Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

α. Στόχοι

Στόχοι αυτής της ενότητας, που προτείνουμε να διδαχθεί σε 5 ώρες, είναι οι μαθητές:

• Να κατανοήσουν τη σκοπιμότητα και την τεχνική των ορισμών στα διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα του σχολείου.

• Να μάθουν να επιχειρηματολογούν και να οργανώνουν με λογική αλληλουχία τις απόψεις τους στα υπόλοιπα μαθήματα του σχολικού προγράμματος.

• Να εξοικειωθούν με τη χρήση ποικίλων λεξικών και να ασκηθούν στην αναζήτηση ερμηνευτικών, ετυμολογικών και άλλων πληροφοριών για ένα λήμμα.

Β. ΟΡΙΣΜΟΣ

α. Θεωρητικό μέρος

Μέχρι σήμερα, ενώ είχε γίνει κατανοητή η σημασία των ορισμών στη γλωσσική διδασκαλία, δεν διδασκόταν συστηματικά η τεχνική της διατύπωσης ορισμών. Αυτή η διδακτική συμπεριφορά μπορεί να αποδοθεί στη δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος για μαθητές αυτής της ηλικίας. Υπάρχουν πολλά κριτήρια ταξινόμησης των ορισμών σε κατηγορίες. Θα ήταν χρήσιμο να ξεκινήσουμε με κριτήριο την έκτασή τους. Μπορούμε να μιλήσουμε για σύντομους και εκτεταμένους ορισμούς. Σύντομοι συνήθως είναι οι ορισμοί των λεξικών και των σχολικών βιβλίων, όπως αυτοί που παρατίθενται και στο Βιβλίο του Μαθητή και το Τετράδιο Εργασιών. Οι εκτεταμένοι ορισμοί μπορεί να εκτείνονται από μία παράγραφο έως ένα ολόκληρο κείμενο ή βιβλίο στα οποία εμπεριέχονται περισσότερες ή όλες οι πληροφορίες για μια έννοια. Από μια άλλη οπτική γωνία, οι ορισμοί μπορεί να διακριθούν σε αναλυτικούς και συνθετικούς. Ο αναλυτικός ορισμός παρουσιάζει την ουσία μιας έννοιας εκθέτοντας τα γνωρίσματα της έννοιας. Αντίθετα, ο συνθετικός ορισμός παρουσιάζει τη διαδικασία της δημιουργίας μιας έννοιας από τα βασικά και αναγκαία συστατικά της στοιχεία.

β. Διδακτικές οδηγίες

Στην ενότητα αυτή θα επιδιωχθεί να ασκηθούν οι μαθητές σε μια πρώτη απλή διατύπωση ορισμών σε έννοιες όλων των μαθημάτων. Θα αξιοποιηθεί παράλληλα το υλικό από το Τετράδιο Εργασιών. Είναι σημαντικό να αξιοποιηθεί παράλληλα το σχολικό και άλλα λεξικά για να μελετηθεί στην πράξη ο τρόπος διατύπωσης ορισμών από τους συντάκτες των λεξικών.

Γ. Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΑ ΑΛΛΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

α. Θεωρητικό μέρος

Και στα υπόλοιπα γνωστικά αντικείμενα του σχολικού προγράμματος η ύπαρξη της επιχειρηματολογίας είναι ορατή και απαραίτητη. Τόσο στα μαθήματα των θετικών, λεγόμενων, επιστημών (Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Βιολογία κτλ.) όσο και στα μαθήματα των θεωρητικών επιστημών (Ιστορία, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Θρησκευτικά κτλ.) η χρήση της λογικής αιτιολόγησης είναι απαραίτητη για την παρουσίαση των θέσεων κάθε επιστημονικού τομέα. Άρα στο θεωρητικό πλαίσιο ισχύουν για το επιχείρημα όσα μελετήθηκαν στην 8^η ενότητα.

β. Διδακτικές οδηγίες

Με βάση όσα διδάχθηκαν για το επιχείρημα στην 8η ενότητα οι μαθητές στην ενότητα αυτή θα προσεγγίσουν την επιχειρηματολογία σε άλλα μαθήματα. Αξίζει να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στα κειμενικά χαρακτηριστικά των επιστημονικών κειμένων όπως παρουσιάζονται στο κείμενο που ακολουθεί:

«Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΑ ΜΗ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ: Ο ΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

1. Στόχοι και χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου: συγκρότηση του πεδίου

Επιγραμματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι βασικοί στόχοι της επιστήμης είναι να περιγράψει καταρχήν και στη συνέχεια να εξηγήσει και να ερμηνεύσει αντικείμενα και φαινόμενα που εμφανίζονται στη φυσική ή κοινωνική πραγματικότητα. Μέσω της περιγραφής και της εξήγησης κάθε επιστήμη συγκροτεί το ιδιαίτερο γνωστικό της πεδίο. Ο ρόλος της γλώσσας στη συγκρότηση του πεδίου είναι καταλυτικός και η ένταξη της επιστημονικής γλώσσας στα κοινωνικά της συμφραζόμενα απαιτεί να αποκωδικοποιηθούν ορισμένα βασικά και επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά της σε επίπεδο “δομής”, χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από την κοινή γλώσσα και την καθιστούν “δύσκολη” και “ακατανόητη” για τους σπουδαστές. Τα κυριότερα τέτοια χαρακτηριστικά είναι:

1. Ταξινομήσεις. Πρόκειται για τη συστηματική κατηγοριοποίηση φαινομένων σε ιεραρχημένες δομές (ταξινομίες), η οποία στηρίζεται στις βασικές αρχές της υπερωνυμίας (σχέση γενών-ειδών) ή της σύνθεσης (σχέση μερών-όλου). Και τα δύο είδη ταξινομήσεων αναπαριστάνονται με διαγράμματα, η χρήση των οποίων είναι ευρύτατη και στα σχολικά εγχειρίδια. Οι ταξινομήσεις είναι ένας οικονομικός τρόπος οργάνωσης της πραγματικότητας και χρησιμοποιείται και στην καθημερινή ζωή μέσω της κατονομασίας των φαινομένων και των αντικειμένων. Η βασική διαφορά των επιστημονικών από τις μη ειδικές ταξινομήσεις έγκειται όχι τόσο στο ότι οι πρώτες δίνουν απλώς νέες ονομασίες στα αντικείμενα και στα φαινόμενα όσο στο ότι τα κατηγοριοποιούν με νέο τρόπο μέσω της κατονομασίας τους και, εν συνεχεία, μέσω της τεχνικής χρήσης των όρων κατά πεδίο. Ο μαθητής συνήθως γνωρίζει εμπειρικά στην καθημερινή του ζωή αυτές τις κατηγοριοποιήσεις, αλλά θα πρέπει να αναδιατάξει τον τρόπο που τις προσλαμβάνει για τις ανάγκες της σχολικής πράξης.

2. Τεχνικοί όροι. Η διαδικασία δόμησης μιας τεχνικής ορολογίας περιλαμβάνει την κατονομασία του φαινομένου –είτε με χρήση λέξης που προέρχεται από την καθομιλούμενη γλώσσα ή από άλλα επιστημονικά πεδία είτε με τη δημιουργία μιας καινούριας λέξης–, η οποία συνιστά στο εξής ειδικό, τεχνικό όρο. Οι τεχνικοί όροι είναι συνήθως ονόματα ή ονοματικά σύνολα. Οι όροι κατασκευάζονται συνηθέστερα μέσω της ονοματοποίησης πραγμάτων αλλά και διαδικασιών: γραμματικές σχέσεις που στην κοινή γλώσσα θα εκφράζονταν με ρήματα και αντίστοιχα συνδετικά στην επιστημονική γλώσσα εκφράζονται με ονοματικές δομέςν π.χ. ενώ εμπειρικά οι άνθρωποι παρατηρούν το νερό να βράζει, η φυσική επιστήμη περιγράφει και αναλύει τη διαδικασία του βρασμού του ύδατος. Η τεχνικότητά τους αποτυπώνεται στο γραπτό λόγο με ιδιαίτερη ορθογραφική και τυπογραφική σήμανση.

3. Ορισμοί. Η συγκρότηση της τεχνικής ορολογίας επιτυγχάνεται και μέσω του ορισμού ή της ανάπτυξης ενός όρου, της σύνδεσής του δηλαδή με μια συγκεκριμένη αξία. Η συνηθέστερη γλωσσική δομή που χρησιμοποιείται γι’ αυτό το σκοπό είναι η πρόταση του είδους χ = ψ, π.χ. {Φώνημα} είναι [η ελάχιστη διακριτική μονάδα του ήχου]. Συχνότατα οι ορισμοί είναι κυκλικοί, δηλαδή οι όροι προσδιορίζουν ο ένας τον άλλον, και ο σπουδαστής θα πρέπει αφενός να κατανοήσει ένα πλέγμα σχετικών εννοιών και αφετέρου να τους χρησιμοποιήσει για να παραγάγει από αυτούς νέους.

4. Ταξινόμηση διαδικασιών. Η συγκρότηση ενός επιστημονικού πεδίου δεν περιορίζεται στην κατονομασία και ταξινόμηση πραγμάτων και φαινομένων. Βασικός στόχος είναι και η ερμηνεία των μεταξύ τους σχέσεων, δηλαδή η ταξινόμηση των διαδικασιών που οδήγησαν στη διαμόρφωση των πραγμάτων στη βάση λογικών/επαγωγικών ακολουθιών. Η κωδικοποίηση (από την πλευρά του επιστήμονα) και η αποκωδικοποίηση (από την πλευρά του μαθητή) αυτών των ακολουθιών σημαίνει τον εντοπισμό των βασικών γλωσσικών κατηγοριών και την οργάνωσή τους σε ένα συνεκτικό δίκτυο: π.χ. ποιες είναι οι διαδικασίες, τα μέσα, οι φορείς, οι συνθήκες που επιτρέπουν την εμφάνιση ενός φαινομένου και ποια τα αποτελέσματά του. Και σε αυτή την περίπτωση κρίσιμος είναι ο ρόλος της ονοματοποίησης, καθώς είναι το κατεξοχήν γλωσσικό μέσο μετάδοσης των πληροφοριών που επιτρέπει τη μετάβαση από μια εξήγηση σε άλλη με τρόπο εξαιρετικά συνεπτυγμένον π.χ. η περιγραφή του φαινομένου ως βρασμού επιτρέπει τη σύνδεσή του με την αύξηση της θερμοκρασίας έως ένα ορισμένο σημείο, μέσω κάποιας πηγής θερμότητας (συνθήκη, μέσο) και τη μετατροπή του υγρού σε αέριο (αποτέλεσμα).

5. Ονοματοποίηση. Ιδιαίτερη θέση στη γλώσσα της επιστήμης κατέχουν οι ονοματοποιήσεις, δηλαδή η προτίμηση στην κατασκευή και χρήση ονοματικών δομών έναντι ρηματικών. Αυτό το φαινόμενο αποτελεί μια μορφή γραμματικής “μεταφοράς” με την έννοια ότι μια γραμματική δομή (η ρηματική) αντικαθίσταται από μια άλλη (την ονοματική). Η μεταφορά δεν είναι σε αυτή την περίπτωση ρητορικό τέχνασμα αλλά τεχνική με συγκεκριμένη λειτουργία και αποτελεσματικότητα. Το ιδιαίτερο που συμβαίνει στη γλώσσα της επιστήμης –ήδη από τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων επιστημόνων και αργότερα στην επιστήμη του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης– είναι ότι εκφράζονται με ονοματικές δομές οι διαδικασίες, χαρακτηριστικό που, όπως είδαμε, δεν είναι συνηθισμένο στην κοινή γλώσσα. Η ειδοποιός διαφορά, δηλαδή, της γλώσσας της επιστήμης είναι ότι θα δηλώσει το φαινόμενο ως ο βρασμός του νερού/η τήξη του μετάλλου και όχι ως το νερό έβρασε/το μέταλλο έλιωσε.

Αυτό που επιτυγχάνεται με την ονοματοποίηση είναι ότι θεωρείται δεδομένο το φαινόμενο, η διαδικασία, και δεν δηλώνεται βήμα βήμα το πώς πραγματοποιήθηκε. Έτσι η πορεία της κοινής γλώσσας που ξεκινά από το προηγούμενο στάδιο και καταλήγει στο επόμενο αντικαθίσταται μέσω της ονοματικής δομής με μια απλή ονοματική φράση. Όλα τα βήματα μετατρέπονται σε ένα απλό γεγονός, που διατυπώνεται “καθαρά” για τα στάνταρντ της επιστημονικής γλώσσαςν συχνά όμως τα αντικείμενα αναφοράς τους πραγματώνονται με πολυπλοκότερες διαδικασίες στις οποίες εμπλέκονται κοινωνικά υποκείμενα και οι οποίες έχουν και κοινωνικά συνεπαγόμενα. Π.χ. στην πρόταση: το θεωρητικό πρόγραμμα της διαίρεσης του πυρήνα του ατόμου έχει ασφαλώς επαληθευτεί από πειραματικές έρευνες, πολλά από τα υποκείμενα (κυρίως ποιοι κάνουν τα πειράματα και μέχρι πού ελέγχονται οι συνέπειες της πυρηνικής διάσπασης), που μοιάζουν να έχουν σημαίνοντα ρόλο στην επιστημονική αυτή πρόοδο, δεν δηλώνονται.

2. Επιστημονικά – κειμενικά είδη

Η επιστήμη ή η επιστημονική σύλληψη του κόσμου δεν μπορεί να κατακτηθεί, χωρίς προηγουμένως να κατακτηθεί και η ιδιαίτερη “γλώσσα” που έχει διαμορφωθεί για να την περιγράψει. Ο γραμματισμός στις επιστήμες πρέπει να νοείται τόσο ως κατάκτηση του πεδίου, δηλαδή της ιδιαίτερης γνώσης, όσο και του είδους λόγου με το οποίο αυτή η γνώση οργανώνεται και μεταδίδεται. Η λειτουργικότητα, ο τεχνικός και αφηρημένος χαρακτήρας των επιστημονικών κειμενικών ειδών είναι ζητήματα που πρέπει να απασχολήσουν δασκάλους και μαθητές με στόχο το γραμματισμό στο πεδίο αυτό. Η επάρκεια ενός μαθητή στο πεδίο των επιστημών –φυσικών και ανθρωπιστικών-κοινωνικών– και η συνακόλουθη σχολική επιτυχία εξαρτώνται σημαντικά από το βαθμό που ο μαθητής έχει κατακτήσει τον επιστημονικό λόγο τόσο σε επίπεδο κατανόησης όσο και παραγωγής. Τα κειμενικά είδη που κατεξοχήν προσιδιάζουν στη φύση του επιστημονικού λόγου είναι τα εξής:

1. Αναφορά [report]. Πρόκειται για το κατεξοχήν κειμενικό είδος μέσω του οποίου αναπτύσσεται ο επιστημονικός λόγος. Στην πραγματικότητα τα σχολικά εγχειρίδια δεν αποτελούν παρά μεγάλες αναφορές που υποδιαιρούνται σε μικρότερες ενότητες. Η βασική λειτουργία αυτού του κειμενικού είδους είναι να οργανώνει τις υπάρχουσες πληροφορίες για ένα αντικείμενο μέσω της ταξινόμησης ή μέσω της αποσύνθεσής του (δηλαδή της ανάλυσης του όλου σε μέρη). Οι αναφορές μπορούν επίσης να έχουν καθαρά περιγραφικό χαρακτήρα, καθώς κατονομάζουν και καταγράφουν ιδιότητες, λειτουργίες και χρήσεις του υπό εξέταση αντικειμένου.

Τα ιδιαίτερα γλωσσικά χαρακτηριστικά του είδους αυτού είναι τα εξής: α. τα υπό εξέταση αντικείμενα (πράγματα, έμβια όντα, φαινόμενα) περιγράφονται γενικευτικά και όχι συγκεκριμένα (π.χ. τα φυτά, τα οικοσυστήματα, τα ζώα), β. χρησιμοποιούνται αχρονικά ρήματα σε ενεστώτα χρόνο (π.χ. είναι, έχει, αποτελείται κ.λπ.), και γ. γίνεται ευρεία χρήση προτάσεων με τα ρήματα είμαι και έχω.

Το κειμενικό αυτό είδος, όταν χρησιμοποιείται στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, εμφανίζει μικρότερο βαθμό τεχνικότητας, καθώς η βασική του λειτουργία δεν είναι να προβεί σε ταξινομήσεις αλλά σε γενικεύσεις.

2. Εξήγηση. Πρόκειται για το κειμενικό είδος που δίνει έμφαση στην περιγραφή των διαδικασιών, οι οποίες είτε ταξινομούνται είτε χρησιμοποιούνται ως κριτήρια για την ταξινόμηση των αντικειμένων. Οι βασικές διαφορές της εξήγησης από την αναφορά –στο επίπεδο των γλωσσικών χαρακτηριστικών– είναι ότι περιλαμβάνει μεγαλύτερο ποσοστό ρημάτων δηλωτικών ενέργειας και ότι οι ενέργειες οργανώνονται βάσει λογικής ακολουθίας. Και σε αυτό το είδος βρίσκουμε συμμετέχοντες με γενικευτική αναφορά και αχρονικά ρήματα.

3. Διαδικασία/Πείραμα. Πρόκειται για το κειμενικό είδος που χρησιμοποιείται για τον έλεγχο φαινομένων και συμβάντων. Στηρίζεται στην έννοια της διαδικασίας και δεν είναι παρά μια διαδοχή βημάτων με συγκεκριμένη λειτουργία και δομή: Στόχος-Μέθοδος-Αποτελέσματα-Συμπέρασμα. Η δομή αυτού του κειμενικού είδους αντανακλά την επιστημονική μέθοδο εν γένει. Το βασικό γλωσσικό χαρακτηριστικό του πειράματος είναι η χρήση της προστακτικής. Ωστόσο, το πείραμα μπορεί να πάρει και τη μορφή του απολογισμού (κυρίως στο στάδιο της Μεθόδου), όπου στη θέση της προστακτικής χρησιμοποιούνται ρήματα σε παρελθόντα χρόνο και οι συμμετέχοντες γίνονται συγκεκριμένοι. Συχνή είναι σε αυτή την περίπτωση η χρήση της παθητικής φωνής με στόχο τη θεματική προβολή των αντικειμένων και της διαδικασίας, και όχι των ατόμων που διενεργούν το πείραμα.

4. Έκθεση. Η βασική λειτουργία αυτού του κειμενικού είδους είναι η παρουσίαση μιας άποψης, ενός επιχειρήματος. Στηρίζεται στη λογική περισσότερο παρά στη χρονική αλληλουχία των συμβάντων και συνήθως εμφανίζει την εξής δομή: Θέση-Επιχείρημα (n)-Επανάληψη-Συμπέρασμα. Αποτελεί βασικό ερμηνευτικό εργαλείο στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών και στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αφαίρεση, η οποία πραγματώνεται και εδώ κυρίως μέσω της ονοματοποίησης».

Μ. Αραποπούλου, Γ. Γιαννουλοπούλου, «Η χρήση της γλώσσας στα μη γλωσσικά μαθήματα: Ο λόγος των επιστημών»,

στο Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001

Δ. ΧΡΗΣΗ ΛΕΞΙΚΩΝ

α. Θεωρητικό μέρος

Μπορεί κανείς να επιχειρήσει μια τυπολογία λεξικών σύμφωνα με διάφορες παραμέτρους, οι οποίες είναι συνάρτηση του στόχου κατάρτισης του λεξικού καθώς και των χρηστών για τους οποίους προορίζεται. Οι παράμετροι αυτές καθορίζουν τόσο τη μακροδομή του λεξικού (δηλαδή το λημματολόγιο που περιλαμβάνει το λεξικό), όσο και τη μικροδομή του (δηλαδή την πληροφορία που συνοδεύει κάθε λήμμα). Για παράδειγμα, η μακροδομή και η μικροδομή ενός λεξικού για μικρά παιδιά είναι τελείως διαφορετικές από αυτές ενός ειδικού λεξικού ενός επιστημονικού κλάδουν ένα ετυμολογικό λεξικό μπορεί να έχει ακριβώς την ίδια μακροδομή με ένα ερμηνευτικό λεξικό, ωστόσο η μικροδομή τους διαφέρει ριζικά: το ένα περιλαμβάνει πληροφορίες για τη διαχρονική εξέλιξη της λέξης, ενώ το άλλο επιχειρεί να ορίσει τις σημασίες κάθε λέξης και παρέχει στο χρήστη συνοδευτικές και επεξηγηματικές πληροφορίες που θα τον βοηθήσουν να κατανοήσει τις διάφορες σημασίες και χρήσεις της λέξης (π.χ. πληροφορίες για τη μορφολογία, τη σύνταξη, τις σχέσεις σημασίας –συνωνυμία, αντίθεση κτλ.– που έχει με άλλες λέξεις, το επίπεδο γλώσσας, παραδείγματα χρήσης, εκφράσεις κ.ά.).

Διακρίνουμε τα λεξικά:

ανάλογα με το είδος της πληροφορίας που συνοδεύει κάθε λέξη, σε:

• εγκυκλοπαιδικά: περιλαμβάνουν βασικές γνώσεις για πολλούς επιστημονικούς τομείς,

• ορθογραφικά: περιλαμβάνουν πληροφορίες μόνο για τη σωστή ορθογραφία των λέξεων,

• ερμηνευτικά: ο πιο συνηθισμένος τύπος λεξικού, που περιλαμβάνει ορισμούς για τις σημασίες των λέξεων, αλλά και πολλές άλλες πληροφορίες για κάθε λέξη, όπως για την κλίση της, τη σύνταξή της, παραδείγματα χρήσης, φράσεις, παροιμίες κτλ.,

• συνωνύμων/αντιθέτων: περιλαμβάνουν τα συνώνυμα ή/και τα αντίθετα κάθε λέξης,

• ετυμολογικά: περιλαμβάνουν μόνο πληροφορίες για την ιστορική εξέλιξη κάθε λέξης,

• γλωσσάρια: περιλαμβάνουν μόνο καταλόγους λέξεων, συνήθως ειδικών τομέων, με καθόλου ή ελάχιστη συνοδευτική πληροφορία,

• κ.ά.

ανάλογα με το είδος της γλώσσας που καλύπτουν, σε:

• γενικής γλώσσας ή γενικά λεξικά: επιχειρούν να καλύψουν όλο το λεξιλόγιο μιας γλώσσας και συνήθως καλύπτουν συγκεκριμένη χρονική περίοδο,

• ειδικών γλωσσών ή ειδικά ή ορολογικά λεξικά: αφορούν συγκεκριμένους επιστημονικούς ή τεχνικούς κτλ. τομείς,

• διαλεκτικά: περιλαμβάνουν το λεξιλόγιο γεωγραφικών ή κοινωνικών διαλέκτων.

ανάλογα με το πόσες γλώσσες περιλαμβάνουν, σε:

• μονόγλωσσα,

• δίγλωσσα,

• πολύγλωσσα.

ανάλογα με τη χρονική περίοδο που καλύπτουν, σε:

• ιστορικά: παρακολουθούν τη διαχρονική εξέλιξη των λέξεων,

• συγχρονικά: εστιάζουν σε μία χρονική περίοδο της εξέλιξης μιας γλώσσας, π.χ. λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Γλώσσας.

ανάλογα με τον τρόπο οργάνωσης λέξεων, σε:

• αλφαβητικά: κατατάσσουν τις λέξεις αλφαβητικά αρχίζοντας από το πρώτο γράμμα της κάθε λέξης και προχωρώντας προς το τέλος της,

• αντίστροφα: κατατάσσουν τις λέξεις αλφαβητικά αρχίζοντας από το τελευταίο γράμμα της κάθε λέξης και προχωρώντας προς την αρχή της,

• ονομαστικά/θησαυροί: βασίζονται στη λογική οργάνωση των εννοιών.

ανάλογα με το μέσο/τον τρόπο κυκλοφορίας τους, σε:

• έντυπα,

• ηλεκτρονικά,

• διαδικτυακά.

Σημειώνεται ότι αυτή η τυπολογία δεν είναι εξαντλητική – δεν περιλαμβάνει, για παράδειγμα, περαιτέρω διακρίσεις που αφορούν τα δίγλωσσα λεξικά, ή τη διάκριση των ηλεκτρονικών λεξικών σε λεξικά που προορίζονται για ανθρώπους χρήστες και σε λεξικά που προορίζονται για εφαρμογές επεξεργασίας φυσικής γλώσσας με υπολογιστή.

β. Διδακτικές οδηγίες

Ο βασικός στόχος της ενότητας αυτής είναι η εξοικείωση των μαθητών με τα λεξικά. Η εξοικείωση αυτή θα προκύψει μόνο μέσα από τη χρήση των λεξικών από τους ίδιους τους μαθητές, διότι μόνο μέσα από προσωπική ενασχόληση θα επιτύχουν οι μαθητές να «αποκρυπτογραφήσουν» τη λεξικογραφική μεταγλώσσα, η οποία συχνά είναι (ομολογουμένως) πολύπλοκη, καθιστώντας πολλές φορές το λεξικό ένα δύσχρηστο, μη φιλικό εργαλείο αναφοράς.

Προκειμένου για λεξικά ζωντανών γλωσσών, η λεξικογραφία αντιμετωπίζει το πρόβλημα ότι δεν επιχειρεί να καταγράψει παγιωμένη γνώση, αλλά να οργανώσει με στατικό τρόπο ένα δυναμικό σύστημα όπως είναι το γλωσσικό σύστημα, το οποίο εξελίσσεται ταυτόχρονα με τη συγγραφή του λεξικού. Αυτό συνεπάγεται ότι είναι πολύ δύσκολο ένα λεξικό να επιτύχει πληρότητα κάλυψης της γλώσσας. Οι επιλογές που κάνει ο λεξικογράφος είναι άμεση συνάρτηση των στόχων κατάρτισης του λεξικού.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να βοηθήσει τους μαθητές να διακρίνουν τη λογική δόμησης ενός λεξικού ώστε να οδηγηθούν να κατανοήσουν σε ποιο είδος λεξικού πρέπει να ανατρέξουν ανάλογα με την πληροφορία που αναζητούν, καθώς και να μάθουν να «κινούνται» στις δαιδαλώδεις, καμιά φορά, διαδρομές που απαιτεί η αναζήτηση αυτής της πληροφορίας. Μέσα από την κατανόηση των επιλογών του λεξικογράφου (ενδεικτικά παραδείγματα: γιατί επιλέγει να χωρίσει ή όχι μία λέξη σε δύο λήμματα –πρόβλημα ομωνυμίας-πολυσημίας– ή γιατί ένα λήμμα παραπέμπει σε ένα άλλο) μπορεί να οδηγηθεί σε βαθύτερη κατανόηση του γλωσσικού συστήματος και των μηχανισμών του.

Ε. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Στο λεξιλόγιο αυτής της ενότητας θα επιδιωχθεί να ασκηθούν οι μαθητές, σ’ ένα πρώτο στάδιο, στη διάκριση των ιδιαίτερων γλωσσικών χαρακτηριστικών ορισμένων βασικών μαθημάτων του σχολείου. Ο εκπαιδευτικός θα συνεργαστεί μαζί τους μελετώντας και το κείμενο που ακολουθεί:

«Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου

α. λεξική πυκνότητα: υπάρχει πληθώρα και μεγάλη συχνότητα λέξεων περιεχομένου και σχετική απουσία γραμματικών λέξεων (π.χ. συνδέσμων, μορίων κτλ.) που θα υποβοηθούσαν την κατανόηση (βλ. ονοματοποίηση). Έτσι η επιστημονική γλώσσα κερδίζει σε αφαίρεση και αποστασιοποίηση από τα υποκείμενα της δράσης που θα απαιτούσε η ρηματική δομή, αλλά οι δυνατότητες κατανόησης και κυρίως οικειοποίησης από τους μαθητές μειώνονται (πρβλ. τις εκφράσεις: το αυξανόμενο ποσοστό θανάτων από καρκίνο του πνεύμονος/τα πρότυπα της πλευρικότητας της αναγνώρισης της μορφής).

β. συντακτική αμφισημία: η προτίμηση στην ονοματική δομή αποφεύγει τη ρητή δήλωση των υποκειμένων που θα απαιτούσε η ρηματική δομή και που κυρίως χρησιμοποιείται στην κοινή γλώσσα, ιδιαίτερα των νέων μαθητών. Στην έκφραση, π.χ. το αυξανόμενο ποσοστό θανάτων από καρκίνο του πνεύμονος δεν είναι σαφές εάν περισσότεροι άνθρωποι καπνίζουν ή αν καπνίζουν περισσότερο οι άνθρωποι ή και τα δύο ή αν οι άνθρωποι πεθαίνουν γρηγορότερα από καρκίνο ή αν πεθαίνουν περισσότεροι από καρκίνο.

γ. σημασιολογική ασυνέχεια: η νέα πληροφορία συχνά δίνεται στον επιστημονικό λόγο με τρόπο ασύνδετο με την παλιότερη, ακριβώς γιατί υπακούει σε ανάγκες λογικής σύνδεσης του θέματος που θέλει να αναδείξει ο επιστήμονας και όχι γιατί έτσι θα προέκυπτε από τη λογική σύνδεση των πραγμάτων και των κοινωνικών καταστάσεων. Πρβλ. τη σχέση των γεγονότων: η αύξηση των εργοστασίων/η αύξηση της ρύπανσης/η βελτίωση της αντιρρυπαντικής νομοθεσίας σε ένα επιστημονικό κείμενο που ενδεχομένως “παραλείπει” τα “ενδιάμεσα στάδια” των κινητοποιήσεων των κατοίκων εναντίον της ρύπανσης ή την αύξηση των θανάτων στην περιοχή λόγω της ρύπανσης ή, ακόμα, την αύξηση των κερδών της αντιρρυπαντικής βιομηχανίας.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά –που δεν είναι ασφαλώς εξαντλητικά– μπορούν να συνυπάρχουν ή να υπάρχουν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Η σωρευτική παρουσία τους όμως καθιστά κάποτε την επιστημονική γλώσσα μια μορφή τυπικής τελετουργίας, ένα σύμβολο κοινωνικού στάτους και φαίνεται να παραχωρεί την επιστήμη στη δικαιοδοσία μιας ελίτ και να αποκλείει από αυτήν το ευρύ κοινό».

Μ. Αραποπούλου, Γ. Γιαννουλοπούλου, «Η χρήση της γλώσσας στα μη γλωσσικά μαθήματα: Ο λόγος των επιστημών»,

στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001

ΣΤ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ

Τόσο στην παραγωγή προφορικού όσο και στην παραγωγή γραπτού λόγου θα δοθεί βάρος στην προσπάθεια λογικής οργάνωσης της επιχειρηματολογίας των μαθητών σε θέματα που συζητούν συχνά είτε στο σχολείο είτε στις προσωπικές τους σχέσεις. Τα προτεινόμενα θέματα είναι ενδεικτικά, ο εκπαιδευτικός και η τάξη μπορούν από κοινού να συζητήσουν ή να επιλέξουν άλλα θέματα.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Με την εργασία αυτή θα επιδιωχθεί, μέσα από την οργάνωση μιας έκθεσης στο σχολείο ή στην τάξη, οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες να συγκεντρώσουν υλικό για τη σχέση του ανθρώπινου πολιτισμού, παλιότερα και σήμερα, με το διάστημα. Παράλληλα, θα ασχοληθούν με την οργάνωση μιας επίσκεψης, πραγματικής ή και ψηφιακής, στο πλανητάριο ή σε άλλους χώρους που ασχολούνται με την έρευνα του διαστήματος.

Mε τη δεύτερη διαθεματική εργασία οι μαθητές θα συνδυάσουν το ειδικό λεξιλόγιο της ενότητας αυτής με τη λεξικογραφική πράξη. Mε τον τρόπο αυτό θα συνειδητοποιήσουν τις διαφορές μεταξύ των λεξικών που αφορούν τη γενική γλώσσα (με τα οποία ασχολήθηκαν στις υπόλοιπες ασκήσεις) και των ειδικών λεξικών που αφορούν την επιστημονική γλώσσα.

Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία

Αναπολιτάνος Δ., Γαβαλάς Δ. κ.ά, Λογική. Θεωρία και Πρακτική, ΟΕΔΒ, 1999.

Αραποπούλου M., Γιαννουλοπούλου Γ., «Η χρήση της γλώσσας στα μη γλωσσικά μαθήματα: Ο λόγος των επιστημών», στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001.

Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό για το σχολείο και το Γραφείο, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2004.

Παπαναστασίου Γ., «Λεξικά της Νέας Ελληνικής» στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001.

Πολίτης Π., «Η επιχειρηματολογία – Η πειθώ», Ηλεκτρονικός Κόμβος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (www.komvos.edu.gr).

Τάνης Δ., «Λεξιλογικές ασκήσεις. Εξοικείωση με τα λεξικά», Ηλεκτρονικός Κόμβος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.

Τσολάκης Χ., Αδαλόγλου Κ. κ.ά., Έκθεση – Έκφραση Β’ Λυκείου, ΟΕΔΒ, 2003.

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Ορισμός

Επιχειρηματολογία, Μαθητικά παραδείγματα επιχειρηματολογίας

Χρήση ηλεκτρονικών λεξικών