΛΙΟΥ 2008
ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ
Διδαγμ?νο κε?μενο : Πλάτωνος Πολιτεία 514Α-515Α
Μετ?τα?τα δή, ε?πον, ?πείκασον τοιούτ? πάθει τ?ν ?μετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι κα? ?παιδευσίας. ?δ?γ?ρ ?νθρώπους ο?ον ?ν καταγεί? ο?κήσει σπηλαιώδει, ?ναπεπταμένην πρ?ς τ?φ?ς τ?ν ε?σοδον ?χούσ? μακρ?ν παρ? π?ν τ? σπήλαιον, ?ν ταύτ? ?κ παίδων ?ντας ?ν δεσμο?ς κα?τ? σκέλη κα?το?ς α?χένας, ?στε μένειν τε α?το?ς ε?ς τε τ? πρόσθεν μόνον ?ρ?ν, κύκλ? δ?τ?ς κεφαλ?ς ?π?το? δεσμο? ?δυνάτους περιάγειν, φ?ς δ?α?το?ς πυρ?ς ?νωθεν κα? πόρρωθεν καόμενον ?πισθεν α?τ?ν, μεταξ?δ? το?πυρ?ς
κα?τ?ν δεσμωτ?ν ?πάνω ?δόν, παρ? ?ν ?δ? τειχίον παρ?κοδομημένον, ?σπερ το?ς θαυματοποιο?ς πρ?τ?ν
?νθρώπων πρόκειται τ? παραφράγματα, ?π?ρ ?ν τ? θαύματα δεικνύασιν.
?ρ?, ?φη.
?ρα τοίνυν παρ?το?το τ?τειχίον φέροντας ?νθρώπους σκεύη τε παντοδαπ? ?περέχοντα το? τειχίου κα??νδριάντας κα??λλα ζ?α λίθινά τε κα? ξύλινα κα?παντο?α ε?ργασμένα, ο?ον ε?κ?ς το?ς μ?ν φθεγγομένους, το?ς δ?σιγ?ντας τ?ν παραφερόντων.
?τοπον, ?φη, λέγεις ε?κόνα κα?δεσμώτας ?τόπους.
?μοίους ?μ?ν, ?ν δ? ?γώ.
Α. Απ? το κε?μενο που σας δ?νεται να γράψετε στο τετρ?δι?σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Μετ?
τα?τα δ? ? ?ρ?, ?φη.» Μον?δες 10
Β. Να απαντήσετε στα παρακ?τω:
Β1. Να εντοπίσετε με αναφορές στο κείμενο και να σχολιάσετε τα στοιχεία του σπηλαίου, τα οποία
δηλώνουν τον εγκλεισμό των δεσμωτών. Μον?δες 15
Β2. θαυματοποιο?ς, ?νδριάντας, δεσμώτας ?τόπους: να σχολιάσετε το περιεχόμενο των παραπάνω όρων.
Μον?δες 15
Β3. Ποιος είναι ο τόπος, ποιο το θέμα του διαλόγου «Πολιτεία ? περ? δικαίου» και ποια τα διαλεγόμενα πρόσωπα; Μονάδες 10
Β4. Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας, απλές ή σύνθετες, για
καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
?πείκασον, πάθει, ?χούσ?, ?ρ?ν, φέροντας. Μονάδες 10
Αδ?δακτο κε?μενο : Δημοσθένους Κατ? ?ριστοκράτους 209-210
Ν?ν δ? ο? μ?ν τ? κοιν?διοικο?ντες ?κ πτωχ?ν ε?ποροι κα? πολλο?χρόνου τροφ?ν ?φθονόν ε?σιν ?τοιμασμένοι? ?μ?ν δ? ο?δ?μι?ς ?μέρας ?φόδι? ?στ?ν ?ν τ? κοιν?, ?λλ? ?μα δε? τι ποιε?ν, κα? πόθεν ο?κ ?χετε. Τότε μ?ν γ?ρ ?δ?μος ?ν δεσπότης τ?ν πολιτευομένων, ν?ν δ? ?πηρέτης. Α?τιοι δ? ο? τ? τοια?τα γράφοντες, κα? συνεθίζοντες ?μ?ς ?μ?ν μ?ν α?τ?ν καταφρονε?ν, ?να δ? ? δύο θαυμάζειν ?νθρώπους. Ε?θ?
ο?τοι κληρονομο?σι τ?ς ?μετέρας δόξης κα? τ?ν ?γαθ?ν, ?με?ς δ? ο?δ? ?τιο?ν ?πολαύετε, ?λλ?μάρτυρές ?στε τ?ν ?τέρων ?γαθ?ν, ο?δεν?ς ?λλου μετέχοντες ? το? ?ξαπατ?σθαι.
Γ. Να γράψετε στο τετρ?δι?σας τη μετάφραση του κειμένου. Μον?δες 20
Γ1.α. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
διοικο?ντες : το πρώτο ενικό πρόσωπο παρατατικού στην ίδια φωνή.
?τοιμασμένοι : το τρίτο ενικό πρόσωπο υπερσυντελίκου στην ίδια φωνή.
γράφοντες : το δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο υποτακτικής παθητικού αορίστου β΄.
συνεθίζοντες : το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο οριστικής μέλλοντα στην ίδια φωνή.
μετέχοντες : το δεύτερο ενικό πρόσωπο προστακτικής αορίστου β΄ στην ίδια φωνή. Μον?δες 5
Γ1.β. Να γρ?ψετε τους ζητούμενους τ?πους για καθεμι? απ?τις παρακ?τω λ?ξεις του κειμ?νου :
δεσπότης : την κλητική ενικού.
?φθονον : την αιτιατική πληθυντικού στο θηλυκό γένος.
?γαθ?ν : το επίρρημα στον θετικό βαθμό.
τι : τη δοτική πληθυντικού του ιδίου γένους.
τοια?τα : τη γενική πληθυντικού του θηλυκού γένους. Μον?δες 5
Γ2.α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω λέξεων:
ε?ποροι, ?μ?ν, ?μέρας, καταφρονε?ν, ?τιο?ν. Μονάδες 5
Γ2.β. Τότε μ?ν γ?ρ ? ν?ν δ? ?πηρέτης: να μετατρέψετε την περίοδο σε πλάγιο λόγο χρησιμοποιώντας
απαρεμφατική σύνταξη με εξάρτηση από την πρόταση «Ο?τοι ε?πον». Μονάδες 5
