B. OI ETEPOΠTΩTOI ONOMATIKOI ΠPOΣΔIOPIΣMOI
Οι ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν ονόματα ή άλλες λέξεις που έχουν θέση ονόματος. Δηλώνουν τη σχέση μεταξύ προσδιοριζόμενου και προσδιορισμού και βρίσκονται σε μία από τις πλάγιες πτώσεις, γενική, δοτική, αιτιατική.
1. Η γενική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός
Η γενική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός διακρίνεται στα ακόλουθα είδη:
- α) Γενική κτητική:
? πόλις ?μ?ν ?τίμα κα? τότε το?ς ?γαθούς.
N.E.: Το δωμάτιό μου είναι ευρύχωρο.? Γενική κτητική είναι και η γενική κύριων ονομάτων η οποία προσδιορίζει ουσιαστικά που δηλώνουν καταγωγή ή συγγένεια, καθώς και η γενική η οποία προσδιορίζει επίθετα που δηλώνουν συγγένεια, φιλία ή έχθρα, όπως τα ο?κε?ος,συγγενής, κοινός, ?ερός, ξένος (φίλος από φιλοξενία), φίλος, ?πιτήδειος (φίλος, οικείος), ε?νους (φιλικός), ?χθρός,πολέμιος, ?χθρικ?ς κ.τ.ό.:
?μπεδοκλ?ς Μέτωνος ?ν υ?ός.
?πιθυμε?ς φίλος α?το? ε?ναι;
Ο?τος πολέμιος το? δήμου το? ?θηναίων ?ν.
N.E.: ? Είναι ο αδελφός της Ελένης. ? Oι φίλοι των φτωχών είναι λίγοι. - β) Γενική του δημιουργού:
Τ? το? ?ρακλέους ?ργα ξ?ν πόν? ?γένετο.
?νάγνωθι πρ?τον τ?ν Σόλωνος νόμον.
N.E.: Αγόρασα τις «Δοκιμές» του Σεφέρη. - γ) Γενική διαιρετική? προσδιορίζει κυρίως λέξεις που δηλώνουν ποσό ή αριθμό και συχνά επίθετα υπερθετικού βαθμού, καθώς και επίθετα ή αντωνυμίες ουδέτερου γένους:
τιν?ς τ?ν ?ητόρων ? ?καστος τ?ν ?ν τ? πόλει
Πλουτο?σι κα? ο? πολλο? τ?ν τεχνιτ?ν.
Ο? μέγιστοι τ?ν ποταμ?ν ?κ τ?ν μεγίστων ?έουσιν ?ρ?ν. (βουνών)
Τ? πολ? το? ?λληνικο? ο?τως ?πείσθη. (των Ελλήνων)
Ε?ς το?το μανίας ?φικόμην.
N.E.: ? Δες το πρώτο μέρος του βιβλίου. ? Τα καλύτερα των έργων βραβεύτηκαν. ? Σε τέτοιο σημείο μανίας έφτασα. - δ) Γενική της ύλης:
?σπ?ς χρυσο? ? τάλαντα ?ργυρίου
N.E.: παράθυρα αλουμινίου - ε) Γενική του περιεχομένου? προσδιορίζει συνήθως λέξη περιεκτική, όπως ?γέλη, ?μαξα, ?ριθμός, ?χλος, πλ?θος, πλο?ον, στόλος, στρατιά, σωρ?ς κ.ά.:
? ?χλος τ?ν στρατιωτ?ν ? ?γέλη δελφίνων ? πλ?θος πολιτ?ν
N.E.: αποθήκη πυρομαχικών ? [αλλά και:] ποτήρι (με) κρασί - στ) Γενική της ιδιότητας?δηλώνει ηλικία, μέγεθος, βάρος ή άλλο ιδιαίτερο γνώρισμα του όρου που προσδιορίζει και συνοδεύεται συχνά από αριθμητικό ή από επίθετο που δηλώνει ποσό:
?δ?ς πολλ?ν ?μερ?ν ? ?ργα ?ρετ?ς
N.E.: παιδί έξι ετών ? ποτήρι του νερού - ζ) Γενική της αξίας ή του τιμήματος?δηλώνει την υλική ή ηθική αξία του όρου που προσδιορίζει. Με γενική της αξίας συντάσσονται και τα επίθετα ?ξιος, ?νάξιος, ?ντάξιος, ?ξιόχρεως (άξιος, αξιόπιστος), ?νητός, τίμιος, ?τιμος κ.τ.ό.:
ο?κος ?κτ? ταλάντων ? δέκα μν?ν χωρίον
Κατέλιπε πέντε ταλάντων ο?σίαν. (περιουσία)
?δωρήσατο φιάλην ?ργυρ?ν ?ξίαν δέκα μν?ν.
Π?ς χρυσ?ς ?ρετ?ς ο?κ ?ντάξιος.
