Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

Στόχοι

Στόχοι αυτής της ενότητας, που προτείνουμε να διδαχθεί σε 6 ώρες, είναι οι μαθητές:

• Να συζητήσουν για σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα, να προβληματιστούν για τις αιτίες που τα προκαλούν και να αναζητήσουν προτάσεις αντιμετώπισής τους.

• Να μάθουν να σχηματίζουν μετοχές και να εξοικειωθούν με τα είδη τους.

• Να αντιληφθούν τη διαφορά της γνήσιας από την καταχρηστική σύνθεση.

• Να μάθουν να ξεχωρίζουν τα παρασύνθετα και τα πολυλεκτικά σύνθετα.

• Να κατανοήσουν τα επιχειρήματα ενός ομιλητή και να κρίνουν τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει.

• Να αναπτύσσουν σταδιακά, γραπτά και προφορικά, κείμενα με επιχειρηματολογία τα οποία θα αναφέρονται σε θέματα που περιέχουν αφηρημένες έννοιες.

Β. ΟΙ ΜΕΤΟΧΕΣ

α. Θεωρητικό μέρος

Β.1 Οι μετοχές στην ενεργητική και παθητική φωνή

Στη σύγχρονη γλώσσα, τη λειτουργία της ενεργητικής επιρρηματικής μετοχής επιτελούν οι τύποι σε -οντας/-ώντας, η πιο συνηθισμένη όμως μορφή μετοχής είναι η μετοχή του παθητικού παρακειμένου σε -μένος, -η, -ο, γιατί συγκεντρώνει στον ίδιο τύπο ιδιότητες ονοματικές, κυρίως επιθέτου (τρία γένη, αριθμό και πτώση), και ρηματικές (συντελεσμένο/τέλειο ποιόν ενέργειας, φωνή/διάθεση). Μερικές παθητικές μετοχές έχουν ένα σύμφωνο που προηγείται της κατάληξης -μένος, ενώ άλλες δεν έχουν.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα κύρια ομαλά πρότυπα για το σχηματισμό της παθητικής μετοχής από το αοριστικό παθητικό θέμα ή, στην περίπτωση των ρημάτων που δεν έχουν αοριστικό παθητικό θέμα, από αυτό που θα μπορούσε να ήταν, με παραδείγματα για κάθε περίπτωση:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Τα ρήματα που λήγουν σε -εύω μπορούν να σχηματίζουν την παθητική μετοχή ή σε –ευμένος ή σε -εμένος, π.χ. κυριευμένος, μαζεμένος.

Όσων το ενεστωτικό θέμα τους λήγει σε -αιν- ή -υν- παρουσιάζουν ειδικά προβλήματα. Οι περισσότερες παθητικές μετοχές λήγουν σε -υσμένος, π.χ. απομακρυσμένος, αλλά και σε -υμένος, π.χ. ενθαρρυμένος, -ασμένος, π.χ. απολυμασμένος, υφασμένος, -αμένος, π.χ. πεθαμένος, -ημένος, π.χ. αυξημένος.

Άλλες μετοχές παρακειμένου σε -μένος, -η, -ο σχηματίζονται με το λεγόμενο αναδιπλασιασμό (επανάληψη του αρκτικού συμφώνου με ε), π.χ.:

Όλες οι ενέργειες είναι εγκεκριμένες από το Υπουργείο.

Ύστερα από τις επιθέσεις που δέχτηκε, αισθάνεται πολύ προσβεβλημένος.

Μερικές μετοχές από ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή από ρ, ζ, ξ, ψ, δύο σύμφωνα (πλην κ, π, τ/β, δ, γ/φ, θ, χ + λ/ρ) ή από τρία σύμφωνα, αντί αναδιπλασιασμού, εμφανίζονται με τη λεγόμενη αύξηση, π.χ.:

αποστάζω – απεσταγμένος, διασπείρω – διεσπαρμένος.

Σε τυπικές μορφές γραπτής επικοινωνίας (επιστημονικά κείμενα, εφημερίδες κτλ.) χρησιμοποιούνται μετοχές προερχόμενες από την καθαρεύουσα.

Η ενεργητική μετοχή ενεστώτα σχηματίζεται με την προσθήκη των καταλήξεων -ων, -ουσα, -ον ή -ών, -ώσα, -ων ή -ών, -ούσα, -ούν, ανάλογα με τη συζυγία του ρήματος, π.χ. Υπάρχουν τρελοί που την τρέλα τους την εκμεταλλεύονται οι καιροφυλακτούντες γνωστικοί.

Η ενεργητική παρελθοντική μετοχή σχηματίζεται με την προσθήκη της κατάληξης -ας, -ασα, -αν στο αοριστικό θέμα, π.χ. Οι επιζήσαντες προσκυνητές ενίσχυσαν αυτή την υποψία.

Η παθητική μετοχή ενεστώτα σχηματίζεται με την προσθήκη της κατάληξης -όμενος, -όμενη/-ομένη, -όμενο ή -ούμενος, -ούμενη, -ούμενο στο ενεστωτικό θέμα, π.χ. Όλες οι παρεχόμενες υπηρεσίες είναι άριστες. Αν προέρχεται από λόγιο ρήμα της β’συζυγίας, δεν ακολουθεί τον κανόνα και έχει κατάληξη -ώμενος, -ώμενη, -ώμενο, π.χ. τα τιμώμενα πρόσωπα, η περισπώμενη λέξη.

Η παθητική παρελθοντική μετοχή σχηματίζεται με την προσθήκη της κατάληξης -θείς, -θείσα, -θέν στο αοριστικό θέμα, π.χ. Οι επαναπατρισθέντες έχουν τη μέριμνα του κράτους.

Τις περισσότερες φορές οι παραπάνω μετοχές συνοδεύονται από άρθρο και ισοδυναμούν με αναφορικές προτάσεις. Έτσι το κείμενο αποκτά μια πιο συνεπτυγμένη μορφή και δεν περιέχει επαναλήψεις προτάσεων με το που ή το οποίος: οι καιροφυλακτούντες (αυτοί που καιροφυλακτούν), οι επιζήσαντες (όσοι επέζησαν), οι παρεχόμενες (που παρέχονται), οι επαναπατρισθέντες (αυτοί που επαναπατρίστηκαν).

Β.2 Επιθετική και επιρρηματική μετοχή

α. Η μετοχή σε -οντας ή -ώντας που είναι μονάχα επιρρηματική:

• Αναλύεται ανάλογα με τη σημασία της σε πρόταση: χρονική (Μπαίνοντας στην εκκλησία, άναψα ένα κερί), αιτιολογική (Ξέροντας πως δεν θα έρθει, έφυγα), υποθετική (Ο μαθητής μελετώντας δεν έχει φόβο να χάσει τη χρονιά του) και εναντιωματική (Σαράντα χρόνια φυσώντας δεν μπόρεσα να τον ρίξω τον πύργο). Η τροπική μετοχή μπορεί να αντικατασταθεί από εμπρόθετο προσδιορισμό (Πήγε στη δουλειά του περπατώντας).

• Έχει πάντοτε σχεδόν το ίδιο υποκείμενο με το ρήμα που προσδιορίζει και λέγεται συνημμένη (Τρώγω διαβάζοντας εφημερίδα). Όταν όμως προσδιορίζει ολόκληρη την πρόταση στην οποία ανήκει, έχει δικό της υποκείμενο ή φαίνεται να μην έχει καθόλου υποκείμενο και λέγεται απόλυτη (Ξημερώνοντας Χριστούγεννα, έφτασε το βαπόρι).

β. Η μετοχή του παθητικού ενεστώτα χρησιμοποιείται ως:

• Επιθετικός προσδιορισμός (Οι εργαζόμενες γυναίκες κουράζονται πολύ),

• Κατηγορηματικός προσδιορισμός (Πέρασε ένα γέρος καλοστεκούμενος),

• Κατηγορούμενο (Αυτά τα προϊόντα είναι εισαγόμενα).

γ. Η μετοχή του παθητικού παρακειμένου χρησιμοποιείται ως:

• Επιθετικός προσδιορισμός (Οι βαμμένοι τοίχοι λερώθηκαν),

• Κατηγορηματικός προσδιορισμός (Προχωρούσε με υψωμένα τα χέρια),

• Κατηγορούμενο (Φαίνεται ξενυχτισμένος).

Οι μετοχές του παθητικού ενεστώτα και παρακειμένου μερικές φορές χρησιμοποιούνται και σε θέση ουσιαστικού (υποκείμενο, αντικείμενο κτλ.) (Οι εργαζόμενοι ζήτησαν μεγαλύτερες αυξήσεις από αυτές που ανακοίνωσε ο υπουργός).

β. Διδακτικές οδηγίες

Στόχος του κεφαλαίου είναι οι μαθητές να μπορούν να σχηματίζουν τη μετοχή ενός ρήματος όταν τους ζητείται και να αναγνωρίζουν σε καθεμιά το χρόνο και τη φωνή της. Επίσης αναγκαίο είναι να διακρίνουν την επιρρηματική από την επιθετική μετοχή και το ρόλο της μέσα στην πρόταση. Διαβάζοντας και απαντώντας στις ασκήσεις του βιβλίου οι μαθητές κατανοούν ποιες είναι κλιτές και ποιες όχι. Επίσης και στο Τετράδιο Εργασιών υπάρχουν αρκετές ασκήσεις, όπου φαίνεται πώς αντικαθιστά η επιρρηματική μετοχή την επιρρηματική πρόταση ή η επιθετική μετοχή τα επίθετα.

Παράλληλα με τη θεωρία που δίνεται, πρέπει ο διδάσκων να καθοδηγήσει τους μαθητές να διαβάσουν τα σχετικά κεφάλαια στη σχολική Γραμματική. Μπορεί ακόμα να χρησιμοποιήσει τις επιπλέον πληροφορίες ή να δώσει φωτοτυπημένο τον πίνακα σχηματισμού των μετοχών, που δίνεται στο θεωρητικό μέρος, ανάλογα πάντα με το επίπεδο της τάξης. Στην πορεία ίσως χρησιμοποιήσει κι άλλες μετοχές από τα υπάρχοντα κείμενα ή ακόμα και από κείμενα δικής του επιλογής, αν πιστεύει ότι εξυπηρετούν το μάθημα.

Γ . ΠΑΡΑΣΥΝΘΕΤΑ. ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ

α. Θεωρητικό μέρος

Γ.1 Παρασύνθετα

Οι παρασύνθετες λέξεις σχηματίζονται με τη διαδικασία της παραγωγής, σύμφωνα με την οποία προστίθεται ένα παραγωγικό επίθημα, στην περίπτωση αυτή όχι σε απλή λέξη αλλά σε σύνθετη: χασομέρης → χασομερώ.

Είναι πολύ εύκολο να γίνει παρανόηση και να αναλυθεί μία παρασύνθετη λέξη ως σύνθετη, πολύ περισσότερο δεν όταν αναλύοντάς την στα υποτιθέμενα δύο συνθετικά προκύπτει υπάρχουσα λέξη της Ελληνικής. Έτσι π.χ. μπορεί κανείς να υποθέσει ότι η λέξη καλωσόρισμα είναι σύνθετη από τα καλώς και όρισμα· η ορθή διαδικασία σχηματισμού της, ωστόσο, περιλαμβάνει

• το στάδιο της σύνθεσης επιρρήματος με ρήμα, από την οποία προκύπτει το σύνθετο ρήμα καλώς + ορίζω → καλωσορίζω,

• σε επόμενη φάση το στάδιο της παραγωγής, κατά το οποίο προστίθεται ένα παραγωγικό επίθημα στην σύνθετη λέξη

καλωσορίζω → καλωσόρισμα.

Στο συγκεκριμένο παράδειγμα προστίθεται το παραγωγικό επίθημα -μα, που είναι επίθημα παραγωγής ουσιαστικού από ρήμα και σημαίνει την ενέργεια ή/και το αποτέλεσμα της ενέργειας που φανερώνει το ρήμα.

Με τον ίδιο τρόπο παράγονται παρασύνθετα επίθετα (αποπροσανατολίζω → αποπροσανατολιστικός, προσμετρώ → απροσμέτρητος, απορρίπτω → απορριπτέος κτλ.) καθώς και ρήματα (παράμερα → παραμερίζω κτλ.).

Ειδική και πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση αποτελούν τα παρασύνθετα που σχηματίζονται από την εφαρμογή της διαδικασίας παραγωγής όχι πάνω σε υπάρχον σύνθετο, αλλά πάνω σε δύο (συνήθως) λέξεις που λέγονται συχνά μαζί. Το ενδιαφέρον στην περίπτωση αυτή έγκειται στο γεγονός ότι οι λέξεις αυτές που λέγονται συχνά μαζί έχουν αποκτήσει ένα βαθμό μορφοσυντακτικής παγίωσης, όσο και συγκεκριμένο αντικείμενο αναφοράς (άρα και σημασιολογική οντότητα). Είτε πρόκειται για κύρια ονόματα (Αιγαίο Πέλαγος, Ιερός Λόχος, Νότια Αμερική) είτε για εκφράσεις όπως έξω φρενών, κάθε μέρα, παρά τη θάλασσα, δεν επιτρέπουν την παρεμβολή άλλων στοιχείων ανάμεσά τους. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει την παγίωσή τους, η οποία, με τη σειρά της, καθιστά δυνατή την παραγωγή (ψευδο)παρασύνθετων λέξεων:

Άγιο Όρος → Αγιορείτης

Μαύρη Θάλασσα → Μαυροθαλασσίτης

παρά την θάλασσα → παραθαλάσσιος

κτλ.

Παρόλο που το σύνθετο (η συγχώνευση, δηλαδή σε μία λέξη) δεν υπάρχει, η διαδικασία της παρασύνθεσης λειτουργεί σαν να υπήρχε, ώστε να παραγάγει το παρασύνθετο.

Γνήσια και καταχρηστική σύνθεση

Η διάκριση μεταξύ γνήσιας και καταχρηστικής σύνθεσης αφορά τη «συγχώνευση» ή μη των δύο συνθετικών (ή μάλλον, των θεμάτων των δύο συνθετικών). Γνήσια σύνθεση (και επομένως, γνήσιο σύνθετο) έχουμε όταν το θέμα του β’συνθετικού συγχωνεύεται με το α’συνθετικό, συνήθως και με τη μεσολάβηση του συνδετικού φωνήεντος -ο- και με τη μετακίνηση του τόνου:

Αντίθετα, η καταχρηστική σύνθεση απλώς παρατάσσει τα δύο συνθετικά, το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς να επιφέρει μεταβολές στο εσωτερικό τους. Η μόνη αλλαγή που ενδέχεται να παρατηρηθεί είναι η μετακίνηση του τόνου (συνήθως για λόγους συμμόρφωσης προς το νόμο της τρισυλλαβίας): Αλεξάνδρου + πόλη → Αλεξανδρούπολη.

Γ.2 Πολυλεκτικά σύνθετα

Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη (1991), διπλοσύνθετες ή πολυσύνθετες λέξεις είναι εκείνες που σχηματίζονται (α) από την ένωση τριών ή περισσότερων λέξεων, αλλά κυρίως (β) από τη χρήση μίας ήδη σύνθετης λέξης ως συνθετικού ενός νέου συνθέτου.

Τα παραδείγματα που αναφέρει ο Τριανταφυλλίδης για την πρώτη περίπτωση είναι λογοτεχνικά ή σπάνια έως και παρωχημένα (π.χ. σελοσκαλοχάλινα από τη σύνθεση των σέλα, σκάλα και χαλινός, κυπαρισσοβεργόλιγνη κ.ά.).

Η δεύτερη περίπτωση, ωστόσο, αποτελεί πολύ παραγωγικό σχηματισμό, ο οποίος ουσιαστικά χρησιμοποιεί τον ίδιο ακριβώς μηχανισμό σύνθεσης, με τη διαφορά ότι στη βάση του σχηματισμού βρίσκεται ένα σύνθετο ή και παρασύνθετο:

κακή + μοίρα → κακόμοιρος

μισός + κακόμοιρος → μισοκακόμοιρος

β. Διδακτικές οδηγίες

Ο στόχος της ενότητας αυτής είναι να επισημάνει ο μαθητής ότι οι διάφορες διαδικασίες σχηματισμού λέξεων δεν αποτελούνται από ένα αυτοτελές και ολοκληρωμένο στάδιο, αλλά ότι μπορεί τα στάδια να διαδέχονται το ένα το άλλο, και κάθε στάδιο να επιδρά στα αποτελέσματα του προηγούμενου. Με αυτό τον τρόπο, θα οδηγηθεί να παρατηρήσει ότι έχουμε τη διαδικασία της παραγωγής να επιδρά στο αποτέλεσμα της σύνθεσης και να σχηματίζει νέα λέξη, ή ότι μπορεί να υπάρξουν αλλεπάλληλα στάδια σύνθεσης.

Καθώς εξοικειώνεται με τους μηχανισμούς σχηματισμού νέων λέξεων και τους συνδυασμούς τους, ο μαθητής μαθαίνει (χωρίς να χρειαστεί να απομνημονεύσει) τους βασικούς κανόνες που διέπουν την παραγωγή και τη σύνθεση. Με τον τρόπο αυτό είναι σε θέση τόσο να αναγνωρίζει τη διαδικασία με την οποία σχηματίζονται συγκεκριμένες λέξεις, όσο και να παράγει τις κατάλληλες λέξεις κατά περίπτωση.

Έτσι, συνειδητοποιώντας τις δυνατότητες που παρέχει το γλωσσικό σύστημα για τον σχηματισμό νέων λέξεων αντιλαμβάνεται ότι ο λεγόμενος (και παρεξηγημένος) «πλούτος του λεξιλογίου» δεν είναι ένα κενό νοήματος σχήμα λόγου, αλλά αναφέρεται στο δυναμικό χαρακτήρα της γλώσσας και στο πλέγμα μορφολογικών και σημασιολογικών σχέσεων που ενυπάρχουν ανάμεσα στις λέξεις.

Δ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ

α. Θεωρητικό μέρος

α. Τι είναι επιχείρημα;

«Με τη λέξη “επιχείρημα” άλλοτε εννοούν μια σειρά ή ένα σύνολο αποδεικτικών στοιχείων και άλλοτε ένα και μόνο αποδεικτικό στοιχείο από μια σειρά τέτοιων στοιχείων (που εμείς τα λέμε και “αποδεικτικούς λόγους”). Επίσης οι συγγραφείς λέγοντας “γεγονότα” και “γνώμες” εννοούν ό,τι εμείς με τους όρους “περιγραφικές κρίσεις” και “αξιολογικές κρίσεις”. Σημειωτέον επίσης ότι ο όρος “κρίση” σημαίνει λογική συσχέτιση εννοιών και ότι “συλλογισμός είναι η δημιουργία κρίσεων από άλλες κρίσεις κατά λογική ακολουθία”. Το επιχείρημα (ή απόδειξη) δεν είναι παρά συλλογισμός, του οποίου οι κρίσεις είναι εξακριβωμένα αληθείς ή πιθανέςν ακριβώς αυτές οι αληθείς ή πιθανές κρίσεις, που όπως προείπαμε λέγονται επιχειρήματα (ή αποδείξεις ή αποδεικτικοί λόγοι), απαρτίζουν τον αντικειμενικό κόσμο μας και είναι προϊόντα της επιστημονικής έρευνας και σκέψης».

Πανουτσοπούλου Χ., «Γράφοντας επιχειρήματα», στο Διδακτική και αξιολόγηση των εκθέσεων,

εκδ. Εκπαιδευτηρίων Δούκα, Αθήνα 1985

β. Ποια είναι η αξία της επιχειρηματολογίας

«Η επιχειρηματολογία είναι ουσιαστικής σημασίας και για την ορθή διατύπωση των απόψεών μας και ως εργαλείο για κριτική σκέψη και αξιολόγηση των πεποιθήσεων άλλων ανθρώπων.

• Η χρήση επιχειρημάτων μάς βοηθά να εκτιμήσουμε ποιες θέσεις είναι ορθότερες από άλλες ή πιο σημαντικές. Αυτή η εκτίμηση μπορεί να γίνει όταν τα επιχειρήματα που στηρίζουν τη μια θέση είναι ισχυρότερα από αυτά που στηρίζουν την άλλη.

• Αναζητώντας λογικές αιτίες, μπορούμε να απαλλαγούμε από προκαταλήψεις και από προκατασκευασμένες ιδέες.

• Στηρίζοντας τις θέσεις μας με ισχυρά επιχειρήματα, κατορθώνουμε να δείξουμε στους άλλους την ορθότητα των πεποιθήσεών μας και να υπερασπίσουμε τις απόψεις μας από τυχόν αντιρρήσεις.

• Σχεδιάζοντας και διατυπώνοντας με λογική σειρά και καθαρότητα τις σκέψεις μας, μπορούμε να αποφασίζουμε ποιες πληροφορίες είναι πράγματι χρήσιμες και πώς να τις χρησιμοποιούμε για την υποστήριξη των θέσεών μας.

• Η επιχειρηματολογία μας βοηθά να αναπτύξουμε την ικανότητα να προχωράμε πιο πέρα από τις πληροφορίες που έχουμε για κάτι, ώστε να βγάζουμε συμπεράσματα και να βλέπουμε ποιες συνέπειες μπορούμε να εξάγουμε από αυτά που άλλοι άνθρωποι λένε ή κάνουν.

• Διά μέσου της επιχειρηματολογίας μπορούμε να αναγνωρίσουμε αντιφάσεις ή συνέπειες –τόσο στις δικές μας πεποιθήσεις όσο και στων άλλων– και να προσπαθήσουμε να τις αποφύγουμε».

Αναπολιτάνος Δ., Γαβαλάς Δ. κ.ά., Λογική. Θεωρία και πρακτική, ΟΕΔΒ, 1999

γ. Εισαγωγή στην επιχειρηματολογία

«Η αντίθεση ανάμεσα στην περιγραφή και την αφήγηση αφενός και την επιχειρηματολογία αφετέρου δεν είναι μόνον αντίθεση ανάμεσα σε πιο “εμπειρικούς” και πιο “λογικούς” τρόπους αναπαράστασης της πραγματικότητας. Είναι και αντίθεση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές λειτουργίες της γλώσσας (όσο κι αν αυτές διαπλέκονται στον λόγο): τη γλώσσα που πληροφορεί τον δέκτη, δηλαδή τη γλώσσα που συνδέεται με την αίτηση και παροχή γλωσσικών αγαθών (πληροφοριών πάσης φύσεως), και τη γλώσσα που επηρεάζει το δέκτη, δηλαδή τη γλώσσα που υπηρετεί (με επιχειρήματα και τεκμήρια) την υποστήριξη μιας επίμαχης θέσης με απώτερο στόχο τη μεταβολή της γνώμης, της συναισθηματικής στάσης και της συμπεριφοράς του αποδέκτη (= του αντίπαλου συνομιλητή) απέναντι στο υπό συζήτηση πρόβλημα. Γι’ αυτό θα μπορούσε να ορίσει κανείς την επιχειρηματολογία ως εκείνο το γένος του λόγου που επιστρατεύεται για να προωθηθεί η αποδοχή (από μεριάς του αποδέκτη) μιας θέσης ως αληθούς (αλλά και ψευδούς, αν πρόκειται για αντίκρουση της αντίπαλης θέσης) ή της αξιολόγησης μιας πεποίθησης ως επιθυμητής/ανεπιθύμητης.

Όταν η επιχειρηματολογία στρέφεται γύρω από την υποστήριξη μιας επίμαχης κρίσης, είναι επαγωγικά προσανατολισμένη, γιατί στηρίζεται κυρίως σε αιτιολόγηση. Και τα αίτια δεν είναι τίποτε άλλο από επαγωγικά συμπεράσματα που προκύπτουν από την εμπειρική βάση της προβληματικής κατάστασης. Για παράδειγμα, η αιτιολογική συσχέτιση των ρύπων των αυτοκινήτων με την ατμοσφαιρική μόλυνση και κατ’ επέκταση με την ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας προκύπτει από την επαγωγική γενίκευση –αποτέλεσμα εμπειρικής τεκμηρίωσης– ότι ένας λίγο πολύ συγκεκριμένος, δηλαδή ελέγξιμος, αριθμός αυτοκινήτων αποτελεί καθημερινό ρυπαντή του περιβάλλοντος. Όταν, αντίθετα, υπεραμύνεται μιας πίστης ή πεποίθησης, είναι παραγωγικά προσανατολισμένη, γιατί στηρίζεται σε αξιολόγηση. Για παράδειγμα, η άποψη ότι δεν πρέπει να γίνεται ευθανασία σε καρκινοπαθείς τελευταίου σταδίου στηρίζεται όχι τόσο σε στατιστικά (= εμπειρικά) δεδομένα, ότι δηλαδή έστω και ένα μικρό ποσοστό ασθενών ενδέχεται να κρατηθεί στη ζωή για μεγάλο χρονικό διάστημα, όσο στην πίστη (= μια αξιωματική παραδοχή από την οποία προκύπτουν με παραγωγικό τρόπο επιμέρους ηθικά, άρα αξιολογικά, συμπεράσματα) ότι η ζωή του ανθρώπου έχει μεταφυσικό θεμέλιο (βλ. και παρακάτω “μορφές επιχειρηματολογίας”).

Μορφές της επιχειρηματολογίας

Επειδή ο σκοπός κάθε επιχειρηματολογίας είναι ο επηρεασμός του αποδέκτη, δηλαδή η αλλαγή του ιδεολογικού του χάρτη, ο αιχμαλωτισμός του ενδιαφέροντός του και, ενδεχομένως, η ώθησή του σε κάποια ενέργεια σύμφωνη με το αποτέλεσμα της πειθούς (π.χ. εκδήλωση συγκεκριμένης αγοραστικής ή πολιτικής συμπεριφοράς), και επειδή ο επηρεασμός αυτός εξαρτάται, όπως είδαμε, από την υιοθέτηση της επίμαχης θέσης που υποστηρίζει ο συζητητής που τελικά κερδίζει την αντιμαχία, μπορούμε να διακρίνουμε δύο μορφές επιχειρηματολογίας ανάλογα με το κατηγόρημα της επίμαχης θέσης, η οποία δεν είναι παρά ένας ισχυρισμός προς απόδειξη: αν το κατηγόρημα του ισχυρισμού είναι περιγραφικό, χρειάζεται να αποδειχθεί η συμφωνία του με τα πράγματα, δηλαδή να δειχθεί η βάση τεκμηρίωσης, να αιτιολογηθεί. Για παράδειγμα, το αν οι μαθητές αμφισβητούν το περιεχόμενο της παρεχόμενης στο σχολείο γνώσης. Αν το κατηγόρημα του ισχυρισμού είναι αξιολογικό, χρειάζεται να δειχθεί η υπεροχή του στη βάση μιας κλίμακας αξιών. Για παράδειγμα, το αν η αγάπη προς τους φίλους είναι υπέρτερη από την αγάπη προς τα “υλικά” αγαθά. Η πρώτη μορφή επιχειρηματολογίας έχει βασικά γνωσιακό περιεχόμενο και προσανατολισμό, είναι δηλαδή επιχειρηματολογία λογικού/αντικειμενικού τύπου, ενώ η δεύτερη έχει βασικά ψυχολογικό περιεχόμενο, είναι δηλαδή επιχειρηματολογία ηθικού/υποκειμενικού τύπου.

Πιο συγκεκριμένα: ένα περιγραφικό κατηγόρημα αποτελεί το περιεχόμενο μιας γνώμης, δηλαδή μιας απόφανσης γεγονότος που προϋποθέτει συλλογιστικό άλμα, ή μιας απόφανσης γεγονότος, που προϋποθέτει μόνο επαληθεύσιμες μαρτυρίες για συμβάντα. Η τελευταία είναι περισσότερο κατάθεση πληροφορίας παρά ισχυρισμός, γιατί στηρίζεται σε αδιαμφισβήτητες γνώσεις, σε προσωπικές εμπειρίες ή πηγές (προφορικές/γραπτές) που η αξιοπιστία τους είναι εύκολο να ελεγχθεί. Άρα, οι γεγονοτικές αποφάνσεις δύσκολα μπορούν να θεωρηθούν επίμαχες και, συνεπώς, δεν ενδιαφέρουν την επιχειρηματολογία. Αντίθετα, οι γνώμες είναι ισχυρισμοί-συμπεράσματα. Τα συμπεράσματα αυτά προέρχονται συνήθως από ατελή επαγωγή, ένα συλλογιστικό άλμα που ποτέ δεν στηρίζεται σε πλήρη τεκμηρίωση. Έτσι, ο συγγραφέας/ομιλητής είναι υποχρεωμένος να παρουσιάσει με διεξοδικό τρόπο τα τεκμήρια που τον οδήγησαν στο εν λόγω συμπέρασμα-ισχυρισμό, προκειμένου η θέση του να είναι πειστική. Είναι φανερό ότι η επιχειρηματολογία στην περίπτωση αυτή έχει γνωστικό περιεχόμενο. Παράδειγμα επιχειρηματολογίας γνωστικού τύπου προσφέρει το δοκίμιο του Μ. Ανδρόνικου Η προστασία του περιβάλλοντος (Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ7 Λυκείου, ΟΕΔΒ, 1983), όπου ο βασικός ισχυρισμός του συγγραφέα περί αλόγιστης καταστροφής του φυσικού χώρου και παράλληλης καταστροφής των μνημείων στηρίζεται αιτιολογικά (δηλαδή τεκμηριώνεται με γενικεύσεις που απορρέουν από εμπειρικές παρατηρήσεις και εξηγούν την εμφάνιση του συζητούμενου προβλήματος) και, συγκεκριμένα, αποδίδεται στην υπερεκμετάλλευση πηγών ενέργειας από βιομηχανικές μονάδες και την επιβάρυνση που προκαλούν στο περιβάλλον με τα απόβλητά τους, στην απρογραμμάτιστη δόμηση μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων και στη ληστρική κερδοσκοπία πολλών ιδιωτών. Όσο κι αν οι αξιολογικοί όροι δεν λείπουν από τη θέση ή τα αποδεικτικά στηρίγματα του δοκιμίου (“αλόγιστη καταστροφή”, “καταστροφή των μνημείων” κτλ.), ο ιστός της επιχειρηματολογίας δεν παύει να είναι γνωστικού (διάβαζε επαγωγικού) τύπου.

Ένα αξιολογικό κατηγόρημα αποτελεί επίσης περιεχόμενο μιας γνώμης, δηλαδή μιας επίμαχης θέσης, η αποδοχή της οποίας, όμως, δεν εξαρτάται τόσο από την τεκμηρίωσή της όσο από την υιοθέτηση της κλίμακας αξίων που προϋποθέτει. Η υπεροχή μιας αξίας σε τελική ανάλυση δεν μπορεί να αποδειχθεί. Ανήκει στη σφαίρα της υποκειμενικότητας, δηλαδή των πίστεων ή πεποιθήσεων που το υποκείμενο δέχεται αξιωματικά, επειδή τις προτιμά ψυχολογικά. Η επιχειρηματολογία που επιστρατεύεται για την υπεράσπιση μιας αξιολογικής γνώμης, ενώ φαινομενικά προσπαθεί να συναγάγει αποδεικτικά στοιχεία υπέρ της θέσης, ουσιαστικά επιδιώκει να πείσει το δέκτη να συμμεριστεί ένα διαφορετικό από το δικό του σύστημα αξιών ως καλύτερο.

Γνωστικά εργαλεία της επιχειρηματολογίας

Στην περίπτωση της αποδεικτικής επιχειρηματολογίας αφθονούν εννοιολογικές σχέσεις του τύπου της αιτιολόγησης. Ανάλογα με τη φορά της σχέσης από τις προκείμενες προς το συμπέρασμα ή αντίστροφα, προκύπτουν δύο ζεύγη αιτιολογικών σχέσεων: α) η δικαιολόγηση και το επαγωγικό συμπέρασμα, που αντιστοιχούν στον επαγωγικό συλλογισμό και β) η εξήγηση και το παραγωγικό συμπέρασμα, που αντιστοιχούν στον παραγωγικό συλλογισμό. Η δικαιολόγηση και η εξήγηση είναι παρόμοιες γνωστικές πράξεις (π.χ. βεβαιώσεις), ενώ η εξήγηση αιτιολογεί γεγονότα. Δηλαδή, μια δικαιολόγηση έχει δεσμό με προηγούμενη γλωσσική πράξη-βεβαίωση (η οποία προϋποθέτει συλλογιστικό άλμα), ενώ μια εξήγηση έχει δεσμό με προηγούμενη γεγονοτική απόφανση (η οποία προϋποθέτει μόνον εμπειρική παρατήρηση). Στην επιχειρηματολογία αξιολογικού τύπου αφθονούν οι εννοιολογικές σχέσεις της βούλησης και της αξίας. Τέλος, σε κάθε μορφή επιχειρηματολογίας αφθονεί η αντίθεση, δηλαδή η αμφισβήτηση από το δέκτη της εγκυρότητας ή της αξίας της επίμαχης θέσης, αφού στην καθημερινή συνομιλία ή σε περιστάσεις περισσότερο συμβατικές η διαφωνία μάλλον και όχι η σύμπτωση απόψεων των συνομιλητών είναι ο κανόνας.

Το οργανωτικό πρότυπο της επιχειρηματολογίας

Το βασικό σχήμα κάθε επιχειρηματολογίας είναι το λεγόμενο σχέδιο. Πρόκειται για δομικό καλούπι συμβάντων και καταστάσεων που καταλήγουν σε ένα προδιαγεγραμμένο σκοπό. “Τα σχέδια διαφέρουν από τα σχήματα (βλ. αφήγηση) ως προς το ότι ο σχεδιαστής (π.χ. ένας παραγωγός κειμένου) αξιολογεί όλα τα στοιχεία με κριτήριο το πώς αυτά προωθούνται προς το στόχο του σχεδιαστή”. Αλλά το γενικό αυτό σχήμα δεν είναι παρά η αόριστη έκφραση της επιχειρηματολογίας ως μηχανισμού επηρεασμού του δέκτη. Χρειαζόμαστε κάτι περισσότερο συγκεκριμένο.

Όπως κάναμε και στην περίπτωση της αφήγησης, θα απομονώσουμε από την εξίσου πλούσια βιβλιογραφία της επιχειρηματολογίας το πρότυπο του Τoulmin (1958), που προσφέρεται για την ανάλυση όχι της λογικής μορφής ενός επιχειρήματος, αλλά της δομής της καθημερινής επιχειρηματολογίας. Σύμφωνα με το πρότυπο αυτό, τα επιχειρήματα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κινητήρια δύναμη μιας απόφανσης, η οποία διατυπώνεται με τη μεσολάβηση μιας άλλης, της απόφανσης δεδομένων. Η αποδεικτική σχέση που συνδέει τις δύο αποφάνσεις ονομάζεται δικαιολόγηση. Η δικαιολόγηση και οποιαδήποτε άλλη διαθέσιμη υποστηρικτική μαρτυρία δεν είναι υποχρεωτικό να δηλώνονται σαφώς στο επιχείρημα σε αντίθεση με το βασικό ισχυρισμό και τα δεδομένα που προκάλεσαν τη διατύπωσή του. Αν η δικαιολόγηση δεν συνδέει με σαφή και πειστικό τρόπο τις δύο αποφάνσεις (ας πούμε τις προκείμενες και το συμπέρασμα του επιχειρήματος), τότε μπορεί να διατυπωθεί αντίρρηση μετριασμένη ή και ριζική.

Η κυριότερη κριτική που δέχθηκε το μοντέλο αυτό είναι ότι αγνοεί τα διαφορετικά είδη δεδομένων (ισχυρές πεποιθήσεις, γνώμες του ομιλητή ή δάνειες γνώμες), άρα και δικαιολόγησης, αν και η αποδεκτότητα ενός επιχειρήματος είναι στενά συνδεδεμένη ακριβώς με την ποικιλία και την ποσότητα των δεδομένων. Δηλαδή, οι ισχυρές πεποιθήσεις είναι το πιο δυνατό χαρτί, για να πείσει κανείς τον αντίπαλό του, αλλιώς πρέπει να στηριχθεί σε γνώμες-συμπεράσματα από πηγές που μπορούν να αμφισβητηθούν, οπότε είναι υποχρεωμένος να καταφύγει σε γνώμες τρίτων, που είναι αυθεντίες πάνω στο θέμα που συζητείται.

Η γλώσσα της επιχειρηματολογίας

Υπάρχει άραγε “ύφος επιχειρηματολογίας”; Το ερώτημα νομιμοποιείται, όπως και στην περίπτωση των άλλων γενών λόγου. Η εκτεταμένη έρευνα πάνω στο ύφος κειμένων επιχειρηματολογίας (που, ως γνωστόν, ξεκινά από τον Αριστοτέλη) επισημαίνει γενικά την επίμονη παρουσία ρητορικών ερωτήσεων, ιδιαίτερα στη συνομιλιακή διαπραγμάτευση μιας θέσης, αλλά και σχημάτων λόγου που έχουν σχέση με αλλαγές στη συνήθη σειρά των όρων της πρότασης: της επανεμφάνισης (αυτολεξεί επανάληψη στοιχείων ή δομών), της μερικής επανεμφάνισης (μετατροπή σε άλλη γραμματική κατηγορία στοιχείων που έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί), του παραλληλισμού (επανάληψη μιας δομής αλλά και εμπλουτισμός της με καινούρια στοιχεία), της παράφρασης (επανάληψη ενός περιεχομένου, αλλά απόδοσή του με διαφορετικές εκφράσεις) ή της έλλειψης (επανάληψη μιας δομής και του περιεχομένου της, αλλά με παράλειψη μερικών από τις εκφράσεις της επιφανειακής δομής).

Άλλα γραμματικά γνωρίσματα της επιχειρηματολογίας είναι η εκτεταμένη χρήση λογικών συνδέσμων (και, αλλά, ούτε, ή κ.ά.) και συνδετών (για παράδειγμα, στην πραγματικότητα, βέβαια, φυσικά, επίσης, αντίθετα, τελικά, έτσι, λοιπόν, συνεπώς κτλ.), που υποδηλώνουν τις ομόλογες σημασιολογικές σχέσεις ανάμεσα στα περιεχόμενα των προτάσεων, η έντονη παρουσία της επιστημικής τροπικότητας (μορφών πιθανολόγησης: μπορεί, είναι δυνατόν, ενδέχεται, ίσως, νομίζω, πιστεύω, υποθέτω, κατά τη γνώμη μου, για μένα, έχω την αίσθηση κτλ.), που χαρακτηρίζει περισσότερο τη γνωσιακού τύπου επιχειρηματολογία και εξυπηρετεί την πιο αποτελεσματική (δηλαδή, πιο “διπλωματική”) προώθηση μιας επίμαχης θέσης ή μιας αντίρρησης, επίσης η παρουσία της δεοντικής τροπικότητας (μορφών δεοντολογίας: πρέπει, χρειάζεται, είναι ανάγκη, είναι υποχρέωση, επιτρέπεται, απαγορεύεται κτλ.), που σημαδεύει κυρίως την αξιολογικού τύπου επιχειρηματολογία, αφού προσφέρεται για τη διατύπωση ηθικών εντολών που απορρέουν από αξιωματικές παραδοχές. Επιπλέον, αφθονούν λέξεις διάφορων γραμματικών κατηγοριών (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα, επιρρήματα) ή φράσεις που δηλώνουν ψυχοδιανοητικές καταστάσεις των ομιλητών (γνώμη, άποψη, πιστεύω, νομίζω, σκέφτομαι, προσωπικά, κατά τη γνώμη μου, κατά την αντίληψή μου, έχω την αίσθηση κτλ.).

Πάντως, περισσότερο απ’ ό,τι στην περιγραφή και την αφήγηση, το είδος της επιχειρηματολογίας είναι αυτό που σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζει το ύφος. Αν μάλιστα σκεφθεί κανείς ότι η επιχειρηματολογία είναι το λογικό εργαλείο κειμένων που ως βασικό τους στόχο έχουν τον επηρεασμό του δέκτη, δηλαδή κειμένων πειθούς, εύκολα διαπιστώνει ότι κάθε τέτοιο κείμενο σημαδεύεται από μια ιδιαίτερη γλωσσική ποικιλία. Βέβαια, κάθε είδος κειμένου/λόγου πειθούς είναι και συμβάν λόγου, αφού παράγεται, “διανέμεται” και “καταναλώνεται” στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης περίστασης επικοινωνίας, η οποία, επιπλέον, χαρακτηρίζεται από μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό συμβατικότητας. Έτσι, μπορούμε να διακρίνουμε το ύφος της επιχειρηματολογίας μιας διαφήμισης, ενός πολιτικού λόγου, της αγόρευσης ενός δικηγόρου στο δικαστήριο ή ενός εκκλησιαστικού κηρύγματος».

Π. Πολίτης, «Επιχειρηματολογία», στον Ηλεκτρονικό Κόμβο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας

β. Διδακτικές οδηγίες

Στόχος της ενότητας αυτής είναι να διακρίνουν οι μαθητές σ’ ένα κείμενο τα επιχειρήματα του συγγραφέα, καθώς και να συντάσσουν τα δικά τους κείμενα επιλέγοντας προσεκτικά την επιχειρηματολογία τους. Παράλληλα είναι σημαντικό να ασκηθούν οι μαθητές στην κριτική-ανασκευή των επιχειρημάτων των συνομιλητών τους. Η διδασκαλία δεν πρέπει να αναλωθεί σε λεπτομέρειες για το ρόλο ή την αναζήτηση των προκείμενων. Για τη δομή του επιχειρήματος μπορεί ν’ αξιοποιήσουν οι διδάσκοντες το βιβλίο Λογική. Θεωρία και Πρακτική, ΟΕΔΒ, 2003.

Ε. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Στην ενότητα αυτή οι μαθητές θα ασκηθούν στην αρχή (ασκ. 1, 2) με την αξιοποίηση του σχολικού λεξικού στην εύρεση λέξεων από την ίδια ετυμολογική οικογένεια και στο σχηματισμό σύνθετων λέξεων. Στη συνέχεια, με βάση ένα απόσπασμα από το βιβλίο της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής, οι μαθητές θα εντοπίσουν όρους-φράσεις που προσδιορίζουν συγκεκριμένα κοινωνικά προβλήματα, καθώς και τους τρόπους επίλυσής τους. Τέλος, με την άσκηση 5 θα προσέξουν οι μαθητές τον τρόπο σχηματισμού και ιδιαίτερα την ορθογραφία των μετοχών του παθητικού παρακειμένου που συνάντησαν στα κείμενα.

ΣΤ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ

α. Ακούω και μιλώ

Στην ενότητα αυτή οι μαθητές θα ασκηθούν στην προφορική απόδοση των επιχειρημάτων μιας ομιλίας ή ενός κειμένου, στην κριτική τους θεώρηση και κυρίως στην τεκμηριωμένη προφορική τοποθέτηση υπέρ ή κατά μιας άποψης.

β. Διαβάζω και γράφω

Στην παραγωγή γραπτού λόγου οι μαθητές θα ασκηθούν στη σύνταξη ενός σύντομου επιχειρηματολογικού κειμένου δίνοντας έμφαση στη λογική οργάνωση των επιχειρημάτων τους και στην ανταπόκρισή τους στην αλήθεια. Προτείνεται η οργάνωση ενός τέτοιου κειμένου να γίνει στην τάξη με την καθοδήγηση του διδάσκοντα και τη συνεργασία όλων των μαθητών.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Με την εργασία αυτή θα επιδιωχθεί κυρίως η επαφή των μαθητών με σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα μέσα από την αναζήτηση υλικού από διάφορες γνωστικές περιοχές (λογοτεχνία, μουσική, σύγχρονη ειδησεογραφία κτλ.). Ιδιαίτερο βάρος θα δοθεί στην παραγωγή ποικίλων βιωματικών κειμένων από τους μαθητές.

Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία

Αναπολιτάνος Δ., Γαβαλάς Δ. κ.ά., Λογική. Θεωρία και Πρακτική, ΟΕΔΒ, 1999.

Αργυροπούλου Χ., «Η διαθεματικότητα στα γλωσσικά μαθήματα», Επιθεώρηση, τεύχ. 7, Π.Ι., 2003.

Ηolton D., Mackridge Ρ., Φιλιππάκη-Warburton Ειρ., Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, μτφρ. Β. Σπυρόπουλος, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999.

Κλαίρης Χ., Μπαμπινιώτης Γ., Γραμματική της Νέας Ελληνικής, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001.

Mackridge Ρ., Η νεοελληνική γλώσσα, μτφρ. Κ.Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1990.

Πανουτσοπούλου Χ., «“Γράφοντας επιχειρήματα” κατά τους Εric Glendinning και Ηelen Mantel», στο Π. Γιακουμής (επιμ.), Διδακτική και αξιολόγηση των εκθέσεων, εκδ. Εκπαιδευτηρίων Δούκα, Αθήνα 1985.

Πολίτης Π., «Επιχειρηματολογία», Ηλεκτρονικός Κόμβος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (www.komvos.edu.gr).

Τζάρτζανος Α., Νεοελληνική Σύνταξις (της κοινής δημοτικής), Αθήνα 1953.

Τριανταφυλλίδης Μ., Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής). Ανατύπωση της έκδοσης του ΟΕΣΒ (1941) με διορθώσεις. ΑΠΘ/ΙΝΣ/Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1991.

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Διαδραστικό βίντεο για τον σχολικό εκφοβισμό © Γεωργία Μουντράκη

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Διαδραστικό βίντεο για τον σχολικό εκφοβισμό © Γεωργία Μουντράκη
• Οι μετοχές στην ενεργητική και παθητική φωνή
• Η ορθογραφία του ρήματος και των μετοχών

Ασκήσεις

1. Ορθογραφία των μετοχών σε -οντας/ώντας και σε -μένος/-μμένος 1η *
2. Ορθογραφία των μετοχών σε -οντας/ώντας και σε -μένος/-μμένος 2η *
3. Ορθογραφία των μετοχών σε -όμενος/ωμενος *

Παρασύνθετα