Πρόσεξε τα παρακάτω παραδείγματα:
1. Εγώ με τον Γιώργο θα πάμε σινεμά.
2. Θα βγούμε από την μπροστινή πόρτα.
3. Χωρίς αυτήν δεν πάω πουθενά.
4. Θα σε περιμένω για ένα λεπτό.
5. Θα πάμε μια βόλτα ίσαμε εκεί πέρα.
Στα παραπάνω παραδείγματα οι λέξεις: με, από, χωρίς, για, ίσαμε,εκτός, είναι προθέσεις, δηλαδή άκλιτες λέξεις που μπαίνουν μπροστά από ουσιαστικά (παρδ. 1), επίθετα (παρδ. 2), αντωνυμίες (παρδ. 3), αριθμητικά (παρδ. 4) και επιρρήματα (παρδ. 5)., για να δηλώσουν τόπο, χρόνο, αιτία, τρόπο, προέλευση και πολλά άλλα.
Πόσες είναι οι προθέσεις;
Οι προθέσεις συνολικά είναι 39. Οι είκοσι (20) από αυτές ονομάζονται κοινές και οι υπόλοιπες δεκαεννιά (19), που προέρχονται από την αρχαία ελληνική ή την καθαρεύουσα, ονομάζονται λόγιες ή απαρχαιωμένες:
Οι είκοσι (20) κοινές είναι οι:
οι μονοσύλλαβες: με, σε, για, ως, πριν, προς, σαν
οι δισύλλαβες: αντί, από, δίχως, έως, κατά, μετά, μέχρι, παρά, χωρίς
οι τρισύλλαβες: εναντίον, εξαιτίας, ίσαμε, μεταξύ
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η πρόθεση σε συναντιέται πολύ συχνά ενωμένη με το άρθρο, π.χ. σε+το = στο, σε+τη = στη
Οι δεκαεννιά (19) λόγιες ή απαρχαιωμένες είναι οι:
ανά, άνευ, αμφί, διά, εις, εκ (εξ), εκτός, εν, ένεκα, εντός, επί, λόγω, περί, πλην, προ, συν, υπέρ, υπό, χάριν (χάρη). Οι λόγιες προθέσεις χρησιμοποιούνται σε τυπικό ύφος και σε στερεότυπες εκφράσεις, π.χ.
Ο Περικλής έζησε τον 5ο αι. προ Χριστού.
Παραδόθηκαν άνευ όρων.
Καθυστέρησαν ένεκα της κακοκαιρίας.
Υπάρχουν κι άλλες προθέσεις;
Εκτός όμως από τις 39 προθέσεις που αναφέραμε υπάρχουν και οι σύνθετες προθέσεις ή πολυλεκτικές προθέσεις που είναι ο συνδυασμός:
α) δύο προθέσεων μαζί, π.χ. Εκτός από τον Πέτρο ποιος άλλος θα έρθει;
β) ο συνδυασμός ενός επιρρήματος με μια πρόθεση, π.χ. Εγώ μαζί με τον Γιώργο θα πάμε σινεμά.
Ως τι χρησιμοποιούνται οι προθέσεις;
Κάποιες από τις προθέσεις χρησιμοποιούνται είτε μόνο στη σύνταξη είτε και στη σύνταξη αλλά και ως πρώτα συνθετικά στις σύνθετες λέξεις.
Για παράδειγμα η πρόθεση για χρησιμοποιείται μόνο στη σύνταξη, π.χ. Την αγάπησα για τα μάτια της. Δεν υπάρχει σύνθετη λέξη με πρώτο συνθετικό την πρόθεση για.
Από την άλλη, η πρόθεση προς χρησιμοποιείται και στη σύνταξη, π.χ. Πήγαινε προς την πόρτα, αλλά και ως πρώτο συνθετικό, π.χ. προς + φέρω = προσφέρω, προς + βάλλω = προσβάλλω.