N.E.: ? Aγόρασε εισιτήριο εξήντα λεπτών. ? Eίναι άνθρωπος κύρους. ? Είσαι άξιος συγχαρητηρίων.Οι γενικές κτητικές, διαιρετικές, ύλης, ιδιότητας, αξίας ως ετερόπτωτοι προσδιορισμοί δεν πρέπει να συγχέονται με τις αντίστοιχες γενικές κατηγορηματικές, οι οποίες είναι κατηγορούμενα σε πτώση γενική και εξαρτώνται από κάποιο συνδετικό ρήμα:
Τ? ?ερ?ν ?στω Διός. [γεν. κατηγορηματική κτητική]
Δι?ς βωμ?ν ?δρύσατο. [γεν. κτητική]
N.E.: ? Το παιδί είναι της Μαρίας. ? Το παιδί της Μαρίας κλαίει. -
η) Γενική της αιτίας? προσδιορίζει επίθετα ή ουσιαστικά δικανικής σημασίας, όπως α?τιος, ?ναίτιος (αθώος), ?νοχος, ?παίτιος, ?πεύθυνος, ?πόδικος, ?γών (δίκη), α?τία (κατηγορία), γραφ? (έγγραφη καταγγελία), δίκη κ.τ.ό., καθώς και επίθετα ή ουσιαστικά που δηλώνουν κάποιο ψυχικό πάθος, όπως ε?δαίμων, μακάριος, θαυμάσιος, φόβος, λύπη, ?ργή, χαρά, δόξα κ.τ.ό.:
γραφ? ?βρεως ? δίκη κλοπ?ς
Ο?δε?ς ?νοχός ?στι λιποταξίου ο?δ? δειλίας.
Ε?δαίμων μοι ?φαίνετο κα? το? τρόπου κα? τ?ν λόγων.
Α?νείας δόξαν ε?σεβείας ?κτήσατο.
N.E.: ? Κρίθηκε ένοχος φόνου. ? Τον συνεπήρε η χαρά της επιτυχίας. - θ) Γενική υποκειμενική? προσδιορίζει ουσιαστικά ή επίθετα που δηλώνουν ενέργεια της οποίας το υποκείμενο φανερώνει η γενική:
Δι? τάχους ? νίκη τ?ν ?θηναίων ?γίγνετο. [?νίκησαν ο? ?θηνα?οι]
Καλε?ται ? ε?σοδος το? ?έρος ?ναπνοή. [ε?σέρχεται ? ??ρ]
N.E.:H δύση του ήλιου τον μάγεψε. [δύει ο ήλιος] - ι) Γενική αντικειμενική? προσδιορίζει ουσιαστικά ή επίθετα που δηλώνουν ενέργεια της οποίας το αντικείμενο φανερώνει η γενική:
Διδάσκαλος τ?ν παίδων ?γένετο. [διδάσκει το?ς πα?δας]
Τ?ς ?πάσης στρατι?ς ?γεμ?ν ?ν ? πολέμαρχος. [?γε?ται τ?ς στρατι?ς]
Ο?κοδόμος ?στ?ν ποιητικ?ς ο?κίας. [ποιε? ο?κίαν]
N.E.: Κάνει έλεγχο τιμών. [ελέγχει τις τιμές]Με γενική αντικειμενική συντάσσονται ονόματα (ουσιαστικά ή επίθετα) ομόρριζα με ρήματα που δέχονται αντικείμενο σε γενική (βλ.§ 72). Επίθετα που συντάσσονται με γενική αντικειμενική είναι κυρίως όσα σημαίνουν:
- Μνήμη ή λήθη, όπως μνήμων, ?μνήμων, ?πιλήσμων κ.τ.ό.:
μνήμων τ?ν ε?εργεσι?ν ? ?μνήμων τ?ν κινδύνων - Επιμέλεια ή αμέλεια, φειδώ (καλή διαχείριση) ή αφειδία, όπως ?πιμελής, ?μελής, ?λίγωρος, φειδωλός,?φειδ?ς κ.τ.ό.:
?πιμελ?ς ?γαθ?ν ? ?μελ?ς κακ?ν ? ?φειδ?ς το? βίου
N.E.: ? Φάνηκε καλός οικονόμος της περιουσίας. ? [αλλά και:] Είναι αμελής στα ραντεβού. [εμπρόθ. της αναφοράς] - Κυριότητα, εξουσία ή το αντίθετο, όπως ?γκρατής, κύριος, ?κράτωρ, ?πήκοος κ.τ.ό.:
?γκρατ?ς γέγονε πολλ?ν χρημάτων.
?ν τ? δημοκρατί? κύριος ? δ?μος κα? τ?ν νόμων ?στίν.
N.E.: Έγινε κύριος της κατάστασης. - Εμπειρία ή απειρία, επιτυχία ή αποτυχία, όπως ?μπειρος, ?πιστήμων, ?πειρος, ?ήθης (ασυνήθιστος), ?πιτυχής, ?ποτυχής κ.τ.ό.:
?μπειρος πολέμου κα? ?γώνων ? ?πειρος το? ?γωνίζεσθαι ? ?ήθης τοιαύτης μάχης
N.E.: Ήταν γνώστης των κινδύνων. - Συμμετοχή, πλησμονή, όπως μέτοχος, κοινωνός, μεστός, πλήρης, ?μπλεως κ.τ.ό.:
μέτοχος ?λπίδων ? ?νθρωπος ταραχ?ς κα? τόλμης μεστ?ς ? κοινων?ς φιλίας
? νεότης ?λπίδος πλήρης ?στίν.
N.E.: Απεβίωσε πλήρης ημερών. - Χωρισμό, στέρηση, απομάκρυνση ή απαλλαγή, όπως ?γνός, ?γονος, ?μέτοχος, ?μοιρος, ?παίδευτος,γυμνός, ?λεύθερος, ?νδε?ς (φτωχός), ?ρημος, κενός, ?ρφαν?ς κ.τ.ό.:
?νδε?ς χρημάτων ? κεν?ς δακρύων ? ?ρφαν?ς μητρ?ς
?στι δ? ?μίχλη ?τμώδης ?ναθυμίασις ?γονος ?δατος.
N.E.: Σήμερα είμαι ελεύθερος υπηρεσίας. - Διαφορά, όπως ?λλος, ?λλότριος, διάφορος, ?τερος κ.τ.ό. H γενική που εξαρτάται από τα επίθετα αυτά χαρακτηρίζεται και συγκριτική:
?πιστήμη ?πιστήμης διάφορος.
?τερον τ? διδάσκειν το? διαλέγεσθαι.
- Μνήμη ή λήθη, όπως μνήμων, ?μνήμων, ?πιλήσμων κ.τ.ό.:
- ια) Γενική συγκριτική? δηλώνει το πρόσωπο ή το πράγμα με το οποίο συγκρίνεται ένα άλλο όμοιό του, αποτελώντας τον β’ όρο της σύγκρισης αυτής (βλ. και § 41.1). Με γενική συγκριτική συντάσσονται:
- Επίθετα συγκριτικού βαθμού ή επίθετα που έχουν συγκριτική σημασία, όπως πρότερος, ?στερος, διπλάσιος, πολλαπλάσιος κ.τ.ό.:
Πολλ?ν γ?ρ χρημάτων κρείττων ? παρ? το? πλήθους ?παινος.
?ναρχίας δ? με?ζον ο?κ ?στι κακόν.
Πρότερος το? λοχαγο? ?πορεύετο.
Πολλαπλάσια τούτων ?ποίησε.
N.E.: ? Η Ελένη είναι μεγαλύτερή μου. ? Παίρνει μισθό διπλάσιο του περσινού. - Επίθετα υπερθετικού βαθμού, όταν αυτό που συγκρίνεται δεν αποτελεί μέρος αυτού που δηλώνει η γενική. Στην αντίθετη περίπτωση η γενική είναι διαιρετική (βλ. § 31γ):
Ναυμαχία γ?ρ α?τη μεγίστη δ? τ?ν πρ? α?τ?ς γεγένηται. [γεν. συγκριτική]
Σαγγάριος μέγιστός ?στι τ?ν ?ν Βιθυνί? ποταμ?ν. [γεν. διαιρετική]
- Επίθετα συγκριτικού βαθμού ή επίθετα που έχουν συγκριτική σημασία, όπως πρότερος, ?στερος, διπλάσιος, πολλαπλάσιος κ.τ.ό.:
2. Η δοτική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός
Η δοτική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός διακρίνεται στα ακόλουθα είδη:
- α) Δοτική αντικειμενική:
Τί δήποτ’ ?ν ε?η τα?τα, ? Ε?θύφρων, τ? παρ’ ?μ?ν δ?ρα το?ς θεο?ς; [δίδομεν το?ς θεο?ς]Με δοτική αντικειμενική συντάσσονται ονόματα ομόρριζα με ρήματα που δέχονται αντικείμενο σε δοτική (βλ. § 73). Eπίθετα που συντάσσονται με δοτική αντικειμενική είναι κυρίως όσα σημαίνουν:
- Ωφέλεια ή βλάβη, όπως ?φέλιμος, βλαβερός, ?πιζήμιος κ.τ.ό.:
βλαβερ? τ? πόλει ? ?πιζήμια α?το?ς
Α?τός τε α?τ? ?φέλιμος ?γένετο. - Φιλία ή έχθρα, όπως ε?μενής, ε?νους, ?πιτήδειος, φίλος, δυσμενής, δύσνους, ?ναντίος, ?χθρός, πολέμιοςκ.τ.ό.:
Βασιλε?ς γ?ρ κα? τύραννος ?πας ?χθρ?ς ?λευθερί? κα? νόμοις ?ναντίος.
Ο? ?μοιοι το?ς ?μοίοις ε?νοί ε?σι.
? πατ?ρ ? ?μέτερος φίλος ?ν κα? ?πιτήδειος Μενεκλε?. - Ευπείθεια ή υποταγή, όπως ε?πειθής, πιστός, ?πήκοος, ?πειθ?ς κ.τ.ό.:
πιστ?ς τ? δήμ? ? ?πειθ?ς το?ς νόμοις
Πρ?τον τ?ν στρατηγ?ν δε? ε?πειθέστατον το?ς νόμοις ε?ναι. - Ακολουθία ή διαδοχή, όπως ?κόλουθος, διάδοχος, ?πόμενος κ.τ.ό.:
διάδοχος Κλεάνδρ? ? ?πόμενοι τ? ?ρχοντι - Προσέγγιση ή μείξη, όπως γείτων, ?μορος (γειτονικός), πλησίος, ?μικτος κ.τ.ό.:
?γώ, ? ?νδρες ?λληνες, γείτων ο?κ? τ? ?λλάδι. - Ταυτότητα ή ομοιότητα, όπως ? α?τ?ς (ο ίδιος), ?μοιος, παραπλήσιος, ?νόμοιος κ.τ.ό.:
?μοίαν τα?ς δούλαις ε?χε τ?ν ?σθ?τα.
Πολλ? κα? ?νόμοια τ? ?κείνου συμβουλ? ?πραττεν. - Ισότητα ή συμφωνία, όπως ?σος, ?σόπαλος, ?σόρροπος, σύμφωνος, ?νισος κ.τ.ό.:
?σοπαλε?ς το?ς ?ναντίοις ? σύμφωνος τ? ?νόματι
Σο? ο?δε?ς ?σος. - «Aρμόζει» ή «ταιριάζει» και τα αντίθετα, όπως ?ρμόδιος, πρεπώδης, ?νάρμοστος, ?πρεπ?ς κ.τ.ό.:
Μέθη φύλαξιν ?πρεπέστατον. (στους φύλακες) - Tέλος, με δοτική αντικειμενική συντάσσονται επίθετα σύνθετα με τις προθέσεις ?ν, σύν, όπως ?μφυτος,?ντριβής, σύμφυτος, συμφυής, σύμμαχος κ.τ.ό.:
? τύχη ο?κ ?στι σύμμαχος το?ς μ? δρ?σι.
?μφυτα ?ν τα?τα το?ς ?θηναίοις.
- Ωφέλεια ή βλάβη, όπως ?φέλιμος, βλαβερός, ?πιζήμιος κ.τ.ό.:
- β) Δοτική της αναφοράς? προσδιορίζει επίθετα, όπως ?σθενής, δεινός, καλός, δυνατός, ε?προσήγορος(γλυκομίλητος, προσηνής), ?κανός, ?σχυρός, τραχύς, φοβερός, ταχ?ς κ.τ.ό.:
?σθεν?ς τ? σώματι ? ταχ?ς το?ς ποσ? ? ε?προσήγορος τ? λόγ?N.E.: Τα συνώνυμα των ονομάτων που στην Α.Ε. συντάσσονται με δοτική απαντούν στη N.E. με γενική ή εμπρόθετο προσδιορισμό:
βλαβερός για την υγεία ? όμοιος με τον αδελφό του ? διάδοχος του βασιλιά
3. Η αιτιατική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός
Η αιτιατική που προσδιορίζει ετερόπτωτα ένα όνομα δηλώνει αναφορά και μεταφράζεται «ως προς» ή «στο»:
Τυφλ?ς τά τ’ ?τα τόν τε νο?ν τά τ’ ?μματ’ ε?.
?λληνες τ? γένος ? ταχ?ς το?ς πόδας ? φιλοτιμότατος τ?ν γνώμην
? Συχνές αιτιατικές της αναφοράς είναι οι λέξεις: τ?ν ?ριθμόν, τ? βάθος, τ? ε?ρος, τ? μέγεθος, τ? μ?κος, τ? πλ?θος, τ? ?ψος κ.τ.ό.:
Πύργος στερε?ς ?κοδόμηται, σταδίου κα? τ? μ?κος κα? τ? ε?ρος.
Τε?χος πλίνθινον ?κοδόμητο, τ? μ?ν ε?ρος πεντήκοντα ποδ?ν, τ? δ? ?ψος ?κατόν.
N.E.: ? Αγόρασε ύφασμα δύο μέτρα φάρδος. ? [αλλά και:] Το ύφασμα είναι καλό στο φάρδος.