A B Γ Δ Ε Στ T

Νέα ελληνική γλώσσα, Β' Γυμνασίου

9η ενότητα, ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ ΜΑΓΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ




 

 


136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 70 71 72 73 74

 

eik

A EIΣAΓΩΓIKA KEIMENA

Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

 

α. Στόχοι

Στόχοι αυτής της ενότητας, που προτείνουμε να διδαχθεί σε 5 ώρες, είναι οι μαθητές:

• Να κατανοήσουν τη σκοπιμότητα και την τεχνική των ορισμών στα διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα του σχολείου.

• Να μάθουν να επιχειρηματολογούν και να οργανώνουν με λογική αλληλουχία τις απόψεις τους στα υπόλοιπα μαθήματα του σχολικού προγράμματος.

• Να εξοικειωθούν με τη χρήση ποικίλων λεξικών και να ασκηθούν στην αναζήτηση ερμηνευτικών, ετυμολογικών και άλλων πληροφοριών για ένα λήμμα.

 

Β. ΟΡΙΣΜΟΣ

 

α. Θεωρητικό μέρος

 

Μέχρι σήμερα, ενώ είχε γίνει κατανοητή η σημασία των ορισμών στη γλωσσική διδασκαλία, δεν διδασκόταν συστηματικά η τεχνική της διατύπωσης ορισμών. Αυτή η διδακτική συμπεριφορά μπορεί να αποδοθεί στη δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος για μαθητές αυτής της ηλικίας. Υπάρχουν πολλά κριτήρια ταξινόμησης των ορισμών σε κατηγορίες. Θα ήταν χρήσιμο να ξεκινήσουμε με κριτήριο την έκτασή τους. Μπορούμε να μιλήσουμε για σύντομους και εκτεταμένους ορισμούς. Σύντομοι συνήθως είναι οι ορισμοί των λεξικών και των σχολικών βιβλίων, όπως αυτοί που παρατίθενται και στο Βιβλίο του Μαθητή και το Τετράδιο Εργασιών. Οι εκτεταμένοι ορισμοί μπορεί να εκτείνονται από μία παράγραφο έως ένα ολόκληρο κείμενο ή βιβλίο στα οποία εμπεριέχονται περισσότερες ή όλες οι πληροφορίες για μια έννοια. Από μια άλλη οπτική γωνία, οι ορισμοί μπορεί να διακριθούν σε αναλυτικούς και συνθετικούς. Ο αναλυτικός ορισμός παρουσιάζει την ουσία μιας έννοιας εκθέτοντας τα γνωρίσματα της έννοιας. Αντίθετα, ο συνθετικός ορισμός παρουσιάζει τη διαδικασία της δημιουργίας μιας έννοιας από τα βασικά και αναγκαία συστατικά της στοιχεία.

 

β. Διδακτικές οδηγίες

 

Στην ενότητα αυτή θα επιδιωχθεί να ασκηθούν οι μαθητές σε μια πρώτη απλή διατύπωση ορισμών σε έννοιες όλων των μαθημάτων. Θα αξιοποιηθεί παράλληλα το υλικό από το Τετράδιο Εργασιών. Είναι σημαντικό να αξιοποιηθεί παράλληλα το σχολικό και άλλα λεξικά για να μελετηθεί στην πράξη ο τρόπος διατύπωσης ορισμών από τους συντάκτες των λεξικών.

 

Γ. Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΑ ΑΛΛΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

 

α. Θεωρητικό μέρος

 

Και στα υπόλοιπα γνωστικά αντικείμενα του σχολικού προγράμματος η ύπαρξη της επιχειρηματολογίας είναι ορατή και απαραίτητη. Τόσο στα μαθήματα των θετικών, λεγόμενων, επιστημών (Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Βιολογία κτλ.) όσο και στα μαθήματα των θεωρητικών επιστημών (Ιστορία, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Θρησκευτικά κτλ.) η χρήση της λογικής αιτιολόγησης είναι απαραίτητη για την παρουσίαση των θέσεων κάθε επιστημονικού τομέα. Άρα στο θεωρητικό πλαίσιο ισχύουν για το επιχείρημα όσα μελετήθηκαν στην 8η ενότητα.

 

β. Διδακτικές οδηγίες

 

Με βάση όσα διδάχθηκαν για το επιχείρημα στην 8η ενότητα οι μαθητές στην ενότητα αυτή θα προσεγγίσουν την επιχειρηματολογία σε άλλα μαθήματα. Αξίζει να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στα κειμενικά χαρακτηριστικά των επιστημονικών κειμένων όπως παρουσιάζονται στο κείμενο που ακολουθεί:

 

«Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΑ ΜΗ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ: Ο ΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

 

1. Στόχοι και χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου: συγκρότηση του πεδίου

Επιγραμματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι βασικοί στόχοι της επιστήμης είναι να περιγράψει καταρχήν και στη συνέχεια να εξηγήσει και να ερμηνεύσει αντικείμενα και φαινόμενα που εμφανίζονται στη φυσική ή κοινωνική πραγματικότητα. Μέσω της περιγραφής και της εξήγησης κάθε επιστήμη συγκροτεί το ιδιαίτερο γνωστικό της πεδίο. Ο ρόλος της γλώσσας στη συγκρότηση του πεδίου είναι καταλυτικός και η ένταξη της επιστημονικής γλώσσας στα κοινωνικά της συμφραζόμενα απαιτεί να αποκωδικοποιηθούν ορισμένα βασικά και επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά της σε επίπεδο “δομής”, χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από την κοινή γλώσσα και την καθιστούν “δύσκολη” και “ακατανόητη” για τους σπουδαστές. Τα κυριότερα τέτοια χαρακτηριστικά είναι:

 

1. Ταξινομήσεις. Πρόκειται για τη συστηματική κατηγοριοποίηση φαινομένων σε ιεραρχημένες δομές (ταξινομίες), η οποία στηρίζεται στις βασικές αρχές της υπερωνυμίας (σχέση γενών-ειδών) ή της σύνθεσης (σχέση μερών-όλου). Και τα δύο είδη ταξινομήσεων αναπαριστάνονται με διαγράμματα, η χρήση των οποίων είναι ευρύτατη και στα σχολικά εγχειρίδια. Οι ταξινομήσεις είναι ένας οικονομικός τρόπος οργάνωσης της πραγματικότητας και χρησιμοποιείται και στην καθημερινή ζωή μέσω της κατονομασίας των φαινομένων και των αντικειμένων. Η βασική διαφορά των επιστημονικών από τις μη ειδικές ταξινομήσεις έγκειται όχι τόσο στο ότι οι πρώτες δίνουν απλώς νέες ονομασίες στα αντικείμενα και στα φαινόμενα όσο στο ότι τα κατηγοριοποιούν με νέο τρόπο μέσω της κατονομασίας τους και, εν συνεχεία, μέσω της τεχνικής χρήσης των όρων κατά πεδίο. Ο μαθητής συνήθως γνωρίζει εμπειρικά στην καθημερινή του ζωή αυτές τις κατηγοριοποιήσεις, αλλά θα πρέπει να αναδιατάξει τον τρόπο που τις προσλαμβάνει για τις ανάγκες της σχολικής πράξης.

 

2. Τεχνικοί όροι. Η διαδικασία δόμησης μιας τεχνικής ορολογίας περιλαμβάνει την κατονομασία του φαινομένου –είτε με χρήση λέξης που προέρχεται από την καθομιλούμενη γλώσσα ή από άλλα επιστημονικά πεδία είτε με τη δημιουργία μιας καινούριας λέξης–, η οποία συνιστά στο εξής ειδικό, τεχνικό όρο. Οι τεχνικοί όροι είναι συνήθως ονόματα ή ονοματικά σύνολα. Οι όροι κατασκευάζονται συνηθέστερα μέσω της ονοματοποίησης πραγμάτων αλλά και διαδικασιών: γραμματικές σχέσεις που στην κοινή γλώσσα θα εκφράζονταν με ρήματα και αντίστοιχα συνδετικά στην επιστημονική γλώσσα εκφράζονται με ονοματικές δομέςν π.χ. ενώ εμπειρικά οι άνθρωποι παρατηρούν το νερό να βράζει, η φυσική επιστήμη περιγράφει και αναλύει τη διαδικασία του βρασμού του ύδατος. Η τεχνικότητά τους αποτυπώνεται στο γραπτό λόγο με ιδιαίτερη ορθογραφική και τυπογραφική σήμανση.

 

3. Ορισμοί. Η συγκρότηση της τεχνικής ορολογίας επιτυγχάνεται και μέσω του ορισμού ή της ανάπτυξης ενός όρου, της σύνδεσής του δηλαδή με μια συγκεκριμένη αξία. Η συνηθέστερη γλωσσική δομή που χρησιμοποιείται γι’ αυτό το σκοπό είναι η πρόταση του είδους χ = ψ, π.χ. {Φώνημα} είναι [η ελάχιστη διακριτική μονάδα του ήχου]. Συχνότατα οι ορισμοί είναι κυκλικοί, δηλαδή οι όροι προσδιορίζουν ο ένας τον άλλον, και ο σπουδαστής θα πρέπει αφενός να κατανοήσει ένα πλέγμα σχετικών εννοιών και αφετέρου να τους χρησιμοποιήσει για να παραγάγει από αυτούς νέους.

 

4. Ταξινόμηση διαδικασιών. Η συγκρότηση ενός επιστημονικού πεδίου δεν περιορίζεται στην κατονομασία και ταξινόμηση πραγμάτων και φαινομένων. Βασικός στόχος είναι και η ερμηνεία των μεταξύ τους σχέσεων, δηλαδή η ταξινόμηση των διαδικασιών που οδήγησαν στη διαμόρφωση των πραγμάτων στη βάση λογικών/επαγωγικών ακολουθιών. Η κωδικοποίηση (από την πλευρά του επιστήμονα) και η αποκωδικοποίηση (από την πλευρά του μαθητή) αυτών των ακολουθιών σημαίνει τον εντοπισμό των βασικών γλωσσικών κατηγοριών και την οργάνωσή τους σε ένα συνεκτικό δίκτυο: π.χ. ποιες είναι οι διαδικασίες, τα μέσα, οι φορείς, οι συνθήκες που επιτρέπουν την εμφάνιση ενός φαινομένου και ποια τα αποτελέσματά του. Και σε αυτή την περίπτωση κρίσιμος είναι ο ρόλος της ονοματοποίησης, καθώς είναι το κατεξοχήν γλωσσικό μέσο μετάδοσης των πληροφοριών που επιτρέπει τη μετάβαση από μια εξήγηση σε άλλη με τρόπο εξαιρετικά συνεπτυγμένον π.χ. η περιγραφή του φαινομένου ως βρασμού επιτρέπει τη σύνδεσή του με την αύξηση της θερμοκρασίας έως ένα ορισμένο σημείο, μέσω κάποιας πηγής θερμότητας (συνθήκη, μέσο) και τη μετατροπή του υγρού σε αέριο (αποτέλεσμα).

 

5. Ονοματοποίηση. Ιδιαίτερη θέση στη γλώσσα της επιστήμης κατέχουν οι ονοματοποιήσεις, δηλαδή η προτίμηση στην κατασκευή και χρήση ονοματικών δομών έναντι ρηματικών. Αυτό το φαινόμενο αποτελεί μια μορφή γραμματικής “μεταφοράς” με την έννοια ότι μια γραμματική δομή (η ρηματική) αντικαθίσταται από μια άλλη (την ονοματική). Η μεταφορά δεν είναι σε αυτή την περίπτωση ρητορικό τέχνασμα αλλά τεχνική με συγκεκριμένη λειτουργία και αποτελεσματικότητα. Το ιδιαίτερο που συμβαίνει στη γλώσσα της επιστήμης –ήδη από τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων επιστημόνων και αργότερα στην επιστήμη του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης– είναι ότι εκφράζονται με ονοματικές δομές οι διαδικασίες, χαρακτηριστικό που, όπως είδαμε, δεν είναι συνηθισμένο στην κοινή γλώσσα. Η ειδοποιός διαφορά, δηλαδή, της γλώσσας της επιστήμης είναι ότι θα δηλώσει το φαινόμενο ως ο βρασμός του νερού/η τήξη του μετάλλου και όχι ως το νερό έβρασε/το μέταλλο έλιωσε.

Αυτό που επιτυγχάνεται με την ονοματοποίηση είναι ότι θεωρείται δεδομένο το φαινόμενο, η διαδικασία, και δεν δηλώνεται βήμα βήμα το πώς πραγματοποιήθηκε. Έτσι η πορεία της κοινής γλώσσας που ξεκινά από το προηγούμενο στάδιο και καταλήγει στο επόμενο αντικαθίσταται μέσω της ονοματικής δομής με μια απλή ονοματική φράση. Όλα τα βήματα μετατρέπονται σε ένα απλό γεγονός, που διατυπώνεται “καθαρά” για τα στάνταρντ της επιστημονικής γλώσσαςν συχνά όμως τα αντικείμενα αναφοράς τους πραγματώνονται με πολυπλοκότερες διαδικασίες στις οποίες εμπλέκονται κοινωνικά υποκείμενα και οι οποίες έχουν και κοινωνικά συνεπαγόμενα. Π.χ. στην πρόταση: το θεωρητικό πρόγραμμα της διαίρεσης του πυρήνα του ατόμου έχει ασφαλώς επαληθευτεί από πειραματικές έρευνες, πολλά από τα υποκείμενα (κυρίως ποιοι κάνουν τα πειράματα και μέχρι πού ελέγχονται οι συνέπειες της πυρηνικής διάσπασης), που μοιάζουν να έχουν σημαίνοντα ρόλο στην επιστημονική αυτή πρόοδο, δεν δηλώνονται.

 

2. Επιστημονικά – κειμενικά είδη

Η επιστήμη ή η επιστημονική σύλληψη του κόσμου δεν μπορεί να κατακτηθεί, χωρίς προηγουμένως να κατακτηθεί και η ιδιαίτερη “γλώσσα” που έχει διαμορφωθεί για να την περιγράψει. Ο γραμματισμός στις επιστήμες πρέπει να νοείται τόσο ως κατάκτηση του πεδίου, δηλαδή της ιδιαίτερης γνώσης, όσο και του είδους λόγου με το οποίο αυτή η γνώση οργανώνεται και μεταδίδεται. Η λειτουργικότητα, ο τεχνικός και αφηρημένος χαρακτήρας των επιστημονικών κειμενικών ειδών είναι ζητήματα που πρέπει να απασχολήσουν δασκάλους και μαθητές με στόχο το γραμματισμό στο πεδίο αυτό. Η επάρκεια ενός μαθητή στο πεδίο των επιστημών –φυσικών και ανθρωπιστικών-κοινωνικών– και η συνακόλουθη σχολική επιτυχία εξαρτώνται σημαντικά από το βαθμό που ο μαθητής έχει κατακτήσει τον επιστημονικό λόγο τόσο σε επίπεδο κατανόησης όσο και παραγωγής. Τα κειμενικά είδη που κατεξοχήν προσιδιάζουν στη φύση του επιστημονικού λόγου είναι τα εξής:

 

1. Αναφορά [report]. Πρόκειται για το κατεξοχήν κειμενικό είδος μέσω του οποίου αναπτύσσεται ο επιστημονικός λόγος. Στην πραγματικότητα τα σχολικά εγχειρίδια δεν αποτελούν παρά μεγάλες αναφορές που υποδιαιρούνται σε μικρότερες ενότητες. Η βασική λειτουργία αυτού του κειμενικού είδους είναι να οργανώνει τις υπάρχουσες πληροφορίες για ένα αντικείμενο μέσω της ταξινόμησης ή μέσω της αποσύνθεσής του (δηλαδή της ανάλυσης του όλου σε μέρη). Οι αναφορές μπορούν επίσης να έχουν καθαρά περιγραφικό χαρακτήρα, καθώς κατονομάζουν και καταγράφουν ιδιότητες, λειτουργίες και χρήσεις του υπό εξέταση αντικειμένου.

Τα ιδιαίτερα γλωσσικά χαρακτηριστικά του είδους αυτού είναι τα εξής: α. τα υπό εξέταση αντικείμενα (πράγματα, έμβια όντα, φαινόμενα) περιγράφονται γενικευτικά και όχι συγκεκριμένα (π.χ. τα φυτά, τα οικοσυστήματα, τα ζώα), β. χρησιμοποιούνται αχρονικά ρήματα σε ενεστώτα χρόνο (π.χ. είναι, έχει, αποτελείται κ.λπ.), και γ. γίνεται ευρεία χρήση προτάσεων με τα ρήματα είμαι και έχω.

Το κειμενικό αυτό είδος, όταν χρησιμοποιείται στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, εμφανίζει μικρότερο βαθμό τεχνικότητας, καθώς η βασική του λειτουργία δεν είναι να προβεί σε ταξινομήσεις αλλά σε γενικεύσεις.

 

2. Εξήγηση. Πρόκειται για το κειμενικό είδος που δίνει έμφαση στην περιγραφή των διαδικασιών, οι οποίες είτε ταξινομούνται είτε χρησιμοποιούνται ως κριτήρια για την ταξινόμηση των αντικειμένων. Οι βασικές διαφορές της εξήγησης από την αναφορά –στο επίπεδο των γλωσσικών χαρακτηριστικών– είναι ότι περιλαμβάνει μεγαλύτερο ποσοστό ρημάτων δηλωτικών ενέργειας και ότι οι ενέργειες οργανώνονται βάσει λογικής ακολουθίας. Και σε αυτό το είδος βρίσκουμε συμμετέχοντες με γενικευτική αναφορά και αχρονικά ρήματα.

 

3. Διαδικασία/Πείραμα. Πρόκειται για το κειμενικό είδος που χρησιμοποιείται για τον έλεγχο φαινομένων και συμβάντων. Στηρίζεται στην έννοια της διαδικασίας και δεν είναι παρά μια διαδοχή βημάτων με συγκεκριμένη λειτουργία και δομή: Στόχος-Μέθοδος-Αποτελέσματα-Συμπέρασμα. Η δομή αυτού του κειμενικού είδους αντανακλά την επιστημονική μέθοδο εν γένει. Το βασικό γλωσσικό χαρακτηριστικό του πειράματος είναι η χρήση της προστακτικής. Ωστόσο, το πείραμα μπορεί να πάρει και τη μορφή του απολογισμού (κυρίως στο στάδιο της Μεθόδου), όπου στη θέση της προστακτικής χρησιμοποιούνται ρήματα σε παρελθόντα χρόνο και οι συμμετέχοντες γίνονται συγκεκριμένοι. Συχνή είναι σε αυτή την περίπτωση η χρήση της παθητικής φωνής με στόχο τη θεματική προβολή των αντικειμένων και της διαδικασίας, και όχι των ατόμων που διενεργούν το πείραμα.

 

4. Έκθεση. Η βασική λειτουργία αυτού του κειμενικού είδους είναι η παρουσίαση μιας άποψης, ενός επιχειρήματος. Στηρίζεται στη λογική περισσότερο παρά στη χρονική αλληλουχία των συμβάντων και συνήθως εμφανίζει την εξής δομή: Θέση-Επιχείρημα (n)-Επανάληψη-Συμπέρασμα. Αποτελεί βασικό ερμηνευτικό εργαλείο στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών και στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αφαίρεση, η οποία πραγματώνεται και εδώ κυρίως μέσω της ονοματοποίησης».

 

Μ. Αραποπούλου, Γ. Γιαννουλοπούλου, «Η χρήση της γλώσσας στα μη γλωσσικά μαθήματα: Ο λόγος των επιστημών»,

στο Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001

 

Δ. ΧΡΗΣΗ ΛΕΞΙΚΩΝ

 

α. Θεωρητικό μέρος

 

Μπορεί κανείς να επιχειρήσει μια τυπολογία λεξικών σύμφωνα με διάφορες παραμέτρους, οι οποίες είναι συνάρτηση του στόχου κατάρτισης του λεξικού καθώς και των χρηστών για τους οποίους προορίζεται. Οι παράμετροι αυτές καθορίζουν τόσο τη μακροδομή του λεξικού (δηλαδή το λημματολόγιο που περιλαμβάνει το λεξικό), όσο και τη μικροδομή του (δηλαδή την πληροφορία που συνοδεύει κάθε λήμμα). Για παράδειγμα, η μακροδομή και η μικροδομή ενός λεξικού για μικρά παιδιά είναι τελείως διαφορετικές από αυτές ενός ειδικού λεξικού ενός επιστημονικού κλάδουν ένα ετυμολογικό λεξικό μπορεί να έχει ακριβώς την ίδια μακροδομή με ένα ερμηνευτικό λεξικό, ωστόσο η μικροδομή τους διαφέρει ριζικά: το ένα περιλαμβάνει πληροφορίες για τη διαχρονική εξέλιξη της λέξης, ενώ το άλλο επιχειρεί να ορίσει τις σημασίες κάθε λέξης και παρέχει στο χρήστη συνοδευτικές και επεξηγηματικές πληροφορίες που θα τον βοηθήσουν να κατανοήσει τις διάφορες σημασίες και χρήσεις της λέξης (π.χ. πληροφορίες για τη μορφολογία, τη σύνταξη, τις σχέσεις σημασίας –συνωνυμία, αντίθεση κτλ.– που έχει με άλλες λέξεις, το επίπεδο γλώσσας, παραδείγματα χρήσης, εκφράσεις κ.ά.).

 

Διακρίνουμε τα λεξικά:

 

ανάλογα με το είδος της πληροφορίας που συνοδεύει κάθε λέξη, σε:

• εγκυκλοπαιδικά: περιλαμβάνουν βασικές γνώσεις για πολλούς επιστημονικούς τομείς,

• ορθογραφικά: περιλαμβάνουν πληροφορίες μόνο για τη σωστή ορθογραφία των λέξεων,

• ερμηνευτικά: ο πιο συνηθισμένος τύπος λεξικού, που περιλαμβάνει ορισμούς για τις σημασίες των λέξεων, αλλά και πολλές άλλες πληροφορίες για κάθε λέξη, όπως για την κλίση της, τη σύνταξή της, παραδείγματα χρήσης, φράσεις, παροιμίες κτλ.,

• συνωνύμων/αντιθέτων: περιλαμβάνουν τα συνώνυμα ή/και τα αντίθετα κάθε λέξης,

• ετυμολογικά: περιλαμβάνουν μόνο πληροφορίες για την ιστορική εξέλιξη κάθε λέξης,

• γλωσσάρια: περιλαμβάνουν μόνο καταλόγους λέξεων, συνήθως ειδικών τομέων, με καθόλου ή ελάχιστη συνοδευτική πληροφορία,

• κ.ά.

 

ανάλογα με το είδος της γλώσσας που καλύπτουν, σε:

• γενικής γλώσσας ή γενικά λεξικά: επιχειρούν να καλύψουν όλο το λεξιλόγιο μιας γλώσσας και συνήθως καλύπτουν συγκεκριμένη χρονική περίοδο,

• ειδικών γλωσσών ή ειδικά ή ορολογικά λεξικά: αφορούν συγκεκριμένους επιστημονικούς ή τεχνικούς κτλ. τομείς,

• διαλεκτικά: περιλαμβάνουν το λεξιλόγιο γεωγραφικών ή κοινωνικών διαλέκτων.

 

ανάλογα με το πόσες γλώσσες περιλαμβάνουν, σε:

• μονόγλωσσα,

• δίγλωσσα,

• πολύγλωσσα.

 

ανάλογα με τη χρονική περίοδο που καλύπτουν, σε:

• ιστορικά: παρακολουθούν τη διαχρονική εξέλιξη των λέξεων,

• συγχρονικά: εστιάζουν σε μία χρονική περίοδο της εξέλιξης μιας γλώσσας, π.χ. λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Γλώσσας.

 

ανάλογα με τον τρόπο οργάνωσης λέξεων, σε:

• αλφαβητικά: κατατάσσουν τις λέξεις αλφαβητικά αρχίζοντας από το πρώτο γράμμα της κάθε λέξης και προχωρώντας προς το τέλος της,

• αντίστροφα: κατατάσσουν τις λέξεις αλφαβητικά αρχίζοντας από το τελευταίο γράμμα της κάθε λέξης και προχωρώντας προς την αρχή της,

• ονομαστικά/θησαυροί: βασίζονται στη λογική οργάνωση των εννοιών.

 

ανάλογα με το μέσο/τον τρόπο κυκλοφορίας τους, σε:

• έντυπα,

• ηλεκτρονικά,

• διαδικτυακά.

 

Σημειώνεται ότι αυτή η τυπολογία δεν είναι εξαντλητική – δεν περιλαμβάνει, για παράδειγμα, περαιτέρω διακρίσεις που αφορούν τα δίγλωσσα λεξικά, ή τη διάκριση των ηλεκτρονικών λεξικών σε λεξικά που προορίζονται για ανθρώπους χρήστες και σε λεξικά που προορίζονται για εφαρμογές επεξεργασίας φυσικής γλώσσας με υπολογιστή.

 

β. Διδακτικές οδηγίες

 

Ο βασικός στόχος της ενότητας αυτής είναι η εξοικείωση των μαθητών με τα λεξικά. Η εξοικείωση αυτή θα προκύψει μόνο μέσα από τη χρήση των λεξικών από τους ίδιους τους μαθητές, διότι μόνο μέσα από προσωπική ενασχόληση θα επιτύχουν οι μαθητές να «αποκρυπτογραφήσουν» τη λεξικογραφική μεταγλώσσα, η οποία συχνά είναι (ομολογουμένως) πολύπλοκη, καθιστώντας πολλές φορές το λεξικό ένα δύσχρηστο, μη φιλικό εργαλείο αναφοράς.

Προκειμένου για λεξικά ζωντανών γλωσσών, η λεξικογραφία αντιμετωπίζει το πρόβλημα ότι δεν επιχειρεί να καταγράψει παγιωμένη γνώση, αλλά να οργανώσει με στατικό τρόπο ένα δυναμικό σύστημα όπως είναι το γλωσσικό σύστημα, το οποίο εξελίσσεται ταυτόχρονα με τη συγγραφή του λεξικού. Αυτό συνεπάγεται ότι είναι πολύ δύσκολο ένα λεξικό να επιτύχει πληρότητα κάλυψης της γλώσσας. Οι επιλογές που κάνει ο λεξικογράφος είναι άμεση συνάρτηση των στόχων κατάρτισης του λεξικού.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να βοηθήσει τους μαθητές να διακρίνουν τη λογική δόμησης ενός λεξικού ώστε να οδηγηθούν να κατανοήσουν σε ποιο είδος λεξικού πρέπει να ανατρέξουν ανάλογα με την πληροφορία που αναζητούν, καθώς και να μάθουν να «κινούνται» στις δαιδαλώδεις, καμιά φορά, διαδρομές που απαιτεί η αναζήτηση αυτής της πληροφορίας. Μέσα από την κατανόηση των επιλογών του λεξικογράφου (ενδεικτικά παραδείγματα: γιατί επιλέγει να χωρίσει ή όχι μία λέξη σε δύο λήμματα –πρόβλημα ομωνυμίας-πολυσημίας– ή γιατί ένα λήμμα παραπέμπει σε ένα άλλο) μπορεί να οδηγηθεί σε βαθύτερη κατανόηση του γλωσσικού συστήματος και των μηχανισμών του.

 

Ε. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

 

Στο λεξιλόγιο αυτής της ενότητας θα επιδιωχθεί να ασκηθούν οι μαθητές, σ’ ένα πρώτο στάδιο, στη διάκριση των ιδιαίτερων γλωσσικών χαρακτηριστικών ορισμένων βασικών μαθημάτων του σχολείου. Ο εκπαιδευτικός θα συνεργαστεί μαζί τους μελετώντας και το κείμενο που ακολουθεί:

 

«Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου

α. λεξική πυκνότητα: υπάρχει πληθώρα και μεγάλη συχνότητα λέξεων περιεχομένου και σχετική απουσία γραμματικών λέξεων (π.χ. συνδέσμων, μορίων κτλ.) που θα υποβοηθούσαν την κατανόηση (βλ. ονοματοποίηση). Έτσι η επιστημονική γλώσσα κερδίζει σε αφαίρεση και αποστασιοποίηση από τα υποκείμενα της δράσης που θα απαιτούσε η ρηματική δομή, αλλά οι δυνατότητες κατανόησης και κυρίως οικειοποίησης από τους μαθητές μειώνονται (πρβλ. τις εκφράσεις: το αυξανόμενο ποσοστό θανάτων από καρκίνο του πνεύμονος/τα πρότυπα της πλευρικότητας της αναγνώρισης της μορφής).

β. συντακτική αμφισημία: η προτίμηση στην ονοματική δομή αποφεύγει τη ρητή δήλωση των υποκειμένων που θα απαιτούσε η ρηματική δομή και που κυρίως χρησιμοποιείται στην κοινή γλώσσα, ιδιαίτερα των νέων μαθητών. Στην έκφραση, π.χ. το αυξανόμενο ποσοστό θανάτων από καρκίνο του πνεύμονος δεν είναι σαφές εάν περισσότεροι άνθρωποι καπνίζουν ή αν καπνίζουν περισσότερο οι άνθρωποι ή και τα δύο ή αν οι άνθρωποι πεθαίνουν γρηγορότερα από καρκίνο ή αν πεθαίνουν περισσότεροι από καρκίνο.

γ. σημασιολογική ασυνέχεια: η νέα πληροφορία συχνά δίνεται στον επιστημονικό λόγο με τρόπο ασύνδετο με την παλιότερη, ακριβώς γιατί υπακούει σε ανάγκες λογικής σύνδεσης του θέματος που θέλει να αναδείξει ο επιστήμονας και όχι γιατί έτσι θα προέκυπτε από τη λογική σύνδεση των πραγμάτων και των κοινωνικών καταστάσεων. Πρβλ. τη σχέση των γεγονότων: η αύξηση των εργοστασίων/η αύξηση της ρύπανσης/η βελτίωση της αντιρρυπαντικής νομοθεσίας σε ένα επιστημονικό κείμενο που ενδεχομένως “παραλείπει” τα “ενδιάμεσα στάδια” των κινητοποιήσεων των κατοίκων εναντίον της ρύπανσης ή την αύξηση των θανάτων στην περιοχή λόγω της ρύπανσης ή, ακόμα, την αύξηση των κερδών της αντιρρυπαντικής βιομηχανίας.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά –που δεν είναι ασφαλώς εξαντλητικά– μπορούν να συνυπάρχουν ή να υπάρχουν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Η σωρευτική παρουσία τους όμως καθιστά κάποτε την επιστημονική γλώσσα μια μορφή τυπικής τελετουργίας, ένα σύμβολο κοινωνικού στάτους και φαίνεται να παραχωρεί την επιστήμη στη δικαιοδοσία μιας ελίτ και να αποκλείει από αυτήν το ευρύ κοινό».

 

Μ. Αραποπούλου, Γ. Γιαννουλοπούλου, «Η χρήση της γλώσσας στα μη γλωσσικά μαθήματα: Ο λόγος των επιστημών»,

στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001

 

ΣΤ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ

 

Τόσο στην παραγωγή προφορικού όσο και στην παραγωγή γραπτού λόγου θα δοθεί βάρος στην προσπάθεια λογικής οργάνωσης της επιχειρηματολογίας των μαθητών σε θέματα που συζητούν συχνά είτε στο σχολείο είτε στις προσωπικές τους σχέσεις. Τα προτεινόμενα θέματα είναι ενδεικτικά, ο εκπαιδευτικός και η τάξη μπορούν από κοινού να συζητήσουν ή να επιλέξουν άλλα θέματα.

 

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

 

Με την εργασία αυτή θα επιδιωχθεί, μέσα από την οργάνωση μιας έκθεσης στο σχολείο ή στην τάξη, οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες να συγκεντρώσουν υλικό για τη σχέση του ανθρώπινου πολιτισμού, παλιότερα και σήμερα, με το διάστημα. Παράλληλα, θα ασχοληθούν με την οργάνωση μιας επίσκεψης, πραγματικής ή και ψηφιακής, στο πλανητάριο ή σε άλλους χώρους που ασχολούνται με την έρευνα του διαστήματος.

Mε τη δεύτερη διαθεματική εργασία οι μαθητές θα συνδυάσουν το ειδικό λεξιλόγιο της ενότητας αυτής με τη λεξικογραφική πράξη. Mε τον τρόπο αυτό θα συνειδητοποιήσουν τις διαφορές μεταξύ των λεξικών που αφορούν τη γενική γλώσσα (με τα οποία ασχολήθηκαν στις υπόλοιπες ασκήσεις) και των ειδικών λεξικών που αφορούν την επιστημονική γλώσσα.

 

Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία

 

Αναπολιτάνος Δ., Γαβαλάς Δ. κ.ά, Λογική. Θεωρία και Πρακτική, ΟΕΔΒ, 1999.

Αραποπούλου M., Γιαννουλοπούλου Γ., «Η χρήση της γλώσσας στα μη γλωσσικά μαθήματα: Ο λόγος των επιστημών», στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001.

Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό για το σχολείο και το Γραφείο, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2004.

Παπαναστασίου Γ., «Λεξικά της Νέας Ελληνικής» στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001.

Πολίτης Π., «Η επιχειρηματολογία – Η πειθώ», Ηλεκτρονικός Κόμβος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (www.komvos.edu.gr).

Τάνης Δ., «Λεξιλογικές ασκήσεις. Εξοικείωση με τα λεξικά», Ηλεκτρονικός Κόμβος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.

Τσολάκης Χ., Αδαλόγλου Κ. κ.ά., Έκθεση – Έκφραση Β’ Λυκείου, ΟΕΔΒ, 2003.

 

 


136

 

Κείμενο 1 Ανάμεσα στους αστεροειδείς

Βδομάδα με βδομάδα ο Εξερευνητής I απομακρυνόταν από τη Γη με κατεύθυνση προς τον Δία ακολουθώντας την τροχιά του σαν τρένο πάνω στις ράγες του. Αντίθετα με τα πλοία που όργωναν τις γήινες θάλασσες, δεν είχε ανάγκη ούτε κι από την πιο ασήμαντη αλλαγή πορείας. Η διαδρομή του είχε καθοριστεί σύμφωνα με τους νόμους της παγκόσμιας έλξης και δεν κινδύνευε να συναντήσει ούτε ανεμοστρόβιλους ούτε υφάλους. Δεν υπήρχε ακόμα κίνδυνος να συγκρουστεί με κάποιο άλλο σκάφος γιατί δεν υπήρχε κανένα, φτιαγμένο από ανθρώπινα τουλάχιστον χέρια, ανάμεσα σ' αυτόν και στα απομακρυσμένα άστρα.

Μα το διάστημα μέσα στο οποίο εισέδυε τώρα, δεν ήταν καθόλου άδειο. Τη νεκρή περιοχή, που τα σύνορά της ετοιμάζονταν τώρα να περάσουν την αυλάκωναν οι τροχιές ενός εκατομμυρίου αστεροειδών από τους οποίους οι δέκα χιλιάδες μόνο ήσαν γνωστοί στους αστρονόμους της Γης. Τέσσερις από τους αστεροειδείς αυτούς είχαν διάμετρο μεγαλύτερη από εκατό μίλια. Οι περισσότεροι ήταν βράχοι γιγαντιαίοι που παρέμεναν αιώνια στο κενό. Δεν υπήρχε καμιά άμυνα εναντίον τους. Κι ο πιο μικρός ακόμα μπορούσε να καταστρέψει το σκάφος πέφτοντας πάνω του, με ταχύτητα μερικών δεκάδων χιλιάδων μιλίων την ώρα. Ο κίνδυνος ωστόσο αυτός δεν ήταν μεγάλος. Υπήρχε κατά μέσο όρο ένας αστεροειδής σ' ένα εκατομμύριο κυβικά μίλια κι η πιθανότητα ότι το διαστημόπλοιο θα μπορούσε να βρεθεί στην ίδια θέση την ίδια στιγμή ήταν κάτι που δεν απασχολούσε τον Πουλ και τον Μπόουμαν. [...]

Παρακολουθούσαν με θαυμασμό το χαλίκι αυτό του διαστήματος που ταξίδευε στον ουρανό, με την ίδια συγκίνηση που έπρεπε να είχαν νιώσει οι ναυτικοί όταν έπειτα από ένα μακρινό ταξίδι αντίκριζαν μια παραλία, που δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν. Γνώριζαν πως ο 7794 ήταν ένα κομμάτι βράχου χωρίς ζωή κι αέρα. Μ' αυτό δεν επηρέασε καθόλου τα αισθήματά τους. Ήταν η μόνη στερεή ύλη που συναντούσαν πριν φτάσουν στον Δία, έπειτα από διακόσια εκατομμύρια μίλια. […]

Ο αστεροειδής ταξίδευε με τριάντα περίπου μίλια το δευτερόλεπτο κι οι επιβάτες του Εξερευνητή I δεν διέθεταν παρά μερικά μόνο λεπτά για να τον παρατηρήσουν από κοντά. Οι αυτόματες συσκευές τράβηξαν αρκετές δεκάδες φωτογραφίες κι οι ήχοι των ραντάρ καταγράφηκαν προσεκτικά για να τους αναλύσουν στο μέλλον. Δεν τους έμενε παρά ο απαραίτητος χρόνος για μια μόνο άμεση εξέταση. Η βολίδα που θα χρησιμοποιούσαν δεν θα μετέφερε κανένα όργανο, γιατί κανένα δεν θα μπορούσε ν' αντέξει σε μια παρόμοια σύγκρουση. Θα εξαπέλυαν ένα μεταλλικό βλήμα που θα προσέκρουε στον αστεροειδή.

Ο Πουλ κι ο Μπόουμαν, λίγο πριν από την πρόσκρουση, ετοιμάστηκαν να συγκεντρώσουν όλη τους την προσοχή πάνω του. Το πείραμα αυτό, αν κι απλό, θα τους επέτρεπε να ελέγξουν την ακρίβεια των οργάνων τους. Σκόπευαν πραγματικά ένα στόχο μερικών δεκάδων μέτρων σ' απόσταση χιλιάδων χιλιόμετρων.

Ξαφνικά στη σκοτεινή πλευρά του αστεροειδή προκλήθηκε μία εκτυφλωτική έκρηξη. Το μικρό μεταλλικό βλήμα έφθασε με ταχύτητα μετεωρίτη και σ' ένα κλάσμα του δευτερόλεπτου όλη η ενέργεια μεταβλήθηκε σε θερμότητα. Ένας πίδακας από πυρακτωμένα αέρια φάνηκε για λίγα μόνο δευτερόλεπτα μέσα στο διάστημα και τα διάφορα όργανα, πάνω στο διαστημόπλοιο, κατέγραψαν το φάσμα που γρήγορα εξαφανίστηκε. Στη Γη οι ειδικοί θα το ανέλυαν και θα μελετούσαν την πυράκτωση των ατόμων. Κι έτσι για πρώτη φορά θα γνώριζαν τη σύνθεση της επιφάνειας ενός αστεροειδούς.

εικ

Σε μιαν ώρα μέσα ο 7794 ξανάγινε άστρο. Κι είχε εξαφανιστεί όταν ο Μπόουμαν άρχισε πάλι τη βάρδια του.

Έμειναν μόνοι και πάλι. Και θα έμεναν, ώσπου να εμφανιστούν οι εξωτερικοί δορυφόροι του Δία. Μα αυτό θα γινόταν έπειτα από τρεις μήνες.

 

Άρθουρ Κλαρκ, 2001 Οδύσσεια του διαστήματος, μτφρ. Γ. Αγγέλου, εκδ. Κάκτος, 1977

137

 

Ερωτήσεις κατανόησης

1 Τι ήταν οι αστεροειδείς που θα συναντούσε ο Εξερευνητής I και πόσο επικίνδυνοι ήταν;

 

2 Με ποιο πείραμα ο Πουλ και ο Μπόουμαν έλεγξαν την ακρίβεια των οργάνων του Εξερευνητή I και παράλληλα πήραν πληροφορίες για έναν αστεροειδή;

 

3 Ποιες σκέψεις κάνετε διαβάζοντας για τη δημιουργία του κόσμου ή την εξέλιξη του διαστήματος;


εικ
Ο Ήλιος και τα διάφορα χαρακτηριστικά του, όπως φωτογραφήθηκε πρόσφατα από το τροχιακό αστεροσκοπείο «SOHO»

Κείμενο 2 [Πώς γεννήθηκε ο Ήλιος]

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τις τελευταίες δεκαετίες μάθαμε τόσα πολλά για τους πλανήτες του Ηλιακού Συστήματος, όσα δεν είχε γνωρίσει ο άνθρωπος σε ολόκληρη την ιστορία του πολιτισμού του. Το καταπληκτικό αυτό επίτευγμα το οφείλουμε στα παράξενα και μοναχικά διαστημικά ρομπότ που εξερεύνησαν και περιεργάστηκαν από κοντά τους διαστημικούς μας γείτονες. Χάρη στα αποτελέσματα των ερευνητικών αυτών εξορμήσεων είμαστε σήμερα σε θέση να γνωρίζουμε λεπτομέρειες που προηγουμένως δεν μπορούσαμε ούτε καν να φανταστούμε. Λεπτομέρειες που μας διηγούνται, για παράδειγμα, τη γέννηση και την εξέλιξη του Ηλιακού μας Συστήματος.

Πριν από πέντε δισεκατομμύρια χρόνια η περιοχή αυτή του Διαστήματος ήταν γεμάτη από άμορφα, πολύχρωμα σύννεφα αερίων και σκόνης. Ύλη σκορπισμένη από κοινά άστρα, ή εκτοξευμένη στην περιοχή αυτή από απόμακρα εκρηγνυόμενα άστρα. Σύννεφα αερίων και σκόνης που πλανιόνταν στο κενό και αναμειγνύονταν με άλλα σύννεφα, σχηματίζοντας έτσι θυλάκους μεγαλύτερης πυκνότητας, που προσέλκυαν όλο και περισσότερη ύλη με τη δύναμη της βαρύτητάς τους.

Εκατομμύρια χρόνια πέρασαν μέχρις ότου κάποια μικρή αστάθεια, που ίσως ήταν η έκρηξη ενός κοντινού άστρου, τάραξε την ισορροπία του νεφελώματος, με αποτέλεσμα τη συμπύκνωσή του προς το κέντρο. Και καθώς η βαρύτητα έσπρωχνε τα άτομα όλο και πιο κοντά το ένα στο άλλο, οι συγκρούσεις τους παρήγαν θερμότητα. Βαθιά μέσα στα σύννεφα αυτά η θερμοκρασία ανέβαινε αργά αλλά σταθερά. Σε ένα πολύ μικρό κομμάτι του νεφελώματος αυτού η βαρύτητα επενεργούσε και δούλευε ακατάπαυστα, συγκεντρώνοντας όλο και περισσότερη ύλη, για να σχηματίσει αργότερα ένα απλό κιτρινωπό άστρο που μια μέρα θα το ονόμαζαν Ήλιο.

 

Διον. Σιμόπουλος, «Ήλιε, ήλιε αρχηγέ...», περ. «ΓΕΩ», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 27/05/2000

 

 1 Νόησις. Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας (επίσημος δικτυακός τόπος)

 

Ερωτήσεις κατανόησης

1 Γιατί τις τελευταίες δεκαετίες μάθαμε τόσα πολλά για το Ηλιακό μας Σύστημα, όσα δεν είχαμε γνωρίσει σ' όλη την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού;

 

2 Πώς φθάσαμε, ύστερα από εκατομμύρια χρόνια, από τα σύννεφα αερίων και σκόνης στη δημιουργία του Ήλιου;


138

 

Κείμενο 3 Ταξίδι στον Γαλαξία

Αν δεν στηρίξεις το ένα σου πόδι έξω από τη Γη ποτέ σου δεν θα μπορέσεις να σταθείς επάνω της

Οδυσσέας Ελύτης, Μαρία Νεφέλη, εκδ. Ίκαρος, 1980

 

εικ

Α. Ο δικός μας Γαλαξίας

 

Όλα τ' άστρα, που βλέπουμε κάθε βράδυ στον ουρανό ανήκουν στην ξεχωριστή μεγάλη οικογένεια άστρων του δικού μας Γαλαξία. Και όλα αυτά δεν είναι παρά τα γειτονικά μας μόνον άστρα. Γιατί ο Γαλαξίας μας αποτελείται από δεκάδες δισεκατομμύρια ακόμα άστρα, που επειδή είναι πάρα πολύ μακριά από μας φαίνονται ότι σχηματίζουν μια γαλακτόχρωμη αμυδρά φωτισμένη λωρίδα που διασχίζει τον ουρανό της Γης από τη μια άκρη στην άλλη. Διά μέσου των αιώνων αυτή η μεγάλη γαλακτώδης ταινία του ουρανού κέντρισε τόσο τη φαντασία όσο και την περιέργεια του ανθρώπινου νου. Γι' αυτό οι πρώτες εντυπώσεις για τον Γαλαξία μας, όπως φαίνεται από τη Γη, ήταν παράξενες και άλλαζαν από λαό σε λαό, επηρεασμένες από τα σπουδαιότερα στοιχεία του κάθε πολιτισμού. Σήμερα πάντως ένα διαστημικό ταξίδι στο εσωτερικό της αστρικής αυτής πολιτείας των 100 δισεκατομμυρίων άστρων θα μας αποκάλυπτε περιοχές, όπου στο χωνευτήρι των αέριων νεφελωμάτων δημιουργούνται τα υλικά για τη γέννηση νέων άστρων, νέων πλανητών και αυτής ακόμα της ζωής.

 

εικ

Β. Τι είναι το έτος φωτός

 

Όταν πολλές φορές θέλουμε να αναφερθούμε σε κάτι που έχει τεράστιες διαστάσεις λέμε ότι πρόκειται για έναν «αστρονομικό αριθμό», γιατί στην αστρονομία οι αποστάσεις είναι τεράστιες. Γι' αυτό όταν θέλουμε να μετρήσουμε αποστάσεις στην αστρονομία δεν χρησιμοποιούμε το μέτρο ή το χιλιόμετρο ως μονάδα μέτρησης αλλά το έτος φωτός. Το έτος φωτός είναι η απόσταση που καλύπτει μία ακτίνα φωτός σε ένα χρόνο ταξιδεύοντας με την ταχύτητα του φωτός, που είναι περίπου 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο και για την ακρίβεια 299.792,458 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Οπότε το ένα έτος φωτός είναι ίσο με 9,5 περίπου τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα.

 

Ενημερωτικό φυλλάδιο

του Ευγενίδειου Ιδρύματος, 1999

 

1 Γαλαξίας

1 Αστροπύλη [πηγή: Ίδρυμα Ευγενίδου]

1 Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (επίσημος δικτυακός τόπος)

1 Παράθυρο στο σύμπαν - Στους ώμους ενός γίγαντα (βίντεο, 12:45min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]

 

Ερωτήσεις κατανόησης

1 Ο Γαλαξίας μας έχει μόνο τα άστρα που βλέπουμε κάθε βράδυ στον ουρανό;

 

2 Τι θα μας αποκάλυπτε ένα διαστημικό ταξίδι στο εσωτερικό του Γαλαξία μας;

 


139

 

B ΟΡΙΣΜΟΣ

 

εικ

Aκούω και μιλώ

1. Παρακολουθήσατε στην τηλεόραση ένα ντοκιμαντέρ για τον Γαλαξία μας. Ανάμεσα στις άλλες πληροφορίες ακούστηκε και ο όρος «έτη φωτός». Οι γονείς σας σας ζητούν να τους εξηγήσετε τι σημαίνει ο όρος αυτός. Προσπαθήστε να το κάνετε αξιοποιώντας το υλικό του κειμένου 3 και κυρίως το φωτογραφικό υλικό που το συνοδεύει.

 

2. Σε μια επίσκεψη του σχολείου στο Πλανητάριο του Ευγενίδειου Ιδρύματος ακούσατε πώς δημιουργήθηκε ο Ήλιος. Προσπαθήστε να μεταφέρετε αυτές τις πληροφορίες σ' ένα συμμαθητή σας που δεν μπόρεσε να έρθει στην επίσκεψη βασισμένοι στις πληροφορίες του κειμένου 2 και στις φωτογραφίες του Ήλιου που ακολουθούν.

 

περ. «ΓΕΩ», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 27/05/2000

 

1 Το πλανητάριο του Ευγενίδειου Ιδρύματος

 

 

Διαβάζω και γράφω

1. Διαβάζοντας προσεκτικά την παράγραφο «Τι είναι το έτος φωτός» (κείμ. 3) υπογραμμίστε τις λέξεις έτος φωτός. Με ποια λέξη αρχίζει η παρουσίαση του ορισμού; • Η λέξη απόσταση που ακολουθεί αναφέρεται σε κάτι γενικότερο; • Πιστεύετε ότι θα ήταν πλήρης ο ορισμός του έτους φωτός εάν σταματούσαμε σ' αυτή τη λέξη; • Η πρόταση που ακολουθεί που καλύπτει… του φωτός τι έρχεται να διευκρινίσει; • Ακολουθώντας τα ίδια βήματα, φτιάξτε ένα δικό σας ορισμό μιας λέξης που έχει σχέση με το διάστημα.

 

Μαθαίνω ότι:

• Με τον ορισμό προσπαθούμε να προσδιορίσουμε μια λέξη - έννοια διακρίνοντάς την από όλες τις άλλες.

• Η απόδοση του ορισμού μιας έννοιας είναι ιδιαίτερα απαιτητική εργασία αλλά πολύ ενδιαφέρουσα και χρήσιμη για τη γραπτή και προφορική μας επικοινωνία.

• Για την απόδοση ενός απλού ορισμού ξεκινάμε από την έννοια που θα ορίσουμε (την οριστέα έννοια), μεταβαίνουμε σε μια γενικότερη κατηγορία στην οποία εντάσσεται η έννοια (η λέξη αυτή λέγεται γένος) και καταλήγουμε στην παρουσίαση των στοιχείων που διαφοροποιούν την έννοια που ορίζουμε από όλες τις άλλες που ανήκουν στην ίδια κατηγορία. Εντοπίζουμε δηλαδή τη διαφορά που διακρίνει την έννοιά μας από όλες τις υπόλοιπες. Ας δούμε μαζί ένα παράδειγμα:

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Οριστέα έννοιαΓένοςΕιδοποιός διαφορά
μικροσκόπιο (είναι)το όργανοπου μεγεθύνει αντικείμενα πολύ μικρά
για να τα δει το ανθρώπινο μάτι

 

• Εκτός από τους παραπάνω σύντομους ορισμούς υπάρχουν και οι πιο αναλυτικοί. Πιο συγκεκριμένα, αρχίζουμε με ένα σύντομο ορισμό της έννοιας και στη συνέχεια αναπτύσσουμε χωριστά καθένα από τα χαρακτηριστικά της έννοιας (προσέξτε το κείμενο 1 του Τετραδίου Εργασιών ).

 

 

2. Διαβάστε τους παρακάτω ορισμούς, υπογραμμίστε τα βασικά τους στοιχεία (οριστέα έννοια, γένος, ειδοποιός διαφορά) και μεταφέρετέ τα μέσα από τα κείμενα στον πίνακα που υπάρχει.

 

140

 

Κείμενο 4 Τι είναι τα ηφαίστεια;

«Ηφαίστεια ονομάζουμε τους σχηματισμούς του εδάφους που δημιουργούνται όταν το μάγμα –δηλαδή το διάπυρο υλικό που βρίσκεται μέσα στη Γη– βγει στην επιφάνεια με τη μορφή της λάβας σχηματίζοντας συνήθως κωνικής μορφής ψηλά ή χαμηλά βουνά».

 

Γεωγραφία Α΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2003

Κείμενο 5 Ένα πολύ μικρό σωματίδιο!

«Το ηλεκτρόνιο είναι ένα σωματίδιο πολύ μικρότερο και ελαφρύτερο, 2.000 φορές περίπου, από το μικρότερο γνωστό άτομο, το άτομο του υδρογόνου».

 

Φυσική Β΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2003

Κείμενο 6 Ο Αιώνας των Φώτων

«Διαφωτισμός είναι το πνευματικό κίνημα που αναπτύχθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου και κατά τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη για τη βελτίωση του ανθρώπου και την ανάπλαση της κοινωνίας».

 

Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη Γ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2003

Κείμενο 7 [Ως αυτόπτης μάρτυρας]

«Τα Απομνημονεύματα είναι ιστορική διήγηση ή έκθεση γεγονότων που ο συγγραφέας τους τα έζησε ως αυτόπτης μάρτυρας ή πήρε ο ίδιος μέρος σ' αυτά».

 

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2003

 

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

ΚείμενοΟριστέα έννοιαΓένοςΕιδοποιός διαφορά
1   
2   
3   
4   

 

3. Υποθέστε ότι συμμετέχετε σε μια ομάδα της τάξης σας η οποία έχει αναλάβει να φτιάξει ένα μικρό λεξικό με όρους που θα πρέπει να γνωρίζουν όλοι οι μαθητές της τάξης για να κατανοήσουν καλύτερα όλα τα μαθήματα. • Ξεκινήστε προσπαθώντας να ορίσετε τις παρακάτω έννοιες: Σελήνη, σεισμός, φωτόνιο, Μεσαίωνας, ημερολόγιο, θεώρημα (στα Μαθηματικά).

 


 

141

 

Γ Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΑ ΑΛΛΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

 

Στην προηγούμενη ενότητα μάθαμε τι είναι το επιχείρημα και μιλήσαμε για την αξία της επιχειρηματολογίας στην παρουσίαση των απόψεων μας. Σ' αυτή την ενότητα θα καταλάβουμε πόσο σημαντικό είναι να παρουσιάζουμε με επιχειρήματα και με λογική σειρά τις σκέψεις μας σ' όλα τα υπόλοιπα μαθήματα του σχολείου.

 

Κείμενο 8 Η έκλειψη Ηλίου

Η Σελήνη, κατά την περιφορά της γύρω από τη Γη, βρίσκεται ορισμένες φορές σε ευθεία γραμμή ανάμεσα στη Γη και στον Ήλιο. Τότε η σκιά της Σελήνης σχηματίζεται επάνω στη Γη. Γύρω από τη σκοτεινή περιοχή της σκιάς της Σελήνης σχηματίζεται και μια άλλη μεγαλύτερων διαστάσεων, αμυδρά φωτιζόμενη περιοχή. Είναι η περιοχή της παρασκιάς. Η παρασκιά σχηματίζεται, γιατί φτάνει φως μόνο από ορισμένα σημεία του Ηλίου. Όσοι βρίσκονται στην περιοχή της σκιάς της Σελήνης δεν βλέπουν τον Ήλιο· λέμε ότι παρατηρούν μια ολική έκλειψη Ηλίου. Όσοι όμως βρίσκονται στην περιοχή της παρασκιάς βλέπουν ένα μόνο τμήμα του ηλιακού δίσκου. Παρατηρούν μια μερική έκλειψη Ηλίου.

 

eik

 

Φυσική Β΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2003

1 Ολική έκλειψη Ηλίου: Στη σκιά της Σελήνης [πηγή: εφημ. Καθημερινή]

1 Η ιστοσελίδα της NASA για τις εκλείψεις (αγγλόγλωσση) [πηγή: NASA]

 

Aκούω και μιλώ

1. Ο καθηγητής της Φυσικής σάς ζητάει με βάση όσα συζητήσατε και διαβάσατε στο κείμενο 8 να εξηγήσετε στην υπόλοιπη τάξη γιατί τον επόμενο μήνα θα παρατηρήσουμε μία μερική έκλειψη Ηλίου από την Ελλάδα.

 

2. Στη Γεωγραφία (κείμ. 9) έχετε διαβάσει ότι ο Ήλιος είναι πηγή ζωής. Τότε πώς δικαιολογείτε τις συμβουλές των ειδικών «να μην εκθέτετε για πολλή ώρα το σώμα σας στις ακτίνες του ήλιου το καλοκαίρι»; • Απαντήστε σε μια φίλη σας που αγνοεί αυτές τις συμβουλές οργανώνοντας τα επιχειρήματά σας με λογική σειρά.

 

142

 

Κείμενο 10 Ενέργεια από τον ήλιο

 

eik

 

Με τη βοήθεια του παραπάνω ραβδογράμματος απαντήστε στα ερωτήματα:

 

α) Πόσοι περίπου ηλιακοί θερμοσίφωνες πουλήθηκαν κάθε έτος; Συντάξτε έναν πίνακα.

β) Ποιες χρονιές παρουσιάστηκε μείωση πωλήσεων σε σχέση με τις προηγούμενες;

γ) Πότε παρουσιάστηκε η μεγαλύτερη αύξηση πωλήσεων σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά;

δ) Πότε παρουσιάστηκε η μεγαλύτερη επί τοις εκατό αύξηση σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά;

ε) Πόσοι ηλιακοί θερμοσίφωνες λειτουργούσαν μέχρι το τέλος του 1986 στη χώρα μας;

 

 

Μαθηματικά Β' Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2003

 

1 Ηλιακή ενέργεια

1 Οικολογία και κατοικία [πηγή: Οικιακή Οικονομία Β΄ Γυμνασίου]

 

Κείμενο 11 [Ο ήλιος προστάτης]

Ο ήλιος ο ηλιάτορας
ο πετροπαιχνιδιάτορας

από την άκρη των ακρών
κατηφοράει στο Ταίναρο

φωτιά 'ναι το πιγούνι του
Χρυσάφι το πιρούνι του

Οδυσσέας Ελύτης, Ο ήλιος ο ηλιάτορας,
εκδ. Ίκαρος, 1978
eik
Ο θεός Ήλιος προστατεύει τον Τουταγχαμών
και τη βασίλισσα του
περ. «ΓΕΩ»,εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 27/05/2000

143

 

Διαβάζω και γράφω

1. Στο μάθημα των Μαθηματικών δόθηκε το παραπάνω ραβδόγραμμα (κείμ. 10). Προσπαθήστε να το «αποκρυπτογραφήσετε» απαντώντας μεθοδικά στις ερωτήσεις που το συνοδεύουν και συντάξτε μια παράγραφο με στόχο να πείσετε κάποιον ότι τον συμφέρει το άνοιγμα μιας επιχείρησης που πουλά ηλιακούς θερμοσίφωνες.

 

2. Αντλώντας υλικό από τις ιστορικές σας γνώσεις (Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου) για τον πολιτισμό της Αιγύπτου, προσπαθήστε να ερμηνεύσετε την «κυρίαρχη» παρουσία του Ήλιου στην παραπάνω παράσταση (κείμ. 11). • Ποια στοιχεία της παράστασης αυτής (χώρος, ένδυμα κτλ.) δηλώνουν την ανώτερη κοινωνική θέση των συγκεκριμένων προσώπων;

 

3. Ποια εικόνα του Ήλιου μάς δίνει ο Οδυσσέας Ελύτης στο παραπάνω ποίημα;

 

 


 

144

 

Δ ΧΡΗΣΗ ΛΕΞΙΚΩΝ

 

eik Χρήση ηλεκτρονικών λεξικών

 

Κείμενο 12

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

ο ήλιος (ΟΥΣ.) 1. ουράνιο σώμα που φωτίζει και ζεσταίνει τη γη
Ξύπνησε πολύ πρωί για να απολαύσει την ανατολή του ήλιου.
2. το φως του ήλιου, καθώς και το μέρος που φωτίζει και ζεσταίνει ο ήλιος
Μ' έκαψε ο ήλιος.
Κάθισε στον ήλιο για να μαυρίσει
.
3. κίτρινο λουλούδι που μοιάζει στο σχήμα με τον ήλιο και γυρίζει προς αυτόν
Από τους σπόρους του ήλιου βγαίνει το ηλιέλαιο.
ΣΥΝΩΝ.: ηλιοτρόπιο, ηλίανθος

ΣΥΓΓ.: ηλιακός, ηλίαση, ήλιο, λιακάδα, λιάζω, λιαστός, λιακωτό

ΣΥΝΘ.: ηλιοβασίλεμα, ηλιοθεραπεία, ηλιόφως, ηλιοτρόπιο, ηλίανθος, ηλιόσπορος, ηλιόλουστος, ηλιοστάσιο, ευήλιος, ανήλιος, ηλιοκαμένος, ηλιοφάνεια, λιόγερμα, λιοπύρι, λιόφωτο, ανήλιαγος

ΠΡΟΣΟΧΗ: η λέξη ήλιος δεν έχει πληθυντικό αριθμό στην πρώτη και στη δεύτερη σημασία.

 

Άννα Βακαλοπούλου και Άννα Iορδανίδου, Το λεξικό του δημοτικού, εκδ. Πατάκη, 1998

 

Aκούω και μιλώ

1. Δείτε το λήμμα «ήλιος» του λεξικού αυτού που απευθύνεται σε μαθητές του Δημοτικού. Τι τύπου γραμματικές πληροφορίες δίνει για τη λέξη ήλιος; • Πού τις εντοπίζετε;

2. Το λεξικό καταγράφει τρεις σημασίες για τη λέξη ήλιος. Πώς σχετίζονται αυτές οι σημασίες μεταξύ τους;

3. Τι άλλου τύπου πληροφορίες δίνει το λεξικό για τη λέξη ήλιος;

 

 

Μαθαίνω για τα είδη λεξικών

Το λεξικό που είδαμε στο κείμενο 12 είναι ένα ερμηνευτικό λεξικό ελληνικής γλώσσας για μικρά παιδιά και οι πληροφορίες που δίνει είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες των συγκεκριμένων χρηστών. Έτσι, έχουμε χρήστες:

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

• με μητρική γλώσσα τα ελληνικά το λεξικό περιλαμβάνει μόνο ελληνική γλώσσα
• που είναι μικρής ηλικίας το λεξικό χρησιμοποιεί απλή και κατανοητή γλώσσα
• που θέλουν να καταλάβουν τι σημαίνει μια λέξη το λεξικό επεξηγεί τις σημασίες με ορισμούς, συνώνυμα, αντίθετα, παραδείγματα ...
• που θέλουν να δουν πώς γράφεται μια λέξη το λεξικό δίνει την ορθογραφία των λέξεων

 

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Κείμενο 13

 

Κείμενο 14

ήλιος¹ ο [íĨos] 018 γεν. και ηλίου: . φωτεινό ουράνιο σώμα που αποτελεί το κέντρο του πλανητικού συστήματος στο οποίο ανήκει και η γη: Η Γη στρέφεται γύρω από τον άξονά της και γύρω από τον Ήλιο. Έκλειψη ηλίου. Καυτός/λαμπερός/μεσημεριανός/ ~. Ο ~ ζεσταίνει / θερμαίνει / καίει / λάμπει. Ο ~ του μεσονυχτίου, φυσικό φαινόμενο των πολικών περιοχών. Ανατολή / δύση ηλίου. Οι ακτίνες του ήλιου. Βγήκε / βασίλεψε ο ~. Η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου, η Ιαπωνία. II (μτφ.)σε ένδειξη μεγαλοπρέπειας και μεγαλείου: Ο βασιλιάς Ήλιος, ο Λουδοβίκος ΙΔ΄. β. (αστρον.) κάθε ουράνιο σώμα που αποτελεί το κέντρο ενός πλανητικού συστήματος. 2. η ακτινοβολία, το φως, η θερμότητα του ήλιου και το μέρος που φωτίζει και το θερμαίνει ο ήλιος: Το σπίτι έχει πολύ ήλιο/ το λούζει ο ~. Κάθεται με τις ώρες στον ήλιο, για να μαυρίσει. Μ' έκαψε ο ~. Γυαλιά ηλίου. Τον ζάλισε ο ~. Πριν πέσει ο ~, πριν από τη δύση του. ΦΡ ~ με δόντια, για χειμωνιάτικη ηλιόλουστη αλλά παγερή μέρα. δεν έχει στον ήλιο μοίρα, δεν έχει κανένα στήριγμα, καμιά προστασία στη ζωή. μια θέση* στον ήλιο. ζει πίσω από τον ήλιο, απομονωμένος, μακριά από τον κόσμο. (λόγ.) ηλίου φαεινότερον*. (γνωμ.) ο ύπνος* τρέφει το παιδί κι ο ~ το μοσχάρι... [αρχ. ήλιος]

ήλιος² ο: το φυτό ηλίανθος. [< ήλιος¹, επειδή μοιάζει στο σχήμα και στρέφεται προς αυτόν]
  ήλιος (ο) {κ. ηλί-ου· -ων, -ους} 1. ο αστέρας που αποτελεί το κέντρο του ηλιακού συστήματος, γύρω από τον οποίο περιστρέφονται οι πλανήτες και από τον οποίο παίρνουν φως και θερμότητα: φάσμα / ακτινοβολία περιστροφή / πυκνότητα θερμοκρασία του ~ 2. αυτός ο αστέρας, όπως γίνεται αντιληπτός στη γη, σε σχέση με τη θέση του στον ουρανό, τη θερμότητα που παράγει, τον χρόνο κατά τον οποίο γίνεται ορατός κ.λπ.: ο ~ δεν έχει ανατείλει ακόμα // δεν μπορούσε να κοιτάξει τον ~ χωρίς γυαλιά//ο ~ της Ελλάδας//έκλειψη ηλίου (βλ. λ. έκλειψη· ΦΡ. (α) βγαίνει ο ήλιος (i) ανατέλλει, ξεκινά η μέρα: μόλις βγει ο ήλιος, θα ξεκινήσουμε (ii) έχει ηλιοφάνεια (β) η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου η Ιαπωνία […] 3. (συνεκ.) το φως και η θερμότητα που εκπέμπει αυτός ο αστέρας: ο εκτυφλωτικός ~ του μεσημεριού // ο ~ έμπαινε γλυκά από το ανοικτό παράθυρο // βγήκε να ζεσταθεί λιγάκι στον ~ // η άμμος έκαιγε από τον ~ ! (καθημ.) κάθομαι στον ήλιο κάνω ηλιοθεραπεία, εκτίθεμαι στις ηλιακές ακτίνες: κάθεται με τις ώρες στον ήλιο, για να μαυρίσει [...] 4. (συνεκ.) ο ωραίος, ηλιόλουστος καιρός: σήμερα έχει ~, είναι χαρά θεού έξω 5. κάθε αυτόφωτο ουράνιο σώμα, που αποτελεί κέντρο ηλιακού συστήματος: τα άστρα της νύχτας είναι οι ~ άλλων πλανητικών συστημάτων 6. σχέδιο ή συμβολική αναπαράσταση του αστέρα αυτού, π.χ. ως κύκλου περιβεβλημένου με ακτίνες ή ζωγραφισμένου με ανθρώπινα χαρακτηριστικά προσώπου (μάτια, στόμα κ.λπ.): ζωγράφισε έναν ~ στην άκρη του τετραδίου της // ο ~ της Βεργίνας 7. (μτφ.) (α) οτιδήποτε προσεγγίζει τη λάμψη και την αίγλη του αστέρα αυτού: ο ~ της δικαιοσύνης (ο Χριστός) (β) (συχνά και ως προσφώνηση αγαπημένου προσώπου): ήλιε μου! • 8. το φυτό ηλίανθος και το άνθος του (η κεφαλή του) (βλ. λ.) ☞ ΣΧΟΛΙΟ λ. δασύνω, συνίζηση, καινός.
     
    [ETYM. < αρχ. +ἥλιος / ἀέλιος < *σᾶFέλιος < I.E. *sawel-«ήλιος», πβ. σανσκρ. Sũra-, λατ. Sol, γαλλ. Soleil, ιρλ. Skil. γοτθ.sũil, sunno, γερμ. Sonne, αγγλ. sun κ.ά. Παράγ. ἀπηλιώτης (βλ. λ.)].
Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής,
Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, 1999 (1η ανατύπωση)
  Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας,
Γ. Μπαμπινιώτη, Ιούλιος 1998 (επανεκτύπωση) (απόσπασμα)
προφορά
σημασίες
διαφοροποίηση σημασίας
επιστημονικός κλάδος
φράσεις
ετυμολογία
δύο λήμματα
 
κλίση
σημασίες
φράσεις
επίπεδο γλώσσας
☐ ετυμολογία

 

145

 

Κείμενο 15

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

ήλι-ος nn {18D} (και ή-λιος) {18B} 1. sun: έχω τον ήλιο στα μάτια μου,have the sun is one's eyes. κάθομαι στον ήλιο, sit in the sun. μην κάθεσαι στον ήλιο / φύγε από τον ήλιο! Come out of the sun. σηκώνομαι με την ανατολή του ~ ου, rise with the sun, τράβα τις κουρτίνες να κλείσεις τον ήλιο / να μπει μέσα ο ήλιος, draw the curtains to shut out / to let in the sun. ο ~ ος του μεσονυχτίου, the midnight sun, καπέλο του ήλιου, sun-bonnet, sunhat. κάσκα του ήλιου, sunhelmet. γυαλιά ~ ου, sunglasses. Ομπρέλα του ήλιου, sunshade.   έντα του ήλιου, sun-awning. Ο θεός - ~ ος, the sun-god. (Π.Δ.) ο ~ ος της δικαιοσύνης, the sun of righteousness. θα 'χουμε ήλιο ή βροχή αύριο; will it be sunny or wet tomorrow? η γάτα έψαχνε για λίγο ήλιο, the cat was looking for a sunny spot / for a suntrap, δεν έχω μοίρα στον ήλιο, have no place in the sun, ουδέν κρυπτόν υπό τον ~ ον*, murder wiil out. 2. βοτ. sunflower.
σημασίες
παράδειγμα και μετάφραση του παραδείγματος
επιστημονικός κλάδος
  Λεξικό Oxford, Greek-English Learner's Dictionary, D.N. Stavropoulos & A. S. Hornby, Oxford University Press 1977

 

Κείμενο 16

417. ΣΥΜΠΑΝ
[…]
418. ΑΣΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΙ
[…]
419. ΗΛΙΟΣ
Οὐσἥλιος. [ποιητ.] ἅρμα ἡλίου, ἄστρον τῆς ἡμέρας, μύδρος διάπυρος, Φαέθων, Φοῖβος, Φοῖβος Ἀπόλλων, Ὑπερίων | δίσκος τοῦ ἡλίου. [ἡ φωτεινή ἐπιφάνειά του] φωτόσφαιρα, φωτοσφαῖρα | κηλῖδες ἡλίου, <ἡλιόφως, 770>.
ἀνατολή ἡλίου, κ. λιόβγαλμα | δύσις ἡλίου, δυσμαί, κ. δύση, γέρμα-, γύρισμα- τοῦ ἥλιου, (ἡλιο)βασίλεμα, ἡλιόγερμα.
Ρ.ἀμ. <ἀνατέλλω, 418>, <μεσουρανῶ, 421>, <δύω, 418>.
Ἐπίθ. ἡλιακός. [ὁ παρά τον ἥλιον] παρήλιος, <ἀνήλιος, 770>.
[…]
ΕΙΔΗ ΦΥΤΩΝ
511. ΚΟΣΜΗΤΙΚΑ
Οὐσ. αἰγό-, κ. ἁγιό-κλημα | ἀκακία ἡ φαρνεσιανή, κ. γαζία | ἀκακία τῆς Κωνσταντινουπόλεως, κ. γκιουλμπρισίμι | ἀλθαία ἡ ροδανθής, κ. δεντρομολόχα | ἀμάραντον, κ. σταθούρι | ἀνεμώνη, κ. ἀγριοπαπαρούνα | ἀντίρρινον, λυκόστομο, σκυλάκι | βαλσαμίνη, κ. σκουλαρίκια τῆς βασίλισσας | βατράχιον, κ. νεραγκούλα | βεγονία, κ. μπιγκόνια | γαρδενία, κ. γαρδένια | γεράνι(ον)! γλαδίολος, κ. γλαδιόλα, γκλαγέλ, | δάλεια, κ. ντάλια | δαφνοκέρασος (ἡ), νήριον, κ. ροδοδ-άφνη, -αφνιά, πικροδάφνη | ἡλίανθος, κ. ἥλιος|ἡλιοτρόπιον, κ. λιόδρομο, λιοστρόφι | ἴασμος, κ. γιασεμί | ἴασμος ὁ ἀραβικός, κ. φούλι | ἰξός, κ. μελιός, γκί | ἴον το ἄγριον, κ. γιοφύλλι | ἴον το εὔοσμον, κ. γιούλι | μανουσάκι, μενεξές. [το ἄνθος] ἴανθος (ὁ) | ἴον το τρίχρουν, κ. πανσές | ἶρις (ἡ), κ. κρίνος | κάκτος | καμέλια | κρίνον, κ. κρίνος | κυκλάμινον, κ. κυκλαμιά, λαγουδάκι | λείλιον, λείριον | λευκάνθεμον, κ. αστ-, ασπ-ρολούλουδο, ἄστρο, μαργαρίτα | ματθαιολία, κ. βιόλα, βιολέτα | μελία ἡ ἀζεδαράχη, κ. πασχαλιά | μήκων ἡ ροιάς, κ. λαλές, παπαρούνα | μιμηλή-, μιμόζα- ἡ αἰδήμων, κ. μή μου ἅπτου | μυοσώτις, κ. μή με λησμόνει | μυρσίνη, μύρτος (ή), κ. (σ)μυρτιά | νάρκισσος, κ. ζαμπάκι, μανουσάκι | νοῦφαρ, νυμφαία, κ. ν(ο)ύφαρο | ἀρτανσία, ὀρτενσία, ὀρτάντζα | πελαργόνιον, κ. ἀμπαρόριζα | πολυανθές το κονδυλόρριζον, κ. για-, δια-τσέντο | πυράκανθα I ροδῆ, κ. ροδωνιά, τριανταφυλλιά. [το ἄνθος] ρόδον, κ. τριαντάφυλλο. [ποικιλ.] ἑκατόμφυλλον | ροδόδενδρον | σχοῖνος ὁ μόλλειος, κ. (ψευτο)πιπεριά | ταγήτης, ταγίτης, κ. κατιφές τουλίπ-η, κ. -α | ὑάκινθος, κ. ζουμπούλι | φουξία, κ. φούξια | χρυσάνθεμον. '

Επιθ. ροδοστεφ-ανωμένος, -άνωτος, -ής | ροδοσκέπαστος | ροδοειδής. [ἀποτελούμενος ἐκ ρόδων] ρόδινος, κ. τριανταφυλ-λένιος, <ροδόχρους, 782.

 

Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της Νεοελληνικής Γλώσσης του Θεολ. Βοσταντζόγλου, 1990 (2η έκδοση)

ρήματα σχετικά με τον ήλιο

παράγωγα επίθετα

146

 

Τι μπορώ να βρω στα λεξικά

 

Υπάρχουν διάφορα είδη λεξικών, που διαφέρουν ως προς τις γλώσσες που καλύπτουν, την οργάνωση του περιεχομένου τους, τις πληροφορίες που δίνουν για κάθε λέξη κτλ.
Τι πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς σε ένα λεξικό;
Ανάλογα με το είδος του λεξικού, μπορεί κανείς να αναζητήσει διάφορες πληροφορίες για κάποια λέξη, όπως:
• ορθογραφία
• σημασία ή σημασίες
• συλλαβισμό
• προφορά
• ετυμολογία
• συνώνυμα
• αντίθετα
• γραμματικές πληροφορίες
[μέρος του λόγου, κλίση, σύνταξη]
• χρήση [επίπεδο γλώσσας]
• επιστημονικό τομέα [στο λεξιλόγιο
του οποίου ανήκει η λέξη]
• παραδείγματα χρήσης
• εκφράσεις, παροιμίες, φράσεις
• μετάφραση σε άλλη γλώσσα

 

Διαβάζω και γράφω

1. Δείτε τα λήμματα των λεξικών των κειμένων 13 και 14. Αναλύουν με τον ίδιο τρόπο τις σημασίες της λέξης ήλιος;

• Πού, κατά τη γνώμη σας, οφείλεται η διάκριση που κάνει το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη σε ήλιος¹ και ήλιος²;

 

2. Με ποιο τρόπο κατατάσσει τις δύο αυτές σημασίες το λεξικό του Βοσταντζόγλου (κείμ. 16); • Για ποιο λόγο;

3. Υποθέστε ότι συμμετέχετε στην ομάδα σύνταξης ενός λεξικού. Επιλέξτε μία από τις παρακάτω λέξεις και φτιάξτε το λήμμα της: διάστημα, γαλαξίας, άστρο. • Χρησιμοποιήστε ως πηγές το βιβλίο της Γεωγραφίας καθώς και άλλα λεξικά (έντυπα, ηλεκτρονικά και διαθέσιμα στο διαδίκτυο).

 

 

 


 

Ε ΛEΞIΛOΓIO

Στα υπόλοιπα μαθήματα του σχολείου δεν αρκεί η κατοχή γνώσεων. Χρειάζεται και η χρήση του κατάλληλου λεξιλογίου. Γι' αυτό, σε συνεργασία σε πρώτη φάση με τους καθηγητές των Μαθηματικών, της Φυσικής, της Ιστορίας και των Θρησκευτικών συγκεντρώστε ειδικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται σε κάθε μάθημα.

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

ΜαθηματικάΦυσικήΙστορίαΘρησκευτικά
    

 

 


 

147

 

ΣΤ ΔPAΣTHPIOTHTEΣ ΠAPAΓΩΓHΣ ΛOΓOY

Aκούω και μιλώ

εικ

1. Παρακολουθήσατε στον κινηματογράφο μια ταινία επιστημονικής φαντασίας (όπως αυτή στη διπλανή αφίσα) που σας άρεσε ιδιαίτερα. Παρουσιάστε την υπόθεση του έργου στην παρέα σας και στη συνέχεια σταθείτε ιδιαίτερα στα ειδικά εφέ της ταινίας.

 

2. Αφού τους αναλύσατε γιατί σας άρεσε η ταινία, η συζήτηση επεκτείνεται στο αν υπάρχει ζωή στο Διάστημα. Χωρισμένοι σε δύο ομάδες, παρουσιάστε η κάθε πλευρά τα επιχειρήματά της.

 

 

Διαβάζω και γράφω

1. Στην πόλη σας διοργανώνεται ένας διαγωνισμός για τη συγγραφή διηγήματος επιστημονικής φαντασίας. Θέλοντας να συμμετάσχετε στον διαγωνισμό, γράφετε ένα τέτοιο διήγημα με κεντρικό πρωταγωνιστή τον εαυτό σας.

2. Έπειτα από μια επίσκεψη της τάξης σας στο Πλανητάριο και τη μελέτη αρκετών άρθρων, συζητάτε αν έχει νόημα η εξερεύνηση του διαστήματος και τα ποσά που ξοδεύονται γι' αυτή, τη στιγμή που στη Γη υπάρχουν τόσα προβλήματα (πείνα, φτώχεια κτλ.). • Σ' ένα κείμενο 2-3 παραγράφων επιχειρηματολογήστε καταγράφοντας τη θέση σας.

 

 

Διαθεματική εργασία

εικ

• Μετά τη σύντομη περιήγηση (είτε μέσα από κείμενα είτε μέσα από ψηφιακό υλικό) στον μαγικό κόσμο του διαστήματος, αποφασίσατε ως τάξη να οργανώσετε μια έκθεση με θέμα: «Ο μαγικός κόσμος του Σύμπαντος ως πηγή έμπνευσης για τον ανθρώπινο πολιτισμό».

 

Χωρισμένοι σε ομάδες:

 

1. Συλλέξτε ποικίλο υλικό (κείμενα, φωτογραφικό υλικό κτλ.) για το πώς «έβλεπαν» το Σύμπαν οι λαοί κατά την αρχαιότητα (Αρχαίοι Έλληνες, Ανατολικοί λαοί κτλ.)

 

2. Συγκεντρώστε ποικίλο υλικό για τη σχέση του πολιτισμού της εποχής μας με το Διάστημα (λογοτεχνικά κείμενα επιστημονικής φαντασίας, κινηματογραφικό υλικό κτλ.).

 

3. Οργανώστε μια επίσκεψη στο Πλανητάριο ή στο Εθνικό Αστεροσκοπείο με βάση τα ενδιαφέροντα των μαθητών της τάξης και τις πληροφορίες που θα αντλήσετε από τους παρακάτω δικτυακούς τόπους.

 

148

 

Χωριστείτε σε ομάδες. Σε συνεργασία με καθηγητές σας διάφορων ειδικοτήτων επιλέξτε ένα κεφάλαιο από το σχετικό σχολικό βιβλίο. • Εντοπίστε τους επιστημονικούς όρους που περιέχονται σε αυτό το κεφάλαιο και καταγράψτε τους. • Στη συνέχεια, δημιουργήστε ένα μικρό λεξικό με τους ορισμούς αυτών των όρων. Ως πηγές μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το ίδιο το βιβλίο σας, λεξικά, έντυπα ή ηλεκτρονικά, και το διαδίκτυο.

 

Χρήσιμες ηλεκτρονικές διευθύνσεις

 

eik (το Πλανητάριο του Ευγενίδειου Ιδρύματος)

eik (το Ινστιτούτο Αστρονομίας και Αστροφυσικής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών)

eik (διεθνής δικτυακός τόπος για θέματα αστρονομίας)

 

Ελληνικά και δίγλωσσα λεξικά και γλωσσάρια στο διαδίκτυο (ενδεικτικός κατάλογος)

eik (τα διαδικτυακά λεξικά του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας)

eik - Κύπρος Νετ


AΣ ΘYMHΘOYME TI MAΘAME Σ' AYTHΝ THN ENOTHTA

Δες εδώ

 

Κάνε ανακεφαλαίωση της ύλης λύνοντας σταυρόλεξο

 


 

70

 

Τετράδιο εργασιών

Ορισμός

Κείμενο 1 [Το άστρο της ημέρας]

Σε απόσταση 150 εκατομμυρίων χιλιομέτρων είναι το πλησιέστερο σε μας άστρο του Ήλιου και παρ’ όλα αυτά το φως του χρειάζεται πάνω από 8 λεπτά για να φτάσει από εκεί μέχρις εδώ, έστω κι αν τρέχει με 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Σκεφτείτε επίσης ότι τα υλικά των 9 πλανητών με τους δεκάδες δορυφόρους τους και τα εκατομμύρια των αστεροειδών και κομητών δεν αποτελούν παρά μια απειροελάχιστη παρωνυχίδα του. Σήμερα δηλαδή γνωρίζουμε ότι ο Ήλιος, με διάμετρο 1.390.000 χιλιομέτρων, περιλαμβάνει το 99,8 % όλων των υλικών του ηλιακού μας συστήματος, ενώ σε σύγκριση με τη Γη μας οι δραστηριότητές του είναι τεραστίων διαστάσεων. Πολλά μάλιστα από τα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται πάνω στον Ήλιο κάνουν τον πλανήτη μας να μοιάζει με κόκκο άμμου στα αγριεμένα κύματα ενός ωκεανού.

Aυτό μάλιστα γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στη διάρκεια έντονης ηλιακής δραστηριότητας, η οποία σηματοδοτείται με την εμφάνιση ενός αυξημένου αριθμού σκοτεινών κηλίδων στην επιφάνεια του Ήλιου που ονομάζεται φωτόσφαιρα και έχει πάχος περίπου 400 χιλιομέτρων. Στη φωτόσφαιρα επικρατεί θερμοκρασία 6.000 βαθμών Kελσίου, ενώ η θερμοκρασία των σκοτεινών κηλίδων περιορίζεται στους 3.000 βαθμούς περίπου. Γι’ αυτό άλλωστε και είναι σκοτεινές σε σύγκριση με τις θερμότερες γύρω περιοχές. Tο μέγεθός τους κυμαίνεται και φτάνει τα αρκετά δισεκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα και εμφανίζονται συνήθως σε ζεύγη και ομάδες που δημιουργούν μαγνητικά πεδία και διαρκούν αρκετές εβδομάδες. O επαναλαμβανόμενος 11ετής κύκλος των κηλίδων ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά πριν από περίπου 150 χρόνια, αν και η πρώτη παρατήρησή τους έγινε από τον Γαλιλαίο με το μικρό του τηλεσκόπιο. Λέγεται μάλιστα ότι ο περίφημος αυτός αστρονόμος έχασε το φως του εξαιτίας αυτών των παρατηρήσεών του.

 

Διον. Σιμόπουλος, «Ήλιε, ήλιε, αρχηγέ…», περ. «ΓΕΩ», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 27/5/2000

 

eik

 

71

 

eik

 

1 Αυτή τη βδομάδα συναντήσατε σε διαφορετικά βιβλία του σχολείου τους παρακάτω ορισμούς. • Διαβάστε τους και με τη βοήθεια του λεξικού και συμπληρώστε το βασικό στοιχείο που λείπει (οριστέα έννοια, γένος, ειδοποιός διαφορά).

α. ... είναι μορφή ενέργειας που προέρχεται από τον Ήλιο.

β. Ουράνιο σώμα είναι κάθε στερεό σώμα που ...

γ. Πυρηνική ενέργεια ονομάζεται ... η οποία δημιουργείται από τη διάσπαση του πυρήνα ορισμένων ατόμων χημικών στοιχείων.

δ. ... ονομάζεται ο αχανής χώρος στον οποίο κινούνται τα ουράνια σώματα.

ε. Αναγέννηση ονομάζεται η περίοδος του Δυτικού πολιτισμού η οποία χαρακτηρίζεται ...

 

2 Εντοπίστε στο κείμενο 1 τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται ένας αναλυτικός ορισμός του Ήλιου. • Στη συνέχεια γράψτε έναν σύντομο και έναν πληρέστερο ορισμό της Σελήνης παρατηρώντας και το παραπάνω φωτογραφικό υλικό.

 

3 Για την έκθεση που θα διοργανώσετε (Διαθεματική εργασία) χρειάστηκε να φτιάξετε ένα ενημερωτικό φυλλάδιο το οποίο στο τέλος θα περιέχει ένα σύντομο γλωσσάρι. Με τη συνεργασία ενός συμμαθητή ή συμμαθήτριας γράψτε στο γλωσσάρι τους ορισμούς των εννοιών: δορυφόρος, ταινία επιστημονικής φαντασίας, πολιτισμός, ατμόσφαιρα.

 


72

 

Β Η επιχειρηματολογία στα άλλα μαθήματα

Kείμενο 2 O κύκλος του νερού

 

eik

 

Γεωγραφία Α΄ Γυμνασίου, OEΔB, 1997

 

 Σε μια σχολική εκδήλωση, η οποία διοργανώνεται στο πλαίσιο ενός προγράμματος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, μιλήστε για τη σημασία του νερού στη ζωή μας και εξηγήστε τον κύκλο του νερού δείχνοντας ταυτόχρονα το κείμενο 2.

 


73

 

Kείμενο 3 [H ηλιακή ενέργεια στη Γη]

Τι γίνεται η ηλιακή ενέργεια που φτάνει στη Γη; Η απάντηση είναι ότι «αποταμιεύεται» άμεσα στο φυσικό περιβάλλον μας. Ακόμα, η ηλιακή ενέργεια είναι η αιτία για μια σειρά από φυσικές διαδικασίες, όπως είναι η δημιουργία των ανέμων και των κυμάτων, η εξάτμιση του νερού, η φωτοσύνθεση. Είναι επίσης η αιτία που διατηρείται σταθερή κατά μέσο όρο η θερμοκρασία του πλανήτη μας. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες και ύστερα από πολλές ενεργειακές μετατροπές η ηλιακή ενέργεια εμφανίζεται πάλι εμμέσως, είτε ως ενέργεια κίνησης με τους ανέμους και τα ρέοντα νερά είτε ως ενέργεια αποθηκευμένη σε χημική μορφή στις τροφές, στο ξύλο, στα ορυκτά καύσιμα και αλλού.

 

eik

 

Γεωγραφία Α΄ Γυμνασίου, OEΔB, 2003

 

 Με ποια επιχειρήματα θα απαντούσατε σε κάποιον ο οποίος ισχυρίζεται ότι η ηλιακή ενέργεια που φτάνει στη Γη χάνεται; • Στην απάντησή σας, η οποία πρέπει να έχει λογική οργάνωση, αξιοποιήστε το υλικό του κειμένου 3.

 


74

 

Γ Xρήση λεξικών

Kείμενο 4

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

ήλιος, ο [αρχ.], το γνωστό ουράνιο σώμα, κέντρο του πλανητικού συστήματος (και κάθε απλανής αστέρας που μπορεί να είναι κέντρο άλλου πλανητικού συστήματος), το φως, η θερμότητα ή η ακτινοβολία του ήλιου, το φυτό ηλίανθος. ΠAPAΓΩΓA: ηλιάζω και λιάζω, εκθέτω στον ήλιο· ηλιακός, ή, ό, ο σχετικός με τον ήλιο· ηλιακός, ο, τόπος που ηλιάζουν τα σύκα, (κρεβ(β)αταριά· ηλίαση, η, πάθηση οφειλόμενη στην ηλιακή θερμότητα. ΣYNΘETA: ηλίανθος, ο, φυτό της οικογένειας των συνθέτων, γνωστότερο είδος ο ήλιος ο ετήσιος, με το κίτρινο άνθος και τα ελαιοφόρα σπέρματα, ήλιος· ηλιοβασίλεμα, το, η δύση του ήλιου· ηλιόβλητος, η, ο, προσβαλλόμενος από τον ήλιο· ηλιοβολία, η, η ακτινοβολία του ήλιου· ηλιογέννητη, η, παιδί του ήλιου, κόρη πανέμορφη· ηλιογράφος, ο, όργανο για τη μέτρηση της ηλιοφάνειας· ηλιοθεραπεία, η, χρήση της ηλιακής ακτινοβολίας για θεραπευτικούς σκοπούς (ή και για μαύρισμα του σώματος)· ηλιοκεντρικός, ή, ό, ο δεχόμενος τον   ήλιο ως κέντρο του κόσμου (π.χ. ηλιοκεντρική θεωρία των Aριστάρχου και Kοπερνίκου)· ηλιόλουστος, η, ο, αυτός που τον λούζει, τον χτυπά ευεργετικά ο ήλιος· ηλιόλουτρο, το, έκθεση του σώματος γυμνού στην επίδραση των ηλιακών ακτίνων για θεραπευτικούς σκοπούς· ηλιοστάλαχτος, η, αυτός που στάζει ήλιο, ολόφωτος· ηλιοστάσιο, το, καθένα από τα δύο σημεία της εκλειπτικής που έχουν τη μέγιστη απόσταση από τον ουράνιο ισημερινό (θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο)· ηλιοτρόπιο, το, φυτό ποώδες ή θαμνώδες, κοσμητικό, συχνά μελιγόνο των τροπικών κυρίως χωρών (στην Eλλάδα είναι γνωστό ως λιοτρόπι, λιοστρόφι, μελισσόχορτο), χρωστική ουσία εξαγόμενη από λειχήνες, όργανο γεωδαιτικό για σκοπεύσεις, ημιπολύτιμος λίθος· ηλιοτροπισμός, ο, η ιδιότητα των φυτών να στρέφονται προς τον ήλιο, φωτοτροπισμός· ηλιοφάνεια, η, το φαινόμενο να είναι ορατός και αισθητός ο ήλιος χωρίς να τον κρύβουν τα σύννεφα.

 

Aπό το Λεξικό της Νεοελληνικής του Παν. X. Δορμπαράκη, εκδ. Σπουδή, 1999

 

1 Το Λεξικό της Νεοελληνικής του Δορμπαράκη οργανώνει το λημματολόγιο (κατάλογο λέξεων) που περιλαμβάνει σε ετυμολογικές οικογένειες, βάζοντας μαζί με κάθε λέξη τα παράγωγά της, καθώς και τα σύνθετα με τη λέξη αυτή. Παίρνοντας ως αφετηρία το λήμμα ήλιος, αλλάξτε τη δομή του λεξικού, ώστε να το μετατρέψετε σε ένα αλφαβητικά οργανωμένο ερμηνευτικό λεξικό.

 

2 Συγκρίνετε το λήμμα άστρο στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη και στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη. • Διακρίνουν τις ίδιες σημασίες; • Πώς τις οργανώνουν;