Παρόμοια η πρόθεση από χρησιμοποιείται και στη σύνταξη, π.χ. Από το σπίτι ως το σχολείο αλλά και ως πρώτο συνθετικό, π.χ. από + φέρω = αποφέρω, από + βάλλω = αποβάλλω.
Στον πίνακα που ακολουθεί καταγράφονται οι προθέσεις ως προς τη χρήση τους
| κοινές | λόγιες | |
| Χρησιμοποιούνται μόνο στη σύνταξη | με, σε, για, πριν, σαν, ως, δίχως, έως, μέχρι, λόγω, χωρίς, εναντίον, εξαιτίας, ίσαμε, μεταξύ |
άνευ, εκτός, ένεκα, εντός, πλην |
| Χρησιμοποιούνται και στη σύνταξη και ως α' συνθετικό | αντί, από, κατά, μετά, παρά | ανά, διά, εις, εκ, εν, επί, περί, προ, συν, υπέρ, υπό |
Μερικές λέξεις μοιάζουν με προθέσεις αλλά δεν είναι.
Μερικές λέξεις μοιάζουν με προθέσεις αλλά δεν είναι. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
1. Τι με κοιτάς; [η λέξη με είναι αδύνατος τύπος της προσωπικής αντωνυμίας]
2. Να έρθεις με τον κηδεμόνα σου. [η λέξη με είναι πρόθεση]
3. Θα έρθω μετά. [η λέξη μετά είναι επίρρημα]
4. Θα έρθω μετά από το σχολείο. [η λέξη μετά είναι πρόθεση]
5. Η παράσταση άρχισε πριν να έρθουν οι επίσημοι. [η λέξη πριν είναι σύνδεσμος]
6. Δεν άκουσα τι είπατε πριν. [η λέξη πριν είναι επίρρημα]
7. Προχώρα πριν από μένα. [η λέξη πριν είναι πρόθεση]
Γι' αυτό λοιπόν, για να μπορέσουμε να κατατάξουμε μια λέξη στο ανάλογο μέρος του λόγου χρειάζεται να καταλάβουμε τη λειτουργία της μέσα στην πρόταση. Στο πίνακα που ακολουθεί καταγράφονται οι προθέσεις και συνεξετάζεται ποιο άλλο μέρος του λόγου θα μπορούσαν να είναι.
| πρόθεση | μέρος λόγου | παράδειγμα |
| αμφί | λόγια πρόθεση | Χρησιμοποιείται σπάνια. Συνηθίζεται σε σύνθετες λέξεις, π.χ. αμφι-βάλλω |
| ανά | λόγια πρόθεση | Καθίστε σε κάθε θρανίο ανά δύο. |
| άνευ | λόγια πρόθεση | Παραδόθηκαν άνευ όρων. |
| αντί | πρόθεση | Tου έδωσαν πέντε χιλιάδες αντί δέκα. |
| από | πρόθεση | Έτσι συμπεριφέρεται από μικρός. |
| για | πρόθεση σύνδεσμος (μαζί με το να) |
Δεν είναι κατάλληλο για τρόφιμα. Διάβαζα, για να δώσω εξετάσεις. |
| διά | λόγια πρόθεση | Τον υποδέχτηκε διά χειραψίας. |
| δίχως | πρόθεση | Πώς να πάμε διακοπές δίχως λεφτά; |
| εις | λόγια πρόθεση | Όλα έγιναν εις βάρος της υγείας του. |
| εκ | λόγια πρόθεση | Είχε το πρόβλημα εκ γενετής. |
| εκτός | λόγια πρόθεση επίρρημα |
Βρίσκεται εκτός γραφείου. Με τη συμπεριφορά του έμεινε εκτός. |
| εν | λόγια πρόθεση | Μας τα είπε εν συντομία. |
| εναντίον | πρόθεση | Πολέμησε εναντίον του ρατσισμού |
| ένεκα | πρόθεση | Αθωώθηκε ένεκα πολλών αμφιβολιών. |
| εντός | λόγια πρόθεση επίρρημα |
Θα επιστρέψω εντός δέκα ημερών. Βρίσκομαι εντός. |
| εξαιτίας | πρόθεση | Τον έδιωξαν εξαιτίας της διαγωγής του. |
| επί | λόγια πρόθεση | Σπούδαζε επί δώδεκα χρόνια συνεχώς. |
| έως | πρόθεση επίρρημα (μαζί με επίρρημα) |
Διάβαζε έως το βράδυ. Διάβαζε έως αργά. |
| ίσαμε | πρόθεση | Θα σε συνοδεύσω ίσαμε το σπίτι σου. |
| κατά | λόγια πρόθεση | Βάδιζαν κατά την παραλία. |
| λόγω | λόγια πρόθεση | Κλειστό λόγω διακοπών. |
| με | πρόθεση αντωνυμία |
Να έρθεις με τον κηδεμόνα σου. Τι με κοιτάς; |
| μετά | πρόθεση επίρρημα σύνδεσμος |
Θα σε δω μετά το μάθημα. Πλύθηκα και μετά έφαγα. Μετά που έφυγες ήρθαν τα παιδιά. |
| μεταξύ | πρόθεση επίρρημα (μαζί με το στο...) |
Μοιάζουν πολύ μεταξύ τους. Στο μεταξύ θα πεταχτώ από της Ελένης. |
| μέχρι | πρόθεση | Θα περιμένω μέχρι να τελειώσεις. |
| παρά | πρόθεση σύνδεσμος (αντιθετικός) |
Πήγε παρά τη θέλησή του. Προτιμώ να πάω βόλτα παρά να κάθομαι σπίτι. |
| περί | λόγια πρόθεση | Ικανοποιήθηκε το περί δικαίου αίσθημα των κατοίκων. Συζητούσαν περί ανέμων και υδάτων. |
| πλην | λόγια πρόθεση | Ήρθαν όλοι πλην του Κώστα. |
| πριν | πρόθεση σύνδεσμος επίρρημα | Προχώρα πριν από μένα. Η παράσταση άρχισε πριν να έρθουν οι επίσημοι. Δεν άκουσα τι είπατε πριν. |
| προ | λόγια πρόθεση | Η μάχη των Θερμοπυλών έγινε το 480 προ Χριστού. Τα έγγραφα βρέθηκαν προ 50 χρόνων. |
| προς | πρόθεση | Πήγε προς το βουνό. |
| σαν | πρόθεση σύνδεσμος |
Σου μιλώ σαν φίλος. Σαν άρχισε ο πόλεμος, έφυγε |
| σε | πρόθεση αντωνυμία |
Επιστρέφω σε λίγο. Θα σε δω αμέσως. |
| συν | λόγια πρόθεση | Αυτό είναι ένα από τα συν του επαγγέλματος. |
| υπέρ | λόγια πρόθεση | Ο αγώνας έληξε 2-0 υπέρ του ΠAΟK. |
| υπό | λόγια πρόθεση | Η θερμοκρασία έφτασε τους 3 βαθμούς υπό το μηδέν. |
| χάριν /χάρη | λόγια πρόθεση | Θα νικήσεις αν περάσεις, λόγου χάριν, τα 5 μέτρα. Παραδείγματος χάρη (π.χ.) |
| χωρίς | πρόθεση | Έμεινα χωρίς δεκάρα. |
| ως | πρόθεση επίρρημα  χρονικός σύνδεσμος ομοιωματικό μόριο |
Τον συνόδευσε ως το σταθμό. Αυτό το ξέρει ως κι ένα μωρό! Ως (ενώ, όταν) έτρωγα, μ' έπιασαν οι Τούρκοι. Παρουσιάστηκε ως νοικοκύρης. |